זאנ ס 7 1 ס £ ס ס ס ס ^סס ס 1;11 ¥12x011זאנ 571:1 ^¥1ס 5¥ סזאנ ^
ס 1 ¥ ^ ס
¥^^מ16ס 1511סס ¥1 ס^1017 ס סמ;61ס:11? 5 זאנ:¥1; 571
13896 . ס זא נ
^1סס8 11)1זס1ז?16/\ 1 -סע^׳-ס^^ [
¥6^1^[ 68:>[ן11 ?
• •
111£ ] 0 - ¥^?16 ? 11600 ? ^ ¥0 ^\£]א^X100^6 ¥100150 600^ 0£01£?
¥12X0? 600? ??01£01
775;¥0111151צ¥55צ1\נ סזאנ ^ ^מס ¥ ¥\:1זא נ,^^ ¥0 ^¥;1זא נ
1111: 5?11:161: 0101 0גנX^1 ¥165ס1ז\ 660 6¥^166 ס 1511סס
61166^61666 1511סס ¥1 1ל[66ס0^ץ [ 06 165ל[ 66661 ס1ל[^^ץ[6ס-1ל[ 0
610^ 6¥^ 6166 6116610 ¥066 2003 @
0661666 6006 ¥1001511 6^61061^ 61 6116
61^106 6616101610 606 6116
¥12606 6006 6601606 \¥^5 660^^1060 6¥:
^)זזזז^ 1ז1)1זז^)€€ז ¥ 1ז1)}11} 1 }1ז1 ) /\זז1)} 1
001}}1)1)¥01101 .רו100{1{05€}} 1 . 8 1)101(1 8(101x10 ) ^)}סיז)( !
€3}111^10)}\1 1)10)(1ס1) 8 1)101 ) ^)}10) 0
001}}1)})¥01101 /\1}1זז1) ¥ ר{13)} } 1€{ 7
1ז03€}[ 3}100)} }
01€0}€}5 1)}ס1/\ 5 })101 ) })}10) 0
101)001(1111)¥ ^}))} }
1)1))} 1ז1110)116({11( ן 11)101§1ז 0
.[313151?5 3150¥י ¥3,3151161^)66 ] / 6ץ113/\563 1[ך11 ?
.ן61ס 26 ; .613ס ק ,. 111 : . ק 63 , 483
.¥3\41:3\1 — 4)1361ס ? - - ¥3\6 ץ
.613ס661311 ס1ן6?1 ? — (4)1361ס? ) ¥3\41:3\ 1
.¥3\413\1 ~ 4)ט13ס ? — (1939-1945 ) ?¥13\6 ן,31.ט3סס1ס 44
.4.1956 ) ,?סס3 ץ,ק>[312? 5
61666
06506166
51151606
6'סס^
06? 5ס6^ס1\[^ 56 .1.5.1\[. ^ 16665\ [ 5006 61115
.10\[1ס1\[51 6¥^ 6156 ס1\[ ^ 106\[16\[^1\[66 ? 66?^ ?
.^.11.5 6116 1\[ 1 ס166\[61 ?
פנקס מלאװ ע
*^.17.8 ת 1 1>6)1111 ?
החשי
ג^ר־וקט אי ז טויזנ ט עהזעמפאגר ן
ארויסגעגענן 1
*װעלט־פארבאנד־מלאװער־ײדך
נױ־יארק — 1950
אלטע הײם :
ד״ר יעק ב שאצק י
ד״ר יהוד ה ראזענטא ל
ד״ר זא ב ױני ס
אברהם דו ד זוינדיצק י
דוד קרישטא ל
מ. ליבערבער ג
פון ״מלאװע ר פנקס ״
ביז ״פנק ס מלאװע ״
ל1רב דע ר צװײטע ר װעלט־מלחמ ה אי ז אי ן מלאװ ע געשאפ ן געותגר ן
א ״פגק ם קאמיטעט ״ װא ס הא ט זי ך געשטעל ט פא ר א צי ל ״ארויםצוגעב ן ד י היס ־
טאריע פו ן ייד ן אי ן מלאװ ע או ן ד י מלאװע ר לאנדםמאנשאפטן ״ אונטער ן נאמע ס
״מלאװער פנקם״ .
די ערשט ע זיצונ ג אי ז פארגעקומע ן דע ם 21ט ן אפרי ל 1939 .
זאלן ד א אוי ך פארצײכנ ט װער ן ד י נעמע ן פו ן די , װא ם זײנע ן ארי ץ אי ן דע ם
דאזיקן קאמיטעט .
משה אפאטאװסוקי , פייזו ל אופאטאװסקי , ״שרא ל אלעקוסאנדראוױטש , פנח ס
אוללערט, דו ד ביעזשונסקי , מענד ל װישינסקי , מרדכ י װאלארסקי , אלת ר זעל ־
װיאנסקי, ישרא ל חײקא , מש ה לאסקא , גרשו ן ליכטענשטײן , מ . ליבערבערג , זיש ע
מיתליץ, אחואקא ט אברה ם סאלאמאן , א . ל . פרײד , שמוא ל פערעלבערג , שמוא ל
פאזנער, אביגדו ר ציטרין , מש ה ציטרין , אברה ם ריבא ק או ן הר ב מגר . י . י . שענקער .
גלײכצײטיק זײנע ן געשאפ ן געװאר ן צוױ י ״לאקאלע ״ קאמיטעט ן פו ן מלאװע ד
ײדן מײ ח מלאװע . אי ן װארש ע האב ן יקי ר װארשאװסקי , ד״ ר גרשו ן פרענקעל ,
מגר. י . צוקערקאר ן או ן נ ח ראמאנע ר — געשאפ ן א ״פנקם־קאמיטע ט! ״
דער צװײטע ר קאמיטע ט אי ז געשאפ ן געװאר ן אי ן נױ־יארק . אי ן אי ם זײנע ן
געװען טעטיק * בעס י טיקולסקי , הער י מינץ , מרדכ י קלײנבארט , ט . װענדי , סא ל
אלטער או ן בער ל קאהן .
דער מלאװע ר קאמיטע ט אי ז תיכ ף צוגעטראט ן צ ו דע ר ארבעט . קודם־כ ל
איז געווע ן נויטי ק אויפצוקלער ן ד י װיכטיקיי ט פו ן א ״פנקס ״ פו ן שטאנדפונק ט פו ן
ײדישער געזעלשאפטלעכע ר חשיבות . ד י דאזיק ע ארבע ט האב ן געטא ן פיזו ל
אפאטאװסקי, מש ה לאסקא , זיש ע מיױליץ , ױס ף ראדא ק או ן אנדערע .
כמעט א גאנצ ן נומע ר פו ן ״אונדזע ר עכא ״ (מלאװע ר נומע ר 7־8 , 28ט ן אפרי ל
1939), אי ז אפגעגעב ן דע ר װיכטיקײ ט פו ן א מלאװע ר פנקם .
פיזול אפאטאווסק י הא ט קלא ר פארמוליר ט ד י דאזיק ע אויפגאבע . ע ס אי ז ניש ט
7
8
פנקס מלאוו ע
םתם א ן אקאדעמישע ר עני ן — הא ט ע ר געשריבן , ע ם אי ז א פראג ע פו ן א ראטעװע ן
אונדזערע גײסטיק ע אוצרו ת פו ן אונטערגאנג !
עם אי ז ניש ט קײ ן לײכט ע אויפגאב ע — הא ט ע ר מי ט רעכ ט צוגעגעבן .
״נישט אל ע מקורי ם או ן ארכױו ן זײנע ן צוטריטלע ך צ ו ד י זאמלע ר — הא ט ע ר
געשריבן — ד י ארבע ט פארלאנג ט פי ל דורכגעטראכטקײ ט או ן געזעלשאפטלעכ ע
פאראנטװארטלעכקײט״. א ן אנדע ר מלאװע ר טוע ר הא ט דע ם גאנצ ן עני ן אװעק ־
געשטעלט א ם ך ברײטער . ע ם אי ז א ײדיש־פוילישע ר ענין . מע ן דאר ף זוכ ן אי ן
עבר, װײ ל דארט ן געפינ ט מע ן ״גײםטיק ע װעדטן״ , װא ם זײנע ן נויטי ק פא ר דע ם
איצטיקן דור . פו ן דע ם ארטיק ל פו ן בער ל קאהן , דע ם דעמאלדיק ן םעקרעטא ר
פון מלאװע ר פנקם־קאמיטע ט אי ן נױ־יארק , דערװיס ט מע ן זי ך דיע ר א ו
אינטערעסאנטן פרט , װא ס אי ז װיכטי ק פא ר דע ר געשיכט ע פו ן דע ר אידע ע פו ן
א מלאװע ר פנקם . ע ר שרײב ט א ז ,׳קרו ב צ ו צװ ײ צענדלי ק יא ר װער ט שוי ן אי ן
נױ־יארק־מלאװע גערעד ט או ן דעבאטיר ט װעג ן אחיסגעב ן א בשותפותדיק ן
מלאװער לאנדםמאנשאפט־פונקם״ .
פון דע ם פלא ן אי ז אבע ר גא ר גיש ט געװארן . אי ן יא ר 1938 אי ז אבע ר דער ־
געדאנק אויפםני י אויפגעלעב ט געװארן . ד י גחפ ע װא ס אי ז געװע ן ארו ם דע ם
װאכנבלאט ״אונדזע ר עכא ״ הא ט זי ך געװענד ט צ ו ד י אמעריקאנע ר לאנדםלײ ט
מיט דע ר בקש ה העלפ ן אי ר רעאליזיר ן דע ם פלא ן פו ן א ״פנקם״ .
עם אי ז אי ן נױ־יאר ק געשאפ ן געװאר ן א קאמיטע ט פו ן ד י םאמ ע השובםט ע
מלאװער לאנדםלײט . דע ר אינטערע ם פא ר אז א אויםגאב ע אי ז בפירו ש געװען .
טעארעטיש הא ט מע ן אי ן אמעריק ע דע ם גאנצ ן עני ן גו ט תופ ם געװע ן או ן
אינטעליגענט פארמולירט .
עס הא ט אוי ך ניש ט געפעל ט דע ר ארגומענ ט פו ן א פםיכאלאגישע ר נויטװענ ־
דיקייט אי ן ״היינטיקע ר פינצטערע ר צײט ״ — װ י אײנע ר פו ן ד י שרײבע ר באמערק ט
(בערל קאהן ) — א ז אז א בו ך זא ל געב ן מע ר ״באװאוסטזײן ״ דע ם מלאװע ר ײדן ,
װאס אי ז צעװארפ ן איבע ר אל ע לענדע ר פו ן דע ר גארע ר װעלט .
אויך דע ר פראגרא ם אי ז אנגעצײכנ ט געװאר ן מי ט א ס ך קלארקײ ט או ן פאר ־
שטענדעניש פא ר אז א קאלעקטױ ו װערק .
און אי ן ארטיק ל אי ז אפיל ו פארא ן א מי ן פח ד פאר ן ײדיש ן מארג ן או ן דעריבע ר
װערט ד י דאזיק ע שטימונ ג ארײנגעבראכ ט װ י א װיכטיק ע ראי ה פא ר דע ר נויט ־
װענדיקײט װא ס שנעלע ר צוצוטרעט ן צ ו דע ר ארבע ט ארו ם דע ם פנקם .
שרײבט יעק ב ראדא ק אזוי י
״שוין צולי ב דע ר אלגעמײנע ר שװערע ר לאג ע איבע ר דע ר גארע ר װעלט , װא ם
ברענגט טאג־טעגלע ך ידיעו ת פו ן ניי ע גזירו ת או ן רדיפות , מוז ן מי ר דע ם פנק ם
שאפן או ן עטאבלירן . קײנע ר פו ן אונד ז װײ ס ניש ט װא ם דע ר מארגנדיקע ר טא ג
װעט חליל ה ברענגעף .
פנקס מל^וו ע
9
און דע ר טא ג אי ז געקומע ן או ן ד י ״חלילה ״ אי ז געבליב ן הענגע ן אי ן.. . חל ל
פון אונדזע ר לעבן .
די אידע ע װא ם אי ז לוי ט ט . װענדי ס עדו ת שוי ן געװע ן רײ ף אי ן יא ר 1921
און ארומגערעד ט מי ט ױס ף אפאטאש ד דע ם ״אמבאסאדאר ״ פו ן מלאװ ע ־ ־ װער ט
א י ש אי ן שאט ן פו ן דע ם גרוים ן נאציאנאל ן בראך , װא ם קײנע ר הא ט ניש ט פאראויס ־
געזען או ן װא ס יעדע ר אײנע ר אי ז פו ן אי ם געטראפ ן געװארן .
אנשטאט א צירונ ג פא ר יענע ר ײדישע ד הײ ם אי ן מלאװ ע װא ס דע ר ״מלאװע ר
פנקם״ הא ט געזאל ט זיץ , װער ט דע ר איצטיקע ר ״פנק ם מלאװע״ , לײדער , א מצב ה
אויף דע ם פארשטארבענע ם עב ר ניש ט באי ז פו ן מלאװע ר ײדן , נא ר פו ן דע ם גאנצ ן
פוילישן ײדנטום .
אויך ד י אומשטענד ן אי ן װעלכ ע דע ר ״פנק ס מלאװע ״ אי ז צוזאמענגעשטעל ט
געװארן, זײנע ן אנדערע , װ י די , װא ס זײנע ן געװע ן אי ן 1939 . קײ ן היםטארישע ר
מאטעריאל אי ז שוי ן מע ר ניש ט בנמצא . ע ס אי ז א גרוי ס גלי ק װא ם ד״ ר יהוד ה
ראזענטאל הא ט געראטעװע ט זײנ ע פארארבעט ן או ן אזו י ארו ם געקענ ט אנשרײב ן
זיץ זאכלעכ ע פארשונ ג װעג ן דע ר געשיכט ע פו ן ײד ן אי ן מלאװע . צופעלי ק האב ן
זיך אוי ך אפגעהי ט אײנצלנ ע דאקומענטן , װא ם װער ן געדרוק ט אי ן דע ם בו ך װ י
הוםפות או ן װא ם זײנע ן א װאגיקער , איאסטראטױו־דאקומענטארישע ר צוגא ב
צו ראזענטאל ם פיאנערישע ר ארבעט .
על־פי־רוב זײנע ן ד י ארבעטן , װא ם גײע ן ארײ ן אי ן דע ם בו ך פו ן א מעמוארים ־
טישן כאראקטער . אנדער ש הא ט ניש ט געקענ ט זײן . נא ר ד י ניצו ל געװארענ ע
ײדן האב ן געקענ ט װער ן דע ר װיכטיקעםטע ר מקו ר פא ר דע ר נײעםטע ר געשיכט ע
פון ײד ן אי ן מלאװע , װי ל ד י געדרוקט ע מקורי ם זײנע ן משמעו ת פארשװאונד ן
צוזאמען מי ט ד י ײדן , װא ם װעג ן ז ײ הא ט זי ך אי ן ד י דאזיק ע מקורי ם גערעדט .
*>לשבח צ ו די , װא ם באטײליק ן זי ך אי ן דע ם בו ך מי ט זײער ע זכרונות , ארטיקלע ן
און אנדער ע פארמע ן פו ן געשריבענע ר דאקומענטאציע , מו ז געזאג ט װערן , א ז
אין צענטע ר פו ן זײע ר שרײב ן שטײ ט דע ר ײדישע ר ציבור , דע ר כל ל או ן ניש ט דע ר
פרט, דע ר יחיד , דע ר ״איך ״ פו ן דע ם שרײבע ר אדע ר בעל־הזכרונות .
אזוי אח ם אי ז געלונגע ן צ ו באקומע ן א ביל ד פו ן ײדיש ן קאלעקטױ ו אי ן
מלאװע אי ן אל ע זײנ ע אידעאלאגישע , סאציאלע , פאליטיש ע או ן אפיל ו קולטור ־
שטײגערישע שאטירונגען , נױאנס ן או ן הויפט־שטריכן . אי ן דע ם פר ט א גרויםע ר
ײשר־כוה ד י מלאװע ר לאנדםלײ ט אי ן מדינ ת ישראל , װא ס האב ן מיט ן װאגיק ן
מאטעריאל״ װא ס ז ײ האב ן םיסטעמאטי ש צוגעשיק ט אי ן א גרויםע ר מא ס בייגע ־
שטײערט צ ו דע ם בוך . א ן זײע ר מיטהיל ף װאל ט דא ם דאזיק ע בו ך ניש ט געקענ ט
דערשײנען.
אין אײנע ם פו ן ד י ארטיקלען , װא ם דע ר מלאװע ר ״אונדזע ר עכא ״ הא ט גע •
דרוקט אי ן יענע ם טראגיש ן יא ר 1939 אי ז פארא ן א ן אינטערעםאנט ע באמערקונ ג
10
פנקס מלאװ ע
װעגן דעם , א ז מע ן דאר ף אוי ך פאראײביק ן ד י ׳״לאקאל ע שפראכלעכ ע אײגנארטי ־
קײטך פו ן מלאװע ר ײדן .
דאם װער ט געטא ן אי ן דע ם בוך . אי ן ד י זאמלונגע ן פו ן מלאװע ר װערטע ר או ן
אידיאמען ־־ ־ װער ט פאראײביק ט ד י דאזיק ע אײגנארטיקײט , װאם . לײדער ״ אי ז
דאם שוי ן באשטימ ט פא ר דע ם פארשע ר פו ן ײדישע ר דיאלעקטאלאגיע .
די צענטראל ע ארבע ט פו ן דע ם בו ך אי ז בלי־םפ ק ד י מאנאגראפי ע פו ן ד״ ר
יאניש װא ם גי ט א לעבעדיק , אלזײטי ק או ן אויטענטיש־אומפארטײאי ש ביל ד פו ן
ײדישן לעב ן אי ן מלאװ ע בי ז דע ר קאטאםטראפ ע פו ן 1939 .
די קלענער ע ארטיקלע ן פארקײלעכ ן דא ם ביל ד או ן אזו י ארו ם ברענגע ן ד י
דאזיקע פרט־ארבעט ן ארוי ם א בים ל אויםפירלעכע ר אײניק ע געשטאלט ן אדע ר
געװיםע באװעגונגע ן אדע ר אינםטיטוציע ם װא ם מלאװ ע הא ט פארמאגט .
,״פנקם מלאװע ״ אי ז ניש ט נא ר א יזכור־בו ך נא ך ד י מלאװע ר ײדן , ע ם אי ז אוי ך
א צושטײע ר צ ו דע ר געשיכט ע פו ן ײד ן אי ן פוילן . ע ם אי ז א בוך , אי ן װעלכ ן ע ם
װערט דערצײל ט װעג ן א ײדיש ן ישוב , װא ם הא ט געהא ט א ן אײגנארטי ק ײדי ש לעבן ,
זוכה געװע ן געב ן דע ר ײדישע ר װעל ט חשוב ע ײד ן או ן װא ם הא ט אי ן זײ ן נאציאנאל ־
פאקםטימלעכן כאראקטע ר איבערגעלאז ט אונד ז בירוש ה א ביל ד פו ן אז א ײדי ש
שטעטל אי ן פוילן .
דעריבער קע ן מע ן פו ן דע ם בו ך זי ך א ם ך מע ר דערװים ן װעג ן דע ם לעב ן פו ן
דער ײדישע ר פאלקם־מאם ע אי ן פויל ן בכל ל או ן אי ן ד י יאר ן צװיש ן ד י צװ ײ װעלט ־
מלחמות - - בפרט . ד י דינאמי ק אי ז מע ר ניטא . א בלאם ן אפקלאנ ג פו ן א ט דע ר
דאזיקער װעלט , װא ם אי ז שוי ן מע ר ניט א — װע ט דע ר לײענע ר געפינע ן אי ן דע ם
בוך. אבע ר דע ם ניצו ץ פו ן קדושד ״ פו ן מםירת־נפש , פו ן דע ם טאג־טעגלעכ ן קאמ ף
פאר ברוי ט או ן חשיבות , פא ר רעכ ט צ ו לעב ן או ן פא ר רעכ ט צ ו זײ ן ײדי ש — דא ם
געפינט זי ך אוי ף ד י בלעטע ר פו ן דע ם דאזיק ן בוך .
אויף אז א אופ ן אי ז ״פנק ם מלאװע ״ לאקאל־ײדיש , װא ם שײ ך דע ם תוכ ן
זײנעם, אבע ר אלגעמיק־ײדיש , װא ם שײ ך זײ ן מהות , זײ ן גאנ ג אי ן ײדיש ן לעבן ,
זײן היםטאריש ן באראקטער .
זאל דעריבע ר ״פנק ם מלאװע ״ באטראכ ט װער ן װ י א צושטײע ר צ ו דע ר גע ־
שיכטע פו ן ײד ן אי ן פוילן , או ן ניש ט םת ם װ י א יזבור־םפ ר פא ר מלאװע ר ײדן .
צוזאמען מי ט טרויע ר װא ם ד י בלעטלע ך װעל ן װעק ן אי ן יעד ן אײנעם , װא ם װע ט
לײענען דא ם דאזיק ע בו ך — װע ט ע ם אבע ר אוי ך װעק ן געפיל ן פז ן אינטימע ר שטאל ץ
פון דע ם דערהויבענע ם פאקט , װא ם ע ם זײנע ן געװע ן אזעלכ ע גאנצע , שײנע , קריש ־
טאל־רײנע, פאלקםטימלעכ ע ײדן , ניש ט נא ר שבתדיקע , נא ר אוי ך װאכעדיקע . ז ײ
האבן געלעבט , דינע ן געשטארבן , אומגעקומען . ז ײ האב ן אבע ר זײע ר לעב ן אנגעפיל ט
מיט מע ר גײםטיקײט , װ י ד י מלאװע ר גוײש ע ״מעשטשאנעם״ , װא ם האב ן געהא ט
אזוי פי ל ביטו ל פא ר דע ם ײדן . אי ן דע ם לעצט ן היםטאריש ן פםק־דין . װא ס ד י
פנקם מלצוו ע
געשיכטע װע ט אמא ל אחיםגעב ן — ווע ט דע ר ײ י אי ז סוילן , או ן דא ם מײנ ט אוי ד
אין מלאװ ע — דערהויב ן װער ן צ ו א סימבא ל פו ן העדאאיש ן װידערשטאנד , װא ס ד י
װארשעװער באריקאד ן פו ן פס ח 1944 — זײנע ן געװע ן ח קחין , ד י כת ר כהונד ״
פון פויליש ן ײדנטום .
צום םי ף װי ל אי ד אויםדריק ן א הארציק ן דאנ ק חב ר ױם ף אפאטאשו , װא ם
איז פאקטי ש געװע ן מיט־רעדאקטא ר או ן מיט־בויע ר פו ן דע ם ״פנק ס מלאװע״ ,
אן זײ ן הילף , מאראלישע ר או ן רעדאקטארישער , װאל ט דא ס דאדק ע בי ד ניש ט צו ־
שטאנד געקומען .
י. ש .
דה יהוד ה ראזענט^ ל
א געשיכט ע פו ן ד י ײד ן אי ן מלאװ ע
ביז צו ם 19ט ן יארהונדער ט
דעם ליכטיק ן אנדענ ק
פון מײ ן מוטע ר פײג ה רבק ה
פון מײ ן שװעסטע ר דבור ה
פון מײ ן שװאגע ר פיעו ל
פון זײער ע קינדע ר פעס ע או ן יצח ק
און פו ן מײ ן שװעסטע ר שרה־גיט ל
ד׳ ינקו ם דמם .
די יידיש ע מקורי ם װעג ן דע ר געשיכט ע פו ן ד י ייד ן אי ן מלאװ ע בי ז צו ם
נײנצנטן י״ ה זיעע ן זײע ר ארעם . אלט ע פנקסי ם פו ן אלט ע צײט ן זײנע ן ניש ט
פארבליבן. דע ר עלטםטע ר פנק ס פו ן דע ר מלאװע ר חבר ה קדיש א װא ם אי ז מי ר
אויםגעקומען צ ו זע ן אי ן זומע ר 1934 אי ז געװע ן פו ן יא ר תרי״ ט (1859) . אי ן דע ם
דאזיקן פנק ס אי ז געװע ן באמערק ט ? ״ולאש ר הפנק ס מהחבר ה אש ר ש ם ה ױ נקובי ם
בשמותם כ ל בנ י החבר ה ג ם התקנו ת והנהגו ת המבוארי ם שמ ה נאב ד מאתנו״.. .
פון דע ם זעע ן מי ר א ז ד י מלאװע ר חבר ה קדיש א הא ט געהא ט נא ך א ן עלטער ן פנקס ׳
װאס אי ז אי ן יא ר 1859 שוי ן געװע ן פארלוירן .
אין זומע ר 1934 אי ז א קאמיסי ע אי ן װעלכע ר אי ך הא ב זי ך באטײליק ט ארוי ס
אין א זונטי ק אויפ ן אלט ן בי ת החײ ם זוכ ן אלט ע מצבות . פו ן ד י צוױ י עלטסט ע
מצבות װא ס מי ר האב ן געפונע ן הא ט אײנ ע געהא ט א דאט ע תקמ״ ח (מעגלע ך אוי ך
תקס״ח) ד״ ה 1788 אדע ר 1808 או ן ד י צװײט ע ד י דאט ע תקע״ ב ד״ ה 1812 .
אין מלאװ ע פלעג ט מע ן דערציל ן א ז דע ר באקאנטע ר צדי ק רב י לו י יצח ק
פון בארדיטשע װ הא ט אמא ל פארבראכ ט אי ן שטא ט עטלעכ ע טעג . אי ן יענע ר צײ ט
12
פנקס מלאװ ע
13
האבן ייד ן נא ך געוואוינ ט אויםע ר דע ר שטאט , אוי ף זאבראדי , אויפ ן כאז־ ן פו ן
סטאראםטע, װא ם ליג ט נא ך בי ז הײנ ט אויסע ר דע ר שטא ט או ן אי ז געװע ן באװאוינ ט
אין ד י לעצט ע צײט ן נא ר חר ך קריםטן • דאר ט הא ט זי ך בי ז דע ר ערשטע ר װעלט ־
מלחמה דערהאלט ן א קלײ ן שולעב ל װא ם אי ז געװע ן זײע ר פארהײליק ט ב ײ ד י
מלאװער ײדן . אי ן ד י ימי ם נוראי ם פלעג ן דאר ט א ם ך ײד ן ארויםקומע ן פו ן שטא ט
דאװנען, כאט ש ע ס אי ז געװע ן פארבונד ן מי ט סכנות . מלאװע ר ײד ן האב ן געװאל ט
דאװנען דאר ט װא ו ע ם הא ט אמא ל געדאװנ ט רב י לו י יצחק .
רבי לו י יצח ק הא ט געקאנ ט זײ ן אי ן מלאװ ע נא ר אי ן ד י יאר ן 1772*1785 ,
וױיל אי ן יענ ע יאר ן אי ז רב י לו י יצח ק געװע ן ר ב אי ן זשעליכא װ (זעליכאװע ) ב ײ
מאקאװע ד״ ה צװיש ן זײ ן רבנו ת אי ן פינס ק או ן די ן רבנו ת אי ן בארדיטשעװ . ע ס
איז מעגלע ך א ז רב י לו י יצח ק הא ט זי ך זװי ף ד ץ ריח ע קײ ן װארש ע װא ו ע ר
האט געפיר ט דע ם באקאנט ן װיכו ח מיט ן בריסקע ר ר ב רב י אברה ם קאצענעלנבאג ן
אין א פראגע ר שו ל זי ך אפגעשטעל ט אי ן מלאװ ע אוי ף עטלעכ ע טע ג *) .
די מלאװע ר ײד ן האב ן אוי ך געװאוס ט צ ו דערצײל ן װעג ן צוױ י אלט ע בת י
קברות פו ן װעלכ ע ם׳אי ז שוי ן נא ך דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה קײ ן זכ ר גיש ט
געבליבן. אי ן דאר ף שידלאװ ע אויפ ן װע ג פו ן מלאװ ע נא ך טשעכאנאװע , א 5 קי ־
לאמעטער פו ן מלאװ ע געפינ ט זי ך א פלאץ , װא ס ד י גוײ ם רופ ן קירקו ט ד״ ה
א ײדישע ר בית־עולם . א צוױיטע ר בית־עול ם הא ט זי ך געפונע ן אמא ל אוי ף דע ר
װאיטוסטװע ד״ ה אוי ף א פלא ץ װא ם הא ט אמא ל געהער ט צו ם װאי ט פו ן שטאט .
נאך צו ם סו ף מי ן 19־ט ן י״ ה אי ז געװע ן א מנה ג אי ן מלאװ ע צ ו גי מ תשע ה בא ב או ן
עשרת ימ י התשוב ה אויפ ן דאזיק ן פלא ץ ארומרינגע ן ע ם או ן זאג ן תהלי ם(1) . בפר ט
האט מע ן דא ם געטא ן אי ן א ן ע ת צרה . עטלעכ ע יא ר פא ר דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה
האט מע ן געפונע ן אוי ף דע ר װאיטוםטװ ע בײ ם גראב ן בײנע ר פו ן מתים , מע ן הא ט ד י
אריבערגעפירט אויפ ן נײע ם בית־עולם , װא ם מע ן הא ט מחנ ך געװע ן אי ן יא ר
תרמ״ב (1882) .
פון מי מ קח ב יהוד ה לײבי ש הײנםדאר ף הי״ ד הא ב אי ך אמא ל געהער ט א ז ע ר
האט געזע ן אלט ע ײדיש ע דאקומענט ן(מםתמ א א ג ט אדע ר א כתובה ) װא ו מלאװ ע
איז געװע ן באצײבנ ט ״מלאװ ע הםמוכ ה לשרענםק״ . פו ן דערפו ן קא ן מע ן זע ן א ז
מלאװע אי ז אמא ל געװע ן גא ר א קלײנ ע ײדיש ע קהילה .
דאם אי ז אלע ם װא ם מי ר אי ז געלונגע ן צ ו זאמלע ן פו ן דע ר מינדלעכע ר טרא ־
דיציע װעג ן דע ר געשיכט ע פו ן ד י ײד ן אי ן מלאװ ע אי ן גא ר אלט ע צײטן . װ י מע ן
זעט אי ז ד י דאזיק ע טראדיצי ע גא ר א ױנג ע או ן ניש ט פו ן גרוים ן באטײט . פא ר
אונדזער ארבע ט האב ן מי ר געמוז ט צולי ב דע ם זי ך םומ ך זײ ן אוי ף גישט־יידיש ע
מקורים(2) .
די שטא ט מלאװ ע אי ז געװע ן ביז ן יא ר 1764 א םטאראםטװ ע ד״ ה דע ר זיץ ־
ארט פו ן א סטאראסטע , אבע ר א ן א פעםטונג . ד י פעםטונ ג גרא ד אי ז געװע ן
14
פנקס מל^וו ע
אין פלאצק . ד י שטאט־ביכע ר זײנע ן פארבליב ן בלוי ז פו ן יא ר 1674 א ן או ן זי י
געפינען זי ך אי ן שטאטיש ן ארכױ ו אי ן װארשע . נא ר ד י צעכן־ביכע ר זײנע ן
געװען אמא ל אי ן מלאװע ר מוזײ י ײ ח ז ײ אי ז אי ן מלאװ ע ניש ט געװע ו קי מ שו ם
ארכױו־מאטעריאל. ד י ביכע ר פו ן פלאצקע ר גרא ד זײנע ן נא ך ניש ט באארבע ט
געװארן. אוי ך דע ר ארכױו־מאטעריא ל פו ן ד י םײמיקע ם פו ן דע ר פלאצקע ר װא ־
יעװאודםטװע אי ז נא ך ניש ט גענו ג אויםגעפארש ט געװארן . בכל ל מו ז מע ן געדענ ־
קען, א ז ד י היםטאריאגראפי ע פו ן מאזאװי ע אי ז פארנאכלעםיק ט געװאר ן פו ן דע ר
פוילישער װיםנשאפ ט או ן >א ם שטער ט אוי ך דע ם ײדיש ן היםטאריקער , װא ם װי ל
ארבעטן איבע ר דע ר געשיכט ע פו ן ד י ײד ן אי ן מאזאװיע .
די גרעםט ע ײדיש ע קהיל ה אי ן דע ר פלאצקע ר װאיעװאודםטװ ע אי ז געװע ן
פלאצק. װעג ן ײד ן אי ן פלאצ ק הער ן מי ר שוי ן אי ן יא ר 1237 (3) . אויםע ר פלאצ ק
זײנען געװע ן אי ן דע ר פלאצקע ר װאיעװאודםטװ ע נא ך צװ ײ ײדיש ע קהילות י
פלינםק או ן מלאװע . דע ם ערשט ן אר ט נא ך פלאצ ק פארנעמ ט מלאװע . אי ן 16־ט ן
י״ה אי ז שוי ן מלאװ ע געװע ן א װיכטיקע ר האנדלם־צענטער , בפר ט אי ן דע ר צװײטע ר
העלפט פו ן דע ם 16־ט ן י״ה , אי ן אי ר גאלדענע ר תקופה .
מלאװע ליג ט ב ײ דע ר פרײםישע ר גרענעץ . דע ר האנד ל מי ט פרײם ן אי ז געװע ן
גרוים. דור ך מלאװ ע פלעג ן דורכגײ ן דע ר האנד ל מי ט בהמות , װא ם מע ן פלעג ט
פארקויפן נא ך פרײםן . ד י מלאװע ר ירידי ם זײנע ן געװע ן באקאנ ט אי ן דע ר גאנצע ר
סביבה.
אלטע האנדלם־װעג ן זײנע ן דורכגעגאנגע ן דור ך מלאװ ע במש ך פו ן יאר ־
הונדעדטער. דא ס זײנע ן געװען ז 1 . דע ר דרומדיקע ר װעג , װא ם הא ט געפיר ט
איבער טשעכאנאװ ע קײ ן זאקראטשים , ב ײ דע ר װײםל . דע ר װע ג אי ז ארויםגעגאנגע ן
פון דע ר װארשעװע ר גא ס (אמא ל ד י ײדיש ע גאס) . 2 . דע ר מזרחדיקע ר װעג , א ן
אפצװײג פו ן דרומדיקן , הא ט געפיר ט קײ ן פראשניץ , מאקאװע , לאמזש ע או ן
װײטער. דא ם אי ז זײע ר א ן אלטע ר װעג . אוי ף אי ם אי ז געגאנגע ן ד י עקספאנסי ע
פון מזרח . װיטאלד ם חײלו ת נאכ ן נצחו ן ב ײ גחנװאל ד (1414 ) או ן ד י רויט ע
ארמײ אי ן יא ר 1920 האב ן מי ט דע ם װע ג זי ך צוריקגעקער ט קײ ן מזרח . 3 דע ר
צפון־װעג, דע ר װע ג װא ם פיר ט קײ ן מזרח־פרײסן , איבע ר נײדענבורג . 4 . דע ר װעג ,
װאס פיר ט קי ץ פלאצק .
אויםער ד י דערמאנט ע װעג ן האב ן זי ך נא ך אנדער ע װעג ן געקרײצ ט אי ן
מלאװע. ד י דאנציקע ר םוחרי ם פארנדי ק קײ ן פויל ן פלעג ן דורכפאר ן מלאװע .
נאך אי ן דע ר צוװיטע ר העלפ ט פו ן 17־ט ן י״ ה אי ז דע ר װע ג פו ן װארש ע נא ך דאנ ־
ציק געגאנגע ן דור ך מלאװע .
אויף דע ר פראג ע פו ן װאנע ן או ן װע ן זײנע ן ײד ן געקומע ן קי ץ מלאװע ׳ קא ן
מען קי ק קלאר ע תשוב ה ניש ט געבן . דערפו ן װא ם אי ן פלאצ ק האב ן שוי ן געלעב ט
ײדן אי ן 13־ט ן י״ ה קע ן מע ן ניש ט ארויםדרינגע ן א ז אוי ך אי ן מלאװ ע האב ן זי ו
פנקס מלאוו ע
15
שוין ייד ן באזעצ ט אזו י פרי . אי ן פלאצ ק האב ן געוואוינ ט פירשטן , פלאצ ק אי ז
געװען דע ר זיץ־אר ט פו ן ארציבישא ף אי ז דאר ט איי ד געװע ן פלא ץ פא ר יידיש ע
פראצענטניקעם או ן םוחרים . אבע ר מלאװ ע װא ס איר ע פרױוילעגיע ם הא ט ז י
באקומען ערש ט אי ן יא ר 1429 או ן װעג ן אי ר פונאנדערװאקס ן הער ן מי ר ערש ט אי ן
16־טן י״ ה אי ז שװע ר צ ו גלויב ן א ז ײד ן זאל ן זי ך האב ן דאר ט באזעצ ט אזו י פר י װ י
אין פלאצק .
אמת, אי ן נאנט ן טשעכאנאװ ע הער ן מי ר װעג ן ײד ן שוי ן אי ן יא ר 1486 , אבע ר
אין טשעכאנאװ ע אי ז געװע ן א פעםטונ ג או ן פו ן צײ ט צ ו צײ ט פלעג ט דאר ט װאוי ־
נען א פירשט . או ן ײ ח דע ם הער ן מי ר נא ר װעג ן יחידי ם װא ם זײנע ן אנטלאפ ן
פון װארש ע נאכ ן גירו ש פו ן יא ר 1454 או ן האב ן געפונע ן שו ץ אי ן טשעכאנאװע .
אומדירעקט הער ן מי ר װעג ן ײד ן אי ן מלאװ ע אי ן ערשט ן דריט ל פו ן 16־ט ן י״ה ,
פון ד י ב^צולדיקונג ם אקט ן קעג ן דע ם קריםטלעכ ן דאקטא ר בראזױ ם אי ן יא ר
1515. דע ר דאזיקע ר דאקטא ר אי ז באשולדיק ט געװאר ן אי ן ״ױדאאיזירן ״ ד״ ה אי ן
נײגונגען צו ם ײדנטום . ע ר הא ט אפגעהיט ן ד י ײדיש ע ימי ם טובי ם או ן אנדער ע
ײדישע מנהגים . מע ן מו ז אננעמע ן א ז ע ר אי ז געשטאנע ן אונטער ן ײדיש ן אײנ ־
פלום. לכן , ײד ן האב ן שוי ן דעמאל ט געװאוינ ט אי ן מלאװ ע(3א) .
דירעקט הער ן מי ר װעג ן ײד ן אי ן מלאװ ע אי ן יא ר 1543 . אי ן דאזיק ן יא ר הא ט
דער פרנ ם פו ן דע ר ײדישע ר קהיל ה אי ן מלאװ ע מיט ן נאמע ן ברכי ה אדע ר ברו ך (אי ן
פויליש באגוםלאװ ) צוזאמע ן מי ט דע ם פרנ ס פו ן דע ר פלאצקע ר קהילה , דע ם דאקטא ר
לעװעק, געלאז ט ארײנשרײב ן אי ן ד י פלאצקע ר גראד־אקט ן דע ם דעקרע ט פו ן
פוילישן מל ך זיגמונ ט דע ם ערשט ן פו ן ערשט ן אויגום ט 1541 װעג ן ריטועל ע פראצעם ן
קעגן ײד ן(4) . פו ן דערפו ן קא ן מע ן זע ן א ז אי ן יא ר 1543 הא ט שוי ן מלאװ ע געהא ט
א ײדיש ן ישו ב או ן א פרנ ס װא ם הא ט זי ך געזארג ט װעג ן כל ל עניגים .
אין יא ר 1562 הא ט דע ר ײדישע ר ארענדא ר פו ן מלוכהש ע שטײערן , יצח ק
בראדאװקא, אײנע ר פו ן ד י רײכםט ע ײד ן פו ן יענע ר צײט , װא ס הא ט ארענדיר ט
די עפנטלעכ ע שטײער ן אי ן ליטע , פויליש ע פרײםן , מאזאװי ע או ן קויאװ ע געלאז ט
ארײגשרײבן אי ן ד י פלאצקע ר גראדאקט ן א ן אײזערנע ם ברױ ו(םאלװאו ם קאנדוקטזס )
פאר זי ך או ן זײנ ע מענטשן , װא ם אײנע ר פו ן ז ײ אי ז געװע ן ױנ ה פו ן מלאװ ע(5) .
אין יא ר 1564 געפינע ן ד י באאמט ע פו ן מלוכה־אוצר , ד י לוסטראטאר ן אי ן
מלאװע 5 ײדיש ע הײזע ר או ן אויסע ר דע ם 3 ײדיש ע לאקאטאר ן (קאמארניצי ) (6 )
אויב מי ר זאל ן אננעמע ן דר . שיפער ם מאםשטא ב װעג ן דע ר צא ל פו ן ײד ן אי ן
יענער תקופ ה האב ן זי ך דעמאל ט געפונע ן אי ן מלאװ ע 23 ײדיש ע משפחות(7) .
זײ האב ן געצאל ט שטײער ן צ ו אײ ן פונ ט פעפע ר פו ן יעדע ר משפח ה או ן חו ץ דע ם
די גאנצ ע קהיל ה 10 גילד ן או ן 15 גראשן . לויט ן געזע ץ האב ן ז ײ דעמאל ט געדארפ ט
צאלן שטײער ן 1 גילד ן פו ן א קא פ ארײנרעכעגענדי ק קינדע ר א ן אונטערשײ ד פו ן
16
פנקס מל^װ ע
געשלעכט. אבע ר פאקטי ש אי ז ניש ט געװע ן קלא ר אוי ב מע ן ברויכ ט צאל ן אי ץ
גילדן פו ן א משפח ה אדע ר פו ן קא פ(8) .
אין יא ר 1569 הא ט דע ר מל ך זיגמונ ד אויגום ט געגעב ן א מתנ ה זײ ן פדיינ ד
םטאניםלאװ אלשעװםק י 50 גילד ן פו ן ד י ײדיש ע שטײער ן פו ן 23 שטע ט אי ן גרוים ־
פוילן או ן מאז^ויע . צװיש ן ד י שטע ט װער ט אוי ך אויפגעצײל ט מלאװע(9) .
אין יא ר 1578 הא ט ד י ײדיש ע קהיל ה אי ן מלאװ ע באצאל ט שטײער ן 34 דוקאט ן
(גאלדענע גילדן ) כמע ט 3 מא ל אזו י פי ל װ י אי ן יא ר 1569 (10) . װא ם פא ר א םיבו ת
עם האב ן גור ם געװע ן דע ם װאוק ם פו ן ד י שטײערן ׳ צ י דע ר ײדישע ר ישו ב אי ז
גרעםער געװאר ן במש ך פו ן ד י 9 יא ר אדע ר מע ן הא ט ד י ײד ן געהעכער ט ד י שטײער ן
איז שװע ר פעםטצושטעלן .
עם אי ז אינטערעםאנ ט צ ו פארגלײכ ן ד י שטײער ן פו ן ד י מלאװע ד ײד ן מי ט ד י
שטײערן פו ן ד י שכנותדיק ע שטעט . ד י פלאצקע ר ײד ן האב ן געצאל ט אי ן 1 1578
124 דוקאטן ( פלאנםקע ר ײד ן — 24 * טשעכאנאװע ר — 11 . פו ן פראשני ץ זײנע ן ד י
ײדן דעמאל ט ארויםגעטריב ן געװארן . ד י דאמיניקאנע ר האב ן אוי ף דע ם ײדיש ן
פלאץ אויפגעבוי ט א קלויםטער .
פון דע ם פאק ט װא ם ד י גאנצ ע פלאצקע ר װאיעװאודםטװ ע הא ט ארײנגעבראכ ט
314 דוקאט ן שטײער ן פו ן ײד ן קא ן מע ן זע ן א ז אויםע ר פלאצק ׳ מלאװע ׳ פלינם ק או ן
טשעכאנאװע האב ן ײד ן שוי ן געװאוינ ט אוי 1 אי ן אנדער ע קלענער ע שטעטלע ו או ן
דערפער. ע ם הא ט זי ך שוי ן אנגעהויב ן דע ר פראצע ם פו ן װאנדער ן פו ן ד י מלוכהש ע
שטעט אי ן ד י פרױואט ע שטע ט או ן דערפער . מלאװ ע הויב ט א ן דעמאל ט צ ו פאלן .
אין יא ר 1569 האב ן ד י לוםטראטאר ן געפונע ן אי ן מלאװ ע 424 הײזע ר או ן 22 לײדיק ע
פלעצער. אבע ר אי ן יא ר 1616 געפינע ן ז ײ שוי ן נא ר 316 הײזע ר או ן 85 לײדיק ע
פלעצער.(11) . אוי ך ד י צא ל פו ן ד י ײד ן הויב ט א ן צ ו פאלן . אי ן יא ר 1616 גע ־
פינען ד י לוםטראטאר ן אי ן מלאװ ע נא ר צװ ײ ײדיש ע הײזע ר או ן צװי י ײדיש ע
לאקאטארן. נא ך שיפער ם צײלונגם־מעטא ד אומגעפע ר 10 משפחות(12) . דא ם
איז אבע ר ניש ט קײ ן באװײ ז א ז ד י צא ל ײד ן אי ז באמ ת קלענע ר געװארן . א ם ך ײד ן
האבן זי ך מםתמ א ארויםגעצויג ן פו ן שטא ט או ן זי ך באזעצ ט אי ן ד י דערפער . ח ח
דעם װיל ן א ם ך ײד ן אויםמײד ן ד י שטאטיש ע ױריםדיקצי ע איבע ר ז ײ או ן באזעצ ן
זיך הינטע ר דע ר שטא ט אויפ ן באד ן פו ן םטאראםטע . ז ײ קאנצענטריר ן זי ך אוי ף
זאבראדי׳ ניש ט װײ ט פו ן םטאראםטע ם װאוי ן ארט .
צו דע ר עלטםטע ר תקופ ה פו ן ײדיש ן ישו ב אי ן מלאװ ע געהער ט מםתמ א דע ר
בית־הקברות פו ן דע ר װאיטוםטדוע ׳ װא ם הא ט זי ך געפונע ן אוי ף שטאטיש ן באדן .
כאטש דע ר ישו ב אי ן מלאװ ע גופ א װער ט קלענער ׳ האב ן ד י ײד ן ד י שטא ט
נישט פארלאזן . ע ם דערגײע ן צ ו אונד ז קלאנגע ן װעג ן ז ײ אי ן מש ך פו ן גאנצ ן
י״ה. אי ן יא ר 1661 פארצײכענע ן ד י לוםטראטאר ן ד י ײדיש ע שטײערן . יעדע ר
ײד הא ט דעמאל ט געצאל ט א פונ ט פעפע ר או ן 15 גראש ן שטײערן(12) . ע ס אי ז
פנקס מל^וו ע
17
אינטערעסאנט צ ו פארגלײכ ן ד י ײדיש ע שטײער ן מי ט שטײער ן װא ם ד י קריסט ־
לעכע באפעלקערונ ג הא ט געצאלט . א קריםטלעכע ר בע ל מלאכ ה הא ט געצאל ט
נאר 9 גראש ן א יא ר שטײער ן(13) .
עם אי ז געװע ן נא ך ד י גזירו ת ת״ ח ות״ ט או ן נא ך דע ר צװײטע ר פויליש ־
שװעדישער מלחמה . ד י שטא ט אי ז אי ן יא ר 1659 פארברעג ט געװארן . ד י
מלאװער ײד ן האב ן דעמאל ט געליט ן צוזאמע ן מי ט אל ע אנדער ע פויליש ע ײדן .
אין ליפנ ע או ן אי ן טשעכאנאװ ע האב ן טשארנעצקי ס באנדע ס אויסגעמארדע ט כמע ט
די גאנצ ע קהילה(14) . נא ך ד י מלחמו ת האב ן זי ך פארמער ט ד י רדיפו ת קעג ן
ײח. מ׳הא ט ז ײ חוש ד געװע ן אי ן פאררא ט קעג ן פוילן . אי ן דאברזשי ן הא ט מע ן
געמאכט אוי ף ײד ן א בלבו ל א ז ז ײ האב ן אונטערגעצונד ן דע ם קאשטשיאל . בכל ל
האבן זי ך דעמאל ט געמער ט פארשײדענ ע בלבולי ם קעג ן ײדן(15) .
אויך אי ן מלאװ ע הא ט מע ן אי ן יא ר 1670 * ) געמאכ ט א בלבו ל אוי ף ד י ײד ן
אז ז ײ האב ן אנגערעד ט א קריםטי ן ז י זא ל ארויםגנבענע ן ד י האסטי ע פו ן קאשטשאל .
די ײד ן האב ן ז י דורכגעשטאכ ן או ן באשמוצט • ע ס אי ז אינטערעםאנט , א ז ד י מלאװע ר
ײדישע װ י אוי ך ד י קריסטלעכ ע טראדיצי ע װײ ם װעג ן דע ם דאזיק ן בלבו ל גאר ־
נישט. םטאשעװסק י או ן אסטאשעװםקי . ד י צװ ײ היםטאריקע ר פו ן מלאװ ע וױיס ן
גארגישט װעג ן דעם . דע ר בלבו ל אי ז פארצײכנ ט אי ן באקאנט ן בו ך פו ן גל ח
םטעפאן זשוכאװסקי . װא ם הא ט געשפיל ט א טרויעריק ע ראל ע אי ן דע ם צויזמירע ר
פראצעם פו ן יא ר 1698 . זשוכאװםק י הא ט פארצײכנ ט אי ן זײ ן בו ך ס ד בלבולי ם
קעגן ײד ן או ן צװיש ן ױ י אוי ך דע ם מלאװע ר בלבול . ע ר וױי ם אוי ך צ ו דערצײל ן
װעגן פארשײדעג ע ניםים . װא ס ד י האסטי ע הא ט באװיז ן(16) .
אין יא ר 1692 אי ז מלאװ ע פארברענ ט געװאר ן צו ם צװײט ן מא ל או ן אי ר
מצב אי ז נא ך מע ר געפאלן . ד י שיקאנע ס קעג ן ײד ן מער ן זיך . זײער ע רעכ ט װער ן
באשרענקט. פו ן יענע ר צײ ט אי ז ד י פארארדענונ ג פו ן פלאצקע ר װאיעװאדע . א ז
ײדן טאר ן מע ר ניש ט פארדינע ן װ י דר ײ פראצענ ט פו ן ד י פארקויפט ע םחורות .
קריסטן אבע ר מעג ן פארדינע ן זיב ן פראצענט .
װעגן דע ם געפאלענע ם קולטורעל ן מצ ב פו ן דע ר שטא ט זאג ן אוי ך עדו ת
די פראצעס ן קעג ן מכשפו ת אי ן סו ף פו ן 17־ט ן י״ה . דע ר בארימטםטע ר פראצע ס
איז פו ן יא ר 1689 . ע ם זיעע ן דעמאל ט פארמשפ ט געװאר ן צו ם פארברענע ן 10
מכשפות. בכל ל האב ן דעמאל ט ד י שטאט־ריכטע ר ארויסגעגעב ן אפ ט טויט ־
שטראפן.
דער צענטע ר פו ן יידיש ן ישו ב חא ט זי ך דעמאל ט געפונע ן אויםע ר דע ר
שטאט. א ס ך ײד ן האב ן געװאוינ ט אי ן ד י שכנותדיק ע דערפער . דע ר בי ת
הקברות אי ן שידלאװ ע אי ז מםתמ א פו ן יענ ע צײטן . אי ן מלאװ ע גופ א הא ט געלעב ט
א קלײנע ר ישו ב אוי ף דע ם באד ן פו ן סטאראםטע . װא ס הא ט געהײם ן זאבראדי .
ביז צ ו דע ר מי ט פו ן 18־ט ן י״ ה פלעג ן מלאװע ר ײד ן צוזאמע ן מי ט ד י ײד ן
18
פנקס מלאוו ע
פון ד י אררמיק ע שטעטלע ך געהער ן אי ן אל ע פראג ן פו ן ײדישע ר זעלבסטפאר ־
װאלטונג צ ו טשעכאנאװע . אי ן טשעכאנאװ ע האב ן ז ײ באצאל ט זײער ע
שטײערן. ד י ױריםדיקצי ע איבע ר אל ע ײד ן אי ז אוי ך געלעג ן אי ן ד י הענ ט פו ן
טשעכאנאװער קהל . טשעכאנא װ פלעג ט שיק ן שליחי ם צו ם וע ד ארב ע ארצו ת
אויף ד י ירידי ם אי ן לובלי ן או ן יאראםלאװ . אי ן יא ר 1753 באקלאג ט זי ך אברה ם
לימעראװיטש פו ן טשעכאנאװ ע פא ר ד י מלוכהש ע שטײער־באאמט ע אויפ ן יארי ד
אין יאראסלא װ א ז ד י מאקאװער , מלאװער ׳ פלינםקע ר או ן נאשיצע ר(? ) ײד ן האב ן
זיך א ן שו ם םיב ה אפפגעזונדער ט פו ן טשעכאנאװע ר קהיל ה או ן חו ץ דע ם האב ן ז ײ
נאך פארכאפ ט אנדער ע קלענער ע ישובים , װא ס האב ן אמא ל געהער ט צ ו טשע ־
כאנאװע(17) .
ביז צ ו ד י 70־קע ר יאר ן פו ן 18־ט ן י״ ה הער ן מי ר װײני ק װעג ן ד י מלאװע ר
ײדן. מלאװ ע אי ז דעמאל ט געװע ן א קלײ ן ארע ם שטעט ל או ן הא ט ניש ט געשפיל ט
קײן שו ם ראלע .
אין יא ר 1710 הא ט ד י שטא ט אײנגענומע ן א געװיסע ר קראיעװםקי , א ן
אנהענגער פו ן מל ך לעשטשינםקי . דע ר מלאײע ר םטאראםט ע הא ט געשטיצ ט דע ם
מלך אויגום ט דע ם צוױיטן . קראיעװםק י הא ט פאריאג ט דע ם םטאראסט ע או ן דא ם
ארעמע שטעט ל הא ט געמוז ט באצאל ן צע ן טויזנ ט גילד ן קאנטריבתיע .
אין ד י 70־קע ר יאר ן אי ז פרי ש אויםגעבראכ ן דע ר םכםו ך צװיש ן ד י שטאט ־
אײנװאוינער או ן דע ם םטאראםטע . דע ר סטאראםט ע הא ט באלאגער ט ד י שטאט .
די שטאט־בעלי־בתי ם האב ן געשיק ט א דעלעגאצי ע צו ם מל ך או ן אי ן יא ר 1775
איז קײ ן מלאװ ע געקומע ן א םפעציעל ע קאמיםי ע כד י אויםצוהער ן ד י אנקלאגע ם
פון ד י שטאט־בעלי־בתי ם קעג ן סטאראםטע . ד י קאמיסי ע הא ט זי ך געשטעל ט אוי ף
דער זײ ט פו ן דע ר שטאט . מי ט דע ר דאזיקע ר געלעגנהײ ט האב ן זי ך געװאל ט בא ־
נוצן ד י שטאט־בעלי־בתי ם כד י פטו ר צ ו װער ן פו ן ד י ײדן . ד י שטאט־פירע ר
האבן דערקלער ט א ז לוי ט ד י אלט ע מאזאװיע ר פריװילעגיע ם גזזג11€ג > 1£16(€61^ £
טארן ײד ן ניש ט װאוינע ן אי ן מאזאװיע . אוי ך ד י םינאד ן פו ן דע ם
קאטוילישן קלע ר האב ן אנגענומע ן באשלום ן א ז מ׳זא ל ײד ן ניש ט דערלויב ן צ ו
װאוינען אי ן מאזאװיע(18) . דעריבע ר פארלאנגע ן ד י שטאט־פירע ר א ז מ׳זא ל
ײדן ארויסטרײב ן פו ן מלאװע . ד י קאמיסי ע הא ט מםכי ם געװע ן מי ט ד י פאדע ־
רונגען פו ן דע ר שטא ט או ן הא ט באפויל ן ד י ײד ן פארלאז ן ד י שטאט .
דער באפע ל פו ן דע ר קאמיםי ע אי ז אי ן אנהײ ב געבליב ן אויפ ן פאפיר . נא ר
אין א יא ר ארום , אי ן יא ר 1776 װע ן ע ם אי ז אויםגעבראכ ן א שרפ ה אוי ף דע ר
ײדישער גא ס (הײג ט װארשעװע ר גאם ) או ן ד י גאנצ ע שטא ט אי ז פארברענ ט געװאר ן
האבן ד י לעצט ע ײד ן פארלאז ט ד י שטאט . א טײ ל הא ט זי ך באזעצ ט אי ן שידלאװ ע
און א טײ ל אויפ ן באד ן פו ן םטאראסט ע אוי ף זאבראדי .
לויט דע ר לוםטראצי ע פו ן יא ר 1765 האב ן זי ך אי ן מלאװ ע געפונע ן 15 ײדיש ע
פנקס מלאװ ע
19
היחער או ן ר לאקאטאר ן ר״ ה לוי ט שיפער ס רעכענונגס־מעטא ד א ס ד פאמיליעם .
אין מלאװ ע צוזאמע ן מי ט רע ר גאנצע ר אומגעבונ ג האב ן זי ד רעמאל ט געפונע ן
487 ײרן(19) .
רי שטא ט גופ א אי ז געװע ן רעמאל ט זײע ר ארע ם או ן אראפגעקומען . אי ן
יאר 1781 האב ן ר י לוםטראטאר ן געפונע ן אי ן מלאװ ע נא ר 83 הײזע ר או ן 718
אײנװאוינער(20) .
רעם 15־ט ן יאנוא ר 1785 הא ט מע ן אי ן מאר ק פאר ן ראטהוי ז געקעפ ט א קריס ט
פאר הרגענע ן א ײר . ר י פויליש ע געשיכטע־שרײבע ר פו ן מלאװ ע קענע ן רע ם לעצט ן
םטאראםטע פו ן מלאװ ע װא ם הא ט אונטערגעשריב ן רע ם טויטאורטײ ל (זײ ן נאמע ן
איז געװע ן ^־א ם פיאטראװיטש ) ניש ט מוח ל זײ ן רע ם חט א פו ן פאראורטײל ן צו ם
טויט א מערדע ר פו ן א ײד .
אין יא ר 1793 אי ן דע ר צײ ט װע ן מלאװ ע אי ז אײנגענומע ן געװאר ן נא ו
דער צװײטע ר צעטײלונ ג פו ן פויל ן פו ן ד י פרײםן , פיגוריר ט ז י װ י א שטא ט װא ם
האט ד י פרױוילעגי ע 1£1618>ט { 118>11ג-161ס ז!זס ם ש! ) או ן װ י א שטא ט א ן ײד ן(21) .
אבער באמ ת הא ט אי ן מלאװ ע אוי ף זאבראד י דעמאל ט געלעב ט א היפש ע ײדיש ע
קהילה.
אויף דע ר פראג ע פו ן ד י אלט ע מאזאװיע ר פרױוילעגיעם , װא ם אוי ף ז ײ הא ט
זיך געשטיצ ט דע ר פרױוילע ג פו ן מלאװ ע 13618)11 ( 18^תג:161ס 1 מס מ 16 > מוז ן
מיר זי ד באריכו ת אפשטעלן .
אין מאזאװי ע באזעצ ן זי ד ד י ײד ן שפעטע ר װ י אי ן ד י אנדער ע טײל ן פו ן
פוילן. דא ס אי ז געשע ן צולי ב פארשײדענ ע סיבות . ד י װיכטיקסט ע זײנען * ד י
פאליטישע זעלבסטשטענדיקײ ט מי ט א ן אײגנארטיקע ר פאליטישע ר טראדיצי ע פו ן
מאזאװיע, װירטשאפטלעכ ע אפגעשטאנענקײ ט או ן הארטנעקיקע ר װידערשטאנ ד
פון דע ר קאטוילישע ר קירד .
ביזן יא ר 1526 אי ז מאזאװי ע געװע ן א ן אומאפהענגי ק פירשטנטום . דע ר
צוזאמענבונד מי ט דע ר קרוי ן (קאראנע ) אי ז געװע ן א שװאכער . ד י מאזאװיע ר
פירשטן האב ן אנערקענ ט ד י העכער ע מאכ ט פו ן ד י פויליש ע מלכי ם איבע ר זייע ר
לאנד או ן פו ן דע ר העלפ ט פו ן 14־ט ן י״ ה א ן האב ן ז ײ געשװאויר ן טרײהײ ט צ ו ד י
מלכים, אבע ר בי ז צו ם יא ר 1526 האב ן זי ד ד י פויליש ע מלכי ם ניש ט גערופ ן מלכי ם
פון מאזאװיע .
די פויליש ע מלכי ם האב ן געװאר ט אוי ף א גינציק ן מאמענ ט בכד י אײנצוגלידער ן
מאזאװיע אי ן דע ר קרוין . דע ר פראצע ס הא ט זי ד נא ד אנגעהויב ן אי ן 15־ט ן י״ה .
יעדעם מא ל װע ן ע ם אי ז געשטארב ן א מאזאװיע ר פירש ט א ן קינדער , גלידער ן ד י
מלכים אײ ן זײ ן לאנ ד אי ן דע ר קרוין . אזו י זײנע ן אי ן יא ר 1462 אײנגעגלידער ט
געװארן ד י קרײז ן ראװ א או ן גאסטינין . אי ן יא ר 1464 םאכאטשעװ , אי ן יא ר 1495
פלאצק.
20
פנקס מל^וו ע
די שליאכט ע פו ן ד י דאזיק ע מאזאװיע ר װאיעװאודםטװע ס אי ז מי ט איר ע
פריװילעגיעם אויםגעגליכ ן געװאר ן מי ט דע ר איבעריקע ר שליאכט ע פו ן גאנ ץ
פוילן. ע ם זיינע ן אי ן מאזאװי ע אײנגעפיר ט געװאר ן ד י פארמע ס פו ן מלוכהשע ר
אדמיניםטראציע או ן ױריםדיקצי ע פו ן גאנ ץ פוילן . אבע ר דע ר גרעסטע ר טײ ל פו ן
מאזאװיער פירשטנטו ם אי ז אײנגעגלידער ט געװאר ן אי ן דע ר קרוי ן נאכ ן טוי ט
פון ד י לעצט ע צוױ י פירשט ן פו ן דע ר אלטע ר פיאם ט דינאםטיע , װא ם זײנע ן גע ־
שטארבן א ן קינדער . דא ם הא ט פאסיר ט אי ן יא ר 1526 . דע ר טײ ל װא ס אי ז
אײנגעגלידערט געװאר ן אי ן דע ר קרוי ן אי ן יא ר 1526 הא ט באקומע ן גא ר א ברײט ע
אויטאנאמיע םפעציע ל אויפ ן געבי ט פו ן יוריםדיקציע .
נאכן יא ר 1526 אי ז דא ם גאנצ ע מאזאװיע ר פירשטנטו ם אײנגעטײל ט געװאר ן
אין דר ײ װאיעװאודסטװע ם ? ראװא , פלאצ ק או ן טשערס ק (מאזאװיע )(22) .
דער מאזאװיע ר פירשטנטו ם אי ז אײנגעגלידער ט געװאר ן אי ן דע ר קרוי ן אי ן
דער צײ ט װע ן ד י פויליש ע שליאכט ע הא ט שוי ן אנגעהויב ן אונטערצוגראב ן ד י
מאכט פו ן מלך ׳ אי ן דע ר צײ ט װע ן ז י הא ט זי ך געגרײ ט צ ו װער ן דע ר דעצידירנדיקע ר
פאליטישער פאקטא ר אי ן לאנד . אוי ך ד י מאזאװיע ר שליאכטע , װא ס פא ר אי ר
אײנגלידערונג אי ן דע ר קרוי ן אי ז ז י געװע ן באשרענק ט אי ן איר ע פרױוילעגיע ם
דערשײנט נא ך דע ר אײנלאדונ ג װ י א ן ארגאניזירטע ר כו ח או ן קעמפ ט פא ר איר ע
באזונדערע פרױוילעגיעם . ד י פויליש ע מלכי ם שטרעבנדי ק צ ו פאראײניק ן אל ע
טײלן פו ן פויל ן האב ן גיש ט געלײג ט צופי ל אכ ט אוי ף ד י אונטערשײד ן אי ן דע ר
אינערלעכער ארדענונ ג פו ן ד י פארשײדענ ע טײל ן פו ן לאנ ד או ן האב ן דערפיל ט
די פאדערונגע ן פו ן דע ר מאזאװיע ר שליאכטע .
אין דע ר ערשטע ר זאמלונ ג פו ן ד י געזעצ ן פו ן יא ר 1532 או ן אי ן דע ר צװײטע ר
זאמלונג פו ן ד י געזעצ ן פו ן יא ר 1540 זײנע ן צוזאמענגענומע ן געװאר ן אל ע געזעצ ן
און מנהגי ם פו ן מאזאװיע ׳ װא ם זײנע ן געבליב ן גילטי ק נא ך דע ר אײנגלידערונ ג
פון מאזאװי ע אי ן דע ר קרוי ן או ן זײנע ן באשטעטיק ט געװאר ן פו ן ד י מלכים(23) .
אין יא ר 1576 הא ט דע ר מל ך םטעפא ן באטאר י באגרענעצ ט ד י מאזאװיע ר
אויטאנאמיע. אי ן אל ע טײל ן פו ן מאזאװי ע אי ז אײנגעפיר ט געװאר ן דא ס פויליש ע
געריכטםוועזן. ד י שליאכט ע הא ט רעזיגניר ט פו ן דע ר פאליטישע ר אומאפ ־
הענגיקײט. ע ם זײנע ן אבע ר דא ך פארבליב ן געזעצן־מנהגי ם פו ן װעלכ ע ד י מא ־
זאװיער שליאכט ע הא ט ניש ט געװאל ט אויפגעבן . דא ס זײנע ן ד י באקאנט ע
טזגסט!) װא ס שטיצנדי ק זי ך אוי ף ז ײ האב ן ד י פארשטייע ר
פון דע ר שליאכט ע אוי ף ד י סײמיקע ם או ן אוי ך ד י שטאטיש ע אײנװאוינע ר גע ־
פאדערט אי ן מש ך פו ן 200 יא ר א ז מ׳זא ל אחיםטרײב ן ד י ייד ן פו ן מאזאװיע .
כאטש ד י דאזיק ע געזעצ ן זײנע ן ארויםגעגעב ן געװאר ן נא ר פא ר דע ר שליאכט ע
פון דע ר טשערסקע ר װאיעװאודםטװ ע באנוצ ן זי ך דערמי ט מי ט ז ײ װ י א געווע ר
קעגן ײד ן ד י שליאכט ע או ן בעיק ר ד י שטע ט פו ן אל ע דר ײ מאזאװיע ר װאיעװאודםט ־
פנקס מלאװ ע
21
װעם. אפיל ו ד י שליאכט ע פו ן קרײז ן ווא ם האב ן קײ ן מא ל ניש ט געהער ט צ ו מא ־
זאװיע פאדער ן אי ן דןט ן או ן אי ן 18ט ן י״ ה ארויםצוטרײב ן ד י ײד ן אויפ ן םמ ך פו ן ד י
(24). אינטערעםאנ ט אי ז דע ר פאק ט װא ם אי ן ד י דערמאנט ע זאמ ־
אנגען פו ן געזעצ ן פו ן ד י יאר ן 1532 או ן 1540 או ן אוי ך אי ן ד י אי ז ניש ט
דערמאנט קײ ן פארבא ט פא ר ד י ײד ן צ ו באזעצ ן זי ד אי ן מאזאװיע . ד י
126^250^ סזגסט! ) האב ן נא ר געזאג ט א ז ד י מנהגי ם פו ן דע ם מאזאװיע ר לאנ ד
זאלן ניש ט בט ל װער ן דורכ ן אײנפיר ן דא ם פויליש ע געריכטםװעזן , װי ל אי ן מא ־
זאװיע אי ז דע ר מנה ג װיכטיקע ר פאר ן געשריבענע ם געזע ץ(25) .
מיר מוז ן דעריבע ר נאכפארש ן צ י ד י מינדלעכ ע מנהגי ם פו ן מאזאװי ע האב ן
געװאוםט פו ן א ן איםו ר פא ר ײד ן צ ו װאוינע ן אי ן מאזאװיע .
אויף דע ר דאזיקע ר פראג ע אי ז נא ר ד א אײ ן ענטפע ר או ן דא ם אי ז א נעגא ־
טױוער. ד י מאזאװי ע מנהגי ם האב ן װעג ן אז א פארבא ט ניש ט געװאוםט . װעג ן
ײדן אי ן מאזאװי ע הער ן מי ר שוי ן אי ן 13־ט ן י״ ה(26) . אי ן 15־ט ן י״ ה האב ן ײד ן
שוין געװאוינ ט אי ן אל ע גרעםער ע שטע ט פו ן מאזאװיע . װעג ן ארויםטרײב ן ײד ן
פון מאזאװי ע אי ן דע ר צײ ט פו ן ד י פירשט ן הער ן מי ר נישט . אמת , דע ר פירש ט
באלעםלאװ דע ר צװײטע ר פו ן טשערם ק הא ט ארויםגעגעב ן אי ן יא ר 1461 א באפע ל
ארויםצוטרײבן ד י ײד ן פו ן זײ ן פירשטגטו ם אבע ר דע ר באפע ל אי ז געבליב ן אויפ ן
פאפיר(27). אוי ך נא ך דע ם װ י מאזאװי ע אי ז געװאר ן אײנגעגלידער ט אי ן ד י
קרוין הער ן מי ר ניש ט װעג ן דע ם א ז מע ן זא ל זי ך בארופ ן אוי ף א פארבא ט א ז ײד ן
טארן גיש ט װאויגע ן אי ן מאזאװיע . ערש ט אי ן דע ר צװײטע ר העלפ ט פו ן 17־ט ן
י״ה נא ך ד י גזיח ת ת״ ח ות״ ט או ן נא ך ד י פויליש־שװעדיש ע מלחמו ת װע ן פויל ן
ליגט א פארװיםט ע אי ן חורבות , הײב ן ד י שטע ט או ן ד י שליאכט ע צ ו פארלאנגע ן
אין נאמע ן פו ן ד י 126^£1801 ^ 11ז^:)111 ) 1£16ק£€^ £ א ק ד י €8מ11)11;151161זס €
אז מ׳זא ל ד י ײד ן פארטרײב ן פו ן מאזאװיע .
אין יא ר 1668 הא ט דע ר םײמי ק פו ן דע ר שליאכט ע אי ן דע ר דאברזינע ר געגנ ט
פארלאנגט פו ן זײנ ע שליחי ם צו ם םײ ם צ ו פאדער ן א ז מ׳זא ל ארויםטרײב ן ד י ײד ן
פון מאזאװי ע(28) . דע ם וע ד ארב ע ארצו ת אי ז געלונגע ן חר ך געל ט מבט ל צ ו מאכ ן
דעם גירו ש װא ם הא ט געדרא ט אל ע ײד ן פו ן מאזאװי ע(29) .
פאדערונגען ארויםצוטרײב ן ײד ן פו ן מאזאװי ע הער ן מי ר פו ן אל ע זײט ן בי ז
צום םו ף פו ן 18־ט ן י״ה . אוי ך דע ר וע ד ארב ע ארצו ת לאז ט ארוי ם כרוזי ם א ז
מ׳זאל זי ך גיש ט באזעצ ן אי ן מאזאװיע .
אין יא ר 1669 (צו ם גדלי ה ת״ל ) הא ט מע ן אי ן דע ר שו ל אי ן טיקטי ן
פארגעלײענט דע ם װײטערדיק ן כרו ז פו ן וע ד ארב ע ארצו ת ז
הערט צ ו כ ל קה ל הקודע ז ד א לאזי ן האלופי ם ראשי ם ומנהיגי ם יצ׳ ו מכרי ז
ומודיע זײן. ״ מאח ר ע ם אי ז ידו ע לכ ל ד ז אי ז אײ ן תקג ת קדמוני ם ד ז קי ק ב ר
ישראל זא ל ני ט װאוינע ן במדינ ת מאזי ׳ וחדשי ם מקרו ב בא ו כמ ה אנשי ם האב ן זי ך
22
פנקס מל^װ ע
כיזעצט או ן קוכ ע דירת ם גױועזי ן ומאח ר א ז ע ם אי ז כיפשוט ה צוגיגנג ן הײנ ו כמחרי ש
און האב ן לאזי ן שטי ן כדקא י קמי ׳ ועכש ױ ד ז גלו ת הח ל המ ר אי ז זי ך בעױ ה מתגב ר
הרשעה ובכ ל ױ ם חורקי ם שניה ם שנ י רשעי ם עלינ ו בכ ן זעני ן מחזי ק בתקגו ת
קדמונינו הטיב ו אש ר דבר ו או ן דע ר איסו ר אי ז במקומ ו עומ ד או ן אי ז מע ן מכרי ז
מזהיר ומודי ע ד ז מהױ ם והלא ה זא ל זי ך קײנע ר אש ר בש ם ישרא ל יכונ ה א ױ ני ט
דערװעגין אי ן צ ו פאר ן קוב ע דיר ה צ ו זײ ן במדינ ת מאזי ׳ או ן אוי ב זי ך װעלכע ר
מענש זא ל ד ר װעגי ן של א מרצוננ ו צ ו װאני ן במדינ ה ההי א פשיט א דע ת חכמי ם אי ן
מחה ונקר א עברײן , אזו י אי ז מתר ה בכרו ז הז ה ד ז ע ר הא ט זי ך פור ש גױועזי ן
מעדת ישרא ל ומפרישי ן אותו . אוי ב זעל ט זי ך טרעפ׳ ן אוי ף אי ם אײ ן םיב ה א ו ע׳ ש
(עלילת שוא ) במקו ם דשכי ח הזיק א פשיט א ד ז מע ן װע ט קײ ן פחט ה אוי ף ליגין ,
אפילו קי ץ השתדלו ת בעלמ א ני ט טון . ודמ ו בראש ו כ י מותר ה ועומ ד הו א בכרו ז
הזה ואיה ו דמתחײ ב בנפשי ה ואנחנ ו וכ ל בנ י ישרא ל נקײם , װל ת װא ש מע ן װער ט
רודף זײ ן ד י לײ ט בדי ן ישרא ל בכ ל הכפױ ת אש ר עממ״ . על ה במוםכ ם באסיפ ת
האלופים רוזני ם כ ל הקה ל יצ׳ ו וקבל ו עליה ם להחזי ק איםו ר לכ ל בנ י ישרא ל לדו ר
במדינת מאזי ה כפ י התקנ ה הקדומ ה(30) .
װי מי ר האב ן אבע ר געזע ן האב ן ד י אל ע דאזיק ע פאדערונגע ן ה ן ד י גוײש ע
און ה ן ד י ײדיש ע קײ ן פעול ה ניש ט געהא ט או ן ד י ײד ן האב ן װײטע ר געװאוינ ט
אין מאזאװי ע או ן זי ך אויסגעשפרײ ט איבע ר אל ע שטע ט או ן שטעטלעך . או ן דא ס
זעלבע הא ט אוי ך פאםיר ט מיט ן ײדיש ן ישו ב אי ן מלאװע .
פזן יא ר 1193 װע ן ע ס אי ז פאדגעקומע ן ד י צװײט ע פארטײלונ ג פו ן פויל ן
ביז צו ם יא ר 1806 װע ן ע ם אי ז אגטשטאגע ן דא ם פירשטגטו ם װארשע , הא ט מלאװ ע
געהעדט צ ו פדײסן . פו ן 1793• 1796 אי ז מלאװ ע געװע ן א טײ ל פו ן דע ר פראװינ ץ
88611גז6־1?-1>גי8 או ן זײ ט 1796 פו ן דע ר פראװינ ץ (31) . פו ן
יענער צײ ט אי ז געבליב ן א ס ך מאטעריא ל פו ן פרײםיש ע באאמט ע װעג ן דע ר
לאגע פו ן ד י ײד ן דעמאל ט אי ן פוילן . כאט ש ע ם אי ז מי ר ניש ט געלונגע ן צ ו
געפינען םפעציע ל מאטעריא ל װעג ן מלאװע . אבע ר דא ם אלגעמײנ ע מאטעריא ל
שפיגלט א פ ד י לאג ע אי ן מלאװע .
די פרײסיש ע באאמט ע באריכט ן א ז מסח ר או ן מלאכ ה אי ז מײסטנ ם אי ן ײדיש ע
הענט(32) . א דײטשע ר דיכטע ר באצײכנ ט ד י ײד ן פא ר דע ם קולטורעלםט ן עלעמענ ט
פון פוילן(33) .
דעם 17־ט ן אפרי ל 1797 הא ט ד י פרײסיש ע רעגירונ ג ארויסגעגעב ן א ן
אלגעמײנעם ױדע ן רעגלעמענ ט פא ר ד י ײד ן (;1€1116111§6.מ-1611)ג1 [ 1גז0611€1 )
פון ד י נײ ע פראװינצן . דע ר צװע ק פו ן דע ר רעגלעמענ ט אי ז געװע ן א דאפלטער .
דער ערשטע ר או ן דע ר עיקרדיקע ר אי ז געװע ן צ ו רעגלעמענטיר ן דא ם ײדיש ע
לעבן. אי ן ד י אויג ן פו ן ד י פרײס ן האב ן ד י ײד ן געהא ט צופי ל פרײהײט . ז ײ האב ן
אײנגעפירט פעםער , געהעכער ט ד י שטײער ן או ן פארבאט ן חתונ ה צ ו האב ן פא ר
פנקס מלאוו ע
23
25 יאר . או ן װע ר ע ס הא ט געװאל ט פריע ר חתונ ה האב ן הא ט געמוז ט באצאל ן
געװאלטיקע שטײערן . דע ר צװײטע ר צװע ק אי ז געװע ן צ ו פראדוקטױויזיר ן ד י
ײדן(34).
אין יונ י 1802 הא ט דע ר מיניסטע ר פא ר מ611886זק081-ט6^ ? פארעפנטלעכ ט
א גענויע ם פלא ן פו ן פרעמיע ם פא ר קריםטלעכ ע מײםטער ם װא ם װעל ן אויםלערנע ן
ײדישע לערנײנגלע ך מלאכות , פא ר ײד ן װא ם װעל ן זי ך אויםלערנע ן מלאכו ת אדע ר
ערד־ארמט(35) .
װאם פא ר א װירקונ ג דע ר דאזיקע ר פלא ן הא ט געהא ט אוי ף דע ר ײדישע ר
באפעלקערונג אי ז שװע ר פעםטצושטעלן .
לויט ד י פרײםיש ע םטאטיםטיקע ס האב ן םו ף 18־ט ן י״ ה געלעב ט אי ן מלאװע ר
קרײז 3164 ײד ן או ן ז ײ האב ן אויםגעמאכ ט אומגעפע ר 10 פראצענ ט פו ן דע ר
באפעלקערונג(36) .
װי דערמאנ ט גיל ט אבע ר מלאװ ע סו ף 18־ט ז י״ ה װ י א שטא ט א ן ײדן , װײ ל ײד ן
האבן זי ך אי ן שטא ט גופ א גיש ט געטאר ט באזעצן .
ערשט אי ן דע ר מי ט פו ן 19־ט ן י״ ה קומע ן ד י ײד ן צורי ק נא ך מלאװ ע טפ א או ן
באזעצן זי ך צורי ק אי ן רע ר װארשעװע ר גאם , װא ו ז ײ האב ן אמא ל געװאוינ ט *) .
די גרעםט ע אנטװיקלונ ג פו ן מלאװ ע הויב ט זי ך ערש ט א ן אי ן ד י 80־קע ר יאר ז
פון 19־ט ן י״ה , װע ן מע ן הא ט אנגעהויב ן בויע ן ד י דאנציקע ר בא ן או ן מלאװ ע אי ז
געװארן א װיכטיקע ר טראנזיט־פונק ט פו ן תבואה־האנדל .
דער ײדישע ר ישו ב אי ן מלאװ ע אי ן ציפער ן פו ן 1564 ב ױ 1933
23 ײדיש ע משפחו ת (? )
— 1564
0)
99
99
34
— 1578
(ז)
99
0
10
— 1616
0)
99
99
70
— 1765
באפעלקערונג פו ן 2230
אויף א
ײדן
593
— 1828
2628
0
99
99
670
— 1834
3838
99
0
0
0
1720
— 1860
11211
99
0
99
99
5123
— 1897
15918
99
0
0
0
*7343
— 1906
17003
. 0
0
0
5923
— 1921
19640
0
0
0
99
6301
— 1927
19796
0
0
0
0
6172
— 1933
* נולאות נ או ן אומגעבמג .
24
פנקס מל^וו ע
♦) דע ר וכו ח צװיש ן רב י לו י יצח ק או ן דע ם בריסקע ר ר ב אי ן סראג ע אי ז פארגעקומע ז
פאר חוד ש אלו ל תקם״ א (זומע ר 1781) *
סון דע ם באזו ך פו ן רב י לו י יצח ק אי ן מלאװ ע קא ן מע ן דרינגע ן א ז ע ס חאב ן זי ך
שוין אי ן יענ ע יאר ן געפונע ן חםידי ם אי ן מלאװע . וו י באקאנ ט חא ט זי ך חםידו ת אי ן
צפון פויל ן זי ך שפעטע ר אנגעהויב ן אויםצושפרײט ן װ י אי ן דרו ם מזר ח פוילן . אי ן א
שטעטל ניש ט װײ ט פו ן מלאװע , אי ן מאקאװ ע הא ט דעמאל ט געלעב ט דע ר באקאנטע ר
באקעמפער פו ן חםידות , דע ר מגי ד ר ׳ דו ד ממאקוב , א תלמי ד פו ן ווילנע ר גאון • ר ׳ דו ד
האט זי ך געשטעל ט פא ר א לעבנס־אויפגאב ע צ ו באקעמפ ן חסידות . ע ס אי ז אי ם אבע ר ניש ם
געלונגען אײנצוהאלט ן ךע ם שטראם . אפיל ו אי ן ד י שטעטלע ך לעב ן מאקאוו ע הא ט זי ך
חםידות פארשפרײט . פו ן ד י ברי װ פו ן דו ד ממאקו ב װער ן מי ר געװאוי ר פו ן חםידים־שטיב ל
אין טשעכאנאװ ע או ן פו ן א חסידיש ן רבין , ר ׳ מאי ר פו ן שעפס . דא ם אי ז געװע ן סו ף
18־טן י״ ח (ז ע : דובנוב , תולדו ת החסידוס , זז ׳ 458 , 460 : חמשוג ע אי ש הרו ח דק ׳ שעפס .
דארט ז ׳ 462 : ואח ד מהכ ת הז ה נם ע לשעכאנאװ ע ובדבר י מינו ת המושכי ם ל ב חפראי ם
קבע ש ם מני ן חסידים) .
*) פו ן ד י יאר ן 1670 — 1672 האב ן מי ר ד י זכרונו ת פו ן דע ם דײט ש ^1ץז1ס ,
װאס דערצײל ט װעג ן מלאװע , א ז דארט ן מאכ ט מע ן גו ט ביר . װעג ן ײד ן דערמאנ ט ע ר ניט ,
חגם אי ן זײנ ע טאגביכע ר װער ן ײד ן זײע ר אויםפירלע ך באשריב ן באריכו ת אין :
.431 , 1¥ , 1876 1 ר י רןןיראקציןן ,
*) ײד ן פו ן מלאװ ע האב ן עמיגרירטקײ ן אמעריק ע אי ן ד י זעכציקע ר יאר ן פו ן 19 י״ח .
אין יא ר 1864 אי ז אי ן רוםלאנ ד ארעםטיר ט געװאר ן א מלאווע ר ײד , א ן אמעריקאנע ר
בירגער (ז ע : געשיכט ע פו ן דע ר ײדישע ר ארבעטע ר באװעגונג , ײװא , 1 , 1943 , 67) .
אין ד י יאר ן 1845 — 1863 זײנע ן ארו ם מלאװ ע געװע ן ײדיש ע לאנדװירטשאפטן . אי ן
1855 — 3 ( 15 נפשות) , 1857 — 6 ( 26 נפשות) , או ן אי ן 1863 אי ז ד י צא ל געפאל ן
צוריק אוי ף 3 ( 13 נפשות) . זע :
1)1111 1)^ 11118513 111 1611)11] [ *61 ^ 6)11)65€111^15^1[8€)11ז\ \ 0)611€8^ 1 . 3 . 5
£1 188 , 1954 ,01611 ?
די רעדאקצייפ ♦
הערות
(1) געהער ט פו ן מענדי ל װישינםק י הי״ד .
(2) אי ן דע ר געשיכט ע פו ן דע ר שטא ט מלאװ ע הא ב אי ך מי ך געשטיצ ט אוין * ד י װײטער ־
דיקע צװ ײ ביכע ר :
0;6£^)1111311 ¥\6[16 ^ 2 :1)81^י\3526) 05 * 5 ; 1907 ,^31523ז\ \ ,3זי\113 \ ,1^1^38261) 5
.1937 ,3^1311 ^ ,23^|י320 ^
דער לעצטע ר מחב ר פארנעמ ט זי ך בעיק ר מי ט דע ר געשיכט ע פו ן דע ר שליאכט ע אי ן
מלאװער קרײ ז או ן אוי ף דע ם דאזיק ן געבי ט ליג ן זײנ ע חידושים . װא ס אי ז נוג ע
דער געשיכט ע פו ן דע ר שטא ט חזר ט ע ר איבע ר דא ס װא ס סטאשעװסק י הא ט גע ־
שריבן. בײד ע מחברי ם האב ן קײ ן ארכיװ-מאטעריא ל ניש ט באארבעט . ז ײ האב ן
פלאגיאזירט דע ם מקורדיק ן ארטיק ל װעג ן מלאװ ע װא ס אי ז דערשינע ן אין :
017€2116)1118 1^3)0^ < :1:)^0)0211131.) 1 .ף 1808 , 1856 ,3)1^1ז823:נ3^ \ 3)61)110( £11
.11)1)1^111131 1616זי\0ת 11113 3 ,3611)3208) 8 ס
(3) ז ע : ישעי ח טרונק : געשיכט ע פו ן ײד ן אי ן פלאצ ק (װארשע , 1939 , ז ׳ 13) .
(33) . 522 , 1931 ,6^זס)[3* £1 / \ 3[1ס) 1115 :311( £3131 .ו ג
(4) טרונק . דצ״װ , זז ׳ 62 , 65 .
(5) טרונק , דצ״װ , ז ׳ 60 •
פנקס מלצוו ע
<6)
(7)
(8)
(9)
(סנ)
(11)
(12)
(10)
(14)
(15)
(16)
(17)
(18)
(19)
(סמ
(21)
(22)
$1^10271112 ? 422 , 1 ,( 1885 ,2^21522^\\ ) 2^[15ס.
0070^02 69^62011010 . 109 . ק , 1914 ,ב26סס£[ נ
דר. שינע ר רעכנ ם פי ר משנחו ת אי ן א חוי ז או ן ויב ן נפשו ת או ן א משסחח .
♦19 פג״ ל טרונק , דצ״װ , ז ׳
שינער, דצ״ש . פו ן פארשײדענ ע ^נקלאגע ס אי ז צ ו זע ן א ז אי ן דע ר װירקלעכקײ ט
חאבן ײד ן געצאל ט אײ ן גילד ן פו ן א משפחח . .
^2(11129 861901111: 15€6ס ? (116^21 ^ א י 11121:2171192ס1ק7 ס
.118 .1^ 1 .( 1910 ,2^ז1922גז\\ )
1 :1)11151^21 ? 1£ס^ ^x661^ ^216]מס ! ,6^זס!
82111^91(1-12^11^81(1. 1. €%1 .€ס
.1>ו5ו
.12ו6ו
גורלאנד: לקורו ת חגזירות , מחבר ת חמישית . 18 : ומש ם תלכ ו לפיו ן וש ם
ארבעים ב״ ב ונהרג ו כול ם ומש ם הלכ ו לשחנו ב וב ה ארבעי ם ב״ ב (בעל י בתים )
ונחרגו כמע ט כולם .
1887 .^<6)21^) 1 .{^!)!^^^^:[(!ס ^ 216011 ^\6)11111{ 86 12) 1211 :1)€1ץ2סט□ !.
8(61211 21161101(^91(1: 06§;1 1700 ,^6.6ך 7 02 !!סץסן^מץס!!־!) ! ^\66886ס:נ ק 8ס
♦421 ציטיר ט לויט : גראטץ-שפר , דבר י ימ י ישראל , באנ ד 8 , ז ׳
62 ז ע פנק ס װע ד ארב ע ארצו ת ירושלי ם תש״ה , ז ׳ 384 (אי ן אינדעק ם דאר ט ז ׳
איז ארײנגעפאל ן א דרו ק פעלער : אנשטא ט מלאװ ו(2^יז112ג ) דאר ף זײ ן : מלאװ א
1^. 0 105 , 1867 .^וז6)21צ 8 .^^ 2766 66111^1;§2^ו \ 16)[18ס ק ס^ז^^^וז^נ^ס^ז^*! ? :162^זס1ק1סט.
8211681(1-1^> 422 . 1 .2)181ס ? 02)^0*21) 8 :1)1691ק
0 1898 . €1260¥126 , ¥11 010118 ^ .01161) 1118 11;§ €616 16111¥0 ^ ^ 6 2062)1166ס.
08(28X6^91(1. .)׳ 61 .ק ס
-)160-09< 6ס 11 6ס8־)¥68 \ 00ז \ )11)18)2) 5 1106 1116ק2* 06051 :06186116]9 נ .ז ז . ס
610)1 * 8161 16111) 10 )1)2) 8 116116§1סס) 1 6106 .2זו\112 < : 497 . 1800 .110* 861 .608960:נ ק
נ12) ס6ס8ס 1¥ 66ס |:{.
8. 1^.0(12652. 1418(01}2 ? 104 . 1 .1)1$1ס £!
?23) . 1831 .2^^21922״^ ^ .016010ס1ס ? 09 ^ .16)1)1)20* 81 . ¥ 020069] [ . €11 . 10€ .^^^^'!)ס.) !
.465 . 431
(24) -11ס[ 96 12) 1.20 :1)[6276ס1^ 1 ;£ £ 99 . 1 .[16)81זו\2{0) 1 216011 6{216 ס :1)81ו[1זמי2 ? }1ס1) ^
.176 . 127 .[16)[18[77:[5ס ^ 216011 ^61) 1
קלוטשיצקי פארעפנטלעכ ט צווי י אינסטרוקציע ס װא ס דע ר ליפנע ר םיימי ק הא ט
געגעבן זײנ ע דעפוטאט ן צ ו ד י סיימע ן אי ן ד י יאר ן 1678 או ן 1699 אי ן וועלכ ע
דער םײמי ק פאדער ט ארויסצוטרײב ן ד י ײד ן פו ן מאזאװי ע אויפ ן םמ ו פו ן ד י
אלטע מאזאװיע ר געזעצן .
(25) - 22 ס2^\1220 < 12 < : 44 . ק .. ז 1527 ס1 ) 16^ז822*¥21 \ \61ך 7 :6151001^ 8.10 . £
-622^\2 0זו\12 ק 627111^)\12)0ץז2:[ ק ס1ס ק ^ 01007^ 1 ס1 ) 0)1ס090) 8 ן \ 60£20701
...?!סז 6%^[ס1) 6667 ס1^וי17;^^ ס 6^\ס [
(26) ז ע : טרונק , דצ״װ ♦
(27)
(מ3>
8x209527: 1118(07]2 27<16\^ \^ ? 94 , 11 .1966ס.
£1062761(!, 160. €^1.
26 פנק ס מל^װ ע
(29) אנק ם װע ד ארב ע ארצות , 162 : ה ן מחמ ת גירו ש מאזי ׳ שהוצי א ד״ א הוצאו ת
מרובות; דאר ט ז ׳ 171 : עגי ן הוצאו ת בטו ל גירו ש מאזי , ז ע אוי ך זז ׳ 182 —184 *
(80) ינק ס טיקטין , 80 , 1912
(31) ¥011 1795 1) 1111 1793 ¥011 1611 ) 111 1611)11 ^ י!^! ) §€111111:) 5 16( 1 :5011(11001 ^
.1921—1920 ,11£1^)011618 ^ ,10¥1112611 ? 11118€11611ס< | 611)67( 6101 61188611^1 ?
(32) ,161188611ק)611-08^ 1 111 111111'61§ £111 65611^\6:)1)3:) 8 ::)^ 86111111 )67(1ס 11
.28 . ק , 1913 ,^61(81;0111£. £
(83) דע ם דיכטער ם נאמע ן אי ז געװע ן : ;נ§111)6€1ס 0 . ס . ? ^1סקס6*1 .
זע: אזמי ט דצ״ש .
(34) שמיט , דצ״װ . ז ע אוי ך דובנא װ : דבר י ימ י ע ם עולם , באג ד 8 , 129 .
(35) 10¥1112 ? 116 > * £01 12111 ? 1111111611 ? : 1803 ,1111*61 ? ,61188611*1^^ 811 011^ 1 611;§11ט(117611:)68 ?
.1808 מ!![):! ) 18 ? 1802 !מס { 1 111סז \ 61188611:נק81ס-1ו6 א
^3) €116י 1161 ז ׳ 495 : 3,164 ײד ן סו ן א בא&עלקערונ ג סו ן 33,872 .
דה זא ב ױני ם (תל־אבי ס
די ?ןלט ע הײ ם
צום הײליק ן אנדענ ק
פון מײ ן פאטע ר אברה ס יעק ב
בר׳ צב י טובי ה ז״ ל—געװידמעט ,
1. ד י ש ט א ט
1 !אנדערנדי ק איבע ר מאזאװשע , דע ם צפונדיק ן טײ ל פו ן פוילן , מי ט דע ר
באן, װא ם גײ ט פו ן װארש ע קײ ן דאנציק , אדע ר מי ט ד י װעגן , װא ם פיר ן צו ם לאנ ד
פון ד י קאשוב ן — צו ם באלטיש ן ים , קע ן מע ן דערגײ ן צ ו א װישין , קאנאפע ק אדע ר
שידלאװא — דערפע ר אזעלכ ע אינמיט ן װעג .
פון ד י אומענדלעכ ע פלאכקײט ן שנײד ן זי ד געװײנלע ד אוי ף דע ם הימ ל
א טונקעלע ר װאלד , א פא ר הימלעד , אײנצלנ ע בײמער , װא ם שטאר ן ארוי ם םו ן
פײכטע פעלדער , טיפ ע גראזן , איבערגעצויגענ ע מי ט מילכיק־גרא ע נעפלען , װ י
דינע װאלקנדלע ד רויד .
װען ניש ט ד י װעלדע ר דא , װאל ט דא ם אוי ג געקענ ט אדורכבליק ן דא ם לאנ ד
װיארםטן וױיט .
פון דע ם פלאכ ן לאנ ד ארוי ם באוױמ ן זי ד מי ט אײנמא ל טורעמלעד , דעבע ר
צעװארפענע איבע ר בערגלע ד — א זעלטנהײ ט אי ן דע ר געגנט .
פונדערװײטנם דאכ ט זי ד אוים , א ז מע ן אי ז דערגאנגע ן צ ו ד י טויער ן פו ן א ן
אלטער צלם־ריטע ר פעםטונג- , װא ם װאכ ט איבע ר ד־י י גאנצע ר םביבה , אדע ר צ ו
א גרויםע ר שטאט .
קומענדיק נענטע ר פארשװינדט , װא ם אמא ל מער , דא ם שיע ע ביל ד פו ן
דערוױיטנם. ע ם באוױמ ט זי ד א קלי ץ שטעטל , ענלע ד צ ו א ם ד אזעלכענ ע שטעטלע ד
27
28
פנקס מלצװ פ
אין פוילן , ווא ם ליג ן לענג־אוי ס דע ר דייטשישע ר גרענעץ , געבויט ע אי ן דע ר זעל ־
ביקער פאר ם דור ך קאלאניםט ן פו ן דארט .
אויף ד י בערגלע ד ליג ט ד י הויפט־שטא ט פ מ דע ס לאנד . ווא ם פו ן יענע ר זײ ט
טײד װקרא־מלאווא .
די שטא ט פארשװינד ט אפ ט פו ן דע ר אויבערפלא ד אי ן ד י פרימארגנם , אי ן
די אװנטן , פארשװינד ט אי ן דיק ע גרא ע נעפלע ן ארײן , צעשװימ ט זי ד װ י א ניש ט
רעאלע װירקלעכקײט , גלײ ד װ י ע ם װאל ט ד א קײנמא ל גארניש ט געװען .
אינמיטן שטא ט ליג ט דע ר אלטע ר מארק . אינדערמי ט פו ן אלט ן מאר ק זיצ ט
פעסט אוי ף ברײט ע שטײנערנ ע פונדאמענטן , װא ם שטאמע ן נא ד פו ן 16־ט ן יאר ־
הונדערט, א װײסער־וױיסע ר בנין ׳ צוגעדעק ט מי ט א געבראכענע ם יא ד פו ן רויט ע
דאכואװקעם.
איבער אל ע פי ר װענ ט ארו ם צי ט זי ד װ י א שװארצע ר גארט ל א ן אויפשריפ ט
אין דע ר לאטײנישע ר שפראד : ״.. . או ן זא ל זי ץ ד י זעלביק ע גערעכטיקײ ט פא ר
ארעם או ן רײז־ , אלטגעזעםענ ע או ן נײ־געקומענ ע אײנװאוינע ר אי ן יא ר פונע ם
האר 1789״ ,
פון יא ד ארוי ם אי ן דע ר לופט ן צי ט זי ד א זעקס־קאנטיקע ר גראע ר טורעם ,
װאם קוק ט אוי ף אל ע פי ר ױיט ן פו ן דע ר װעל ט דור ד פי ר קײלעכדיק ע לעכער .
דא געפינ ט זי ד דע ר שטאט־זײגער . יעדע ם פערט ל שע ה טראג ט זי ד װעלנארטי ק
פונאנדער איבע ר דע ר שטאט , דע ר הימעריקע ר הײמישע ר געקלאנ ג פו ן דע ר צײט .
קינדער שטײע ן לאנ ג אינמיט ן מאר ק קוק ן זי ד אי ץ אי ן ד י גחיס ע שװארצ ע
װײזערם, װא ם דחיע ן זי ד לאנגזא ם איבע ר וױיס ע ציפערבלעטער , װארט ן בי ז
דער שטאט־זײגע ר װע ט װידע ר אמא ל נעמע ן קלינגען .
גאנץ אפ ט טרעפט ״ א ז װײזער ס דרײע ן זי ד גישט . דע ר זײגע ר קלינג ט נישט .
די צײ ט אי ן שטא ט אי ז װ י שטײ ן געבליבן , א שטומ ע טרויעריקײ ט נעמ ט נאג ן בײ ם
הארצן. װארט ן אל ע אומגעדולדי ק מש ה װילנע ר זא ל שוי ן אויפשטײן ׳ זי ד בא ־
מיען או ן ארויםקלעטער ן אויפ ן טורע ם ארויף , אנדרײע ן דע ם דיגער . ד י צײ ט
פון דע ר שטא ט ליג ט אי ן זײנ ע הענט . טײלמא ל פאל ט אי ם אײ ן או ן ע ר נעמ ט
מיט זי ד מי ט אינדערהײן • ארוי ף אײנע ם פו ן ד י ײנגלעד , װא ם ע ר טרעפ ט צופעלי ק
אין מארק .
נישט נא ר דע ר שטאט־זײגער , אוי ד ד י שליסלע ן פו ן שטא ט געפינע ן זי ד ד א
אין דע ם װײם ן בנין . ד א אי ז דא ם ראטהויז , ד א זיצ ט דע ר ״רישערן״ , װא ם פיר ט א ן
מיט דע ר שטאט .
אמאליקע צײט ן האב ו ײ ח וױיני ק װא ם געהא ט צ ו טא ן מיט ן מאגיםטראט .
קײגעד הא ט זי ד ב ײ ז ײ ניש ט געפרעגט , װא ם מע ן דאר ף טאן . זײע ר אײנציק ע פליכ ט
איז געװע ן צ ו צאל ן שטײערן . אי ן שפעטערדיק ע צײט ן האב ן ײד ן שוי ן געהא ט רעכ ט
צו זאג ן א דע ה אי ן דע ר אנפירונ ג פו ן דע ר שטא ט אויד . איעיק ע יא ר א מ אפיל ו
פנקס מלצװ ע 29
פארגעקומען, א ז מענד ל מערקער ׳ אי ז געזעס ן אוי ף דע ר שטו ל פו ן בירגערמייסטע ר
אין דע ר שטא ט פו ן הײליק ן וואויטשעך .
אין ד י צײט ן פו ן דע ר חסישע ר הערשאפ ט זיעע ן ד א געווע ן אפט ע אײנגײער ס
די שמשי ם זאנװע ל לאנגלעבן , דע ם רב ס שמש . או ן מאשק ע שמ ש גערופן ״ ״מאקוק ע
מיט ד י שטיקלעך״ . זאנװלע ן האב ן א ס ך ײד ן פו ן שטא ט צ ו פארדאנקע ן זײער ע
צעדרײטע נעמען ״ מש ה אי ז געװאר ן מאשעק , יצח ק — איציק , שר ה — מאלטש ע
אאז״װ. ע ר פלעג ט דא ס זײ ן דע ר פארשרײבע ר פו ן ד י ניײגעבוירענ ע ײדיש ע קינדע ר
אין ד י שטאטיש ע ביכער , עלטער ן אלײ ן פלעג ן דא ס ניש ט מאכן . כד י ניש ט מטרי ח
צו זי ץ חשוב ע בעלײבתי ם אי ן מאגיסטרא ט ארײ ן אונטערצושרײבן , הא ט ע ד ז ײ
אנגעגעבן אל ס ״ניעגראמאטנע״ . טראג ן טאק ע א ס ך מלאװע ר צעדרײט ע ײדיש ע
נעמען, טע ג פו ן געבוירן , װא ס זײנע ן ניש ט געשטויגן , ניש ט געפלויגן , א ן אײגענ ע
דערפינדונג פו ן זײנװע ל לאנגלעב ן לוי ט זי מ אויסרעכענונג , װ י אזו י ע ס װע ט זי מ
בעסער אײנצומעלד ן א קינ ד צוליב ן פריזױו , װא ס ע ר װע ט דארפ ן בײשטײ ן װע ן
ער װע ט זװיפװאקס ן או ן װער ן גרויס . אויסע ר דע ם פלעג ט נא ך זאנװע ל פארשרײב ן
אין ד י שטאטיש ע ביכע ר ײדיש ע חתונות , הא ט ע ר טאק ע שטענדי ק אויסגעזע ן
א ביס ל בגילופי ן װ י אײנע ר װא ס גײ ט פו ן א סעודהלע .
אנדערש אי ז געװע ן מאשק ע שמש , א ן אלטע ר גראע ן ײד , דא ר או ן בלאס .
װאו נא ר א טויטע ר הא ט ע ר זי ך באװיז ן מי ט א בלעכערנע ר לאמטע ר אי ן האנט ,
גלײך דע ר מלא ך המו ת אלי מ װאל ט אי ם ד א אהערגעשיק ט צ ו באלײכט ן מי ט זיי ן
בלאס ליכט ל דע ם לעצט ן װע ג פו ן נא ר װא ס פארשטארבענעם . מאשק ע פלעג ט קומע ן
אין מאגיסטרא ט בעט ן א טויטן־שימ ׳ אויסשטרײכ ן א ײ ד פו ן ד י שטאטיש ע ביכער .
בײדע טײל ן פו ן דע ר באפעלקערונ ג שפאר ן זי ך א ן אויפ ן מאגיסטרא ט יעדע ר
אוקף זײ ן שטײגער . ײד ן האב ן צוגעקלעפ ט צו ם בני ן פו ן ראטהוי ז אי ן מיט ן מאר ק
נײן נעװעלבע ר אײנ ס לעב ן ס׳אנדער ע אי ן אײ ן לאנגע ר ר ײ — ד י ״תש ע חנוױת״ ,
פון דע ר אנדערע ר זײ ט פו ן מאגיסטרא ט װידע ר צי ט זיך , װ י א גרינע ר גארטן .
דער הוי ף או ן ד י בניני ם פו ן דע ר גוײשע ר תפלה ,
װער וױיס ט װ י וױי ט דע ר מאר ק װאל ט זי ך אװ י געקענ ט ציען , װע ן ניש ט ד י
היתער מי ט ד י געװעלבער , װא ס האב ן זי ך ד א אװעקגעשטעל ט פו ן אל ע פי ר זײט ן װ י
פיר ווענט , װ י א צוים . ד י לאנדעס , פערלא , אײכלער , קאנעצק י ע ט פראנק , ד י ״סלאדק ע
רבקה״, בעריע ז צײטאג , חײ ם זשעלאסקע , מש ה אפאטאװסק י זײנע ן געזעס ן פו ן אײ ן
זײט מי ט זייער ע היתער , זײער ע געװעלבער . אנטקעגנאיבע ר האב ן זי ך באזעצט : הענע ך
זילבערבערג, װיסמאן־״פאניטש״ , אברה ם אײזי ק ביעזשונסקי , יצח ק ראזן , שמעו ן
ליפסקער, קאופמאן , ברו ך אײזנבערג . אוי ף ד י איבעריק ע צװ ײ זײט ן האב ן געװאוינ ט
און געהאנדל ט װאל ף בראכפעלד , לײ ב ליפשיץ , יאס ל פערלמוטער , יהוד ה מאי ר
לידזבארסקי, דו ד הער ש מאקאװסקי , פיױוי ש שפירא , מש ה ביאלע ק או ן נא ו או ן
נאךײדן•
30
פנקס מל^װ ע
אלע געװעלבע ר אוי ף דע ם אלט ן מארק , אויםע ר ד י צװ ײ אפטײקן , ד י צוקערניע ׳
זײנען געװע ן ײדישע . לאנג ע רײע ן געװעלבע ר אײנ ם לעב ן אגדער ן האב ן זי ך גע ־
בראכן פו ן םחורות , פאחארג ט מי ט קאלאניאל , איתן , לעדער , שניט , גאלאנטערי ע —
די שטאט , שטעטלע ך או ן דערפע ר ארום , םײ'אי ן אײנצל־פארקוי ף ם ײ אי ן הורט •
יארן לאנ ג הא ט זי ך דא ם אזו י געפירט .
אין ד י לעצט ע יאר ן פא ר פוילנ ם באפרײאונ ג האב ן זי ך אי ן שטא ט גענומע ן
עפענען פויליש ע געשעפטן . אי ן מאר ק באזעצ ט זי ך ד י ״םפויניא״ , ע ם הײב ט זי ו א ן
דער באיקא ט קעג ן ײד ן או ן ײדיש ן האנדל .
דער אלטע ר מאר ק אי ז געװע ן דע ר באלעבטםטע ר טײ ל פו ן שטאט .
פון אל ע פי ר דיט ן לויפ ן ארוי ם זאלבעצוױי ט לאנג ע גאם ן װ י פליג ל פו ן א
װינטמיל, גאם ן או ן מענטשן , דא ם גאנצ ע לעב ן אי ן שטאט , דרײ ט זי ך ארו ם מארק .
דא לויפ ט ד י װארשעװע ר או ן כארזשעלער , פו ן דאר ט ד י פלאצקע ר או ן שפײכ ־
לער־גאם. פו ן א ן אנדע ר ע ק ד י ניבארגע ר מי ט דע ר שקאלנע ר או ן גא ר פו ן א ן
אנדער װינק ל ד י זאלדאװע ר מי ט דע ם נײע ם מארק .
גאםן לויפ ן צװיש ן קליעע , א ם ך האלצערנע , וױיני ק באמויערט ע היתלעך ,
בארג ארויף , באר ג אראפ , גלײכערהײ ט או ן פארקרומטערהײט , לענ ג אוי ם דע ר
גאנצער שטא ט בי ז ד י לאז ן זי ך אוי ם ערגע ץ װא ו הינטע ר דע ר שטאט , צװיש ן
פעלדער או ן װעלדער , אוי ף ד י פארשײדענ ע שאםײען , װא ם פארבינד ן ד י שטא ט מי ט
אנדערע שטע ט או ן שטעטלעך .
דארט װא ו ע ם ענדיק ט זי ך א גאם , הײב ט זי ך א ן א שאםײ . פו ן דע ר װארשעװע ר
גאם גײ ט דע ר װארשעװע ר שאם ײ װא ם פיר ט קײ ן טשעכאנאװע , מאדלין , נא ־
שעלסק׳ קי מ פראשניץ , מאקאװע , פולטום ק בי ז װארשע . פו ן דע ר פלאצקע ר פיר ט
דער שאם ײ קײ ן םטזשעגאװע , ראטשוינז , שעפם , פלאצק , אדע ר גא ר קי מ ראדזאנאװע ,
שרענםק, בעזוין , זשעלין . ד י ניבארגע ר גא ם פיר ט צ ו דע ר גרענעץ , דורכ ן װאלד ,
אזש בי ז נײדענבורג . מי ט דע ר זאלדאװע ר גא ם קע ן מע ן פאר ן קײ ן װאולקע , צ ו
דער באן , אדע ר גא ר צ ו דע ר גרענע ץ דור ך מלאװע ׳ קי מ אילאװע .
לאנגע גאם ן פארבינד ן ד י שטא ט מי ט דע ר אויםנװעלט . קלײנ ע געםלעך , הינ ־
טערגעםלעך פארבינד ן גא ם מי ט גא ם אי ן שטא ט גופא . רײ ן ײדיש ע גאם ן זײנע ן גע ־
װען ד י װארשעװער , פלאצקע ר או ן ד י שכנותדיק ע געםלעך י דא ם שול־געםל , שוםטער ־
געםל, טעפע ר גאם . ד י איבעריק ע גאם ן או ן געםלע ך זײנע ן געװע ן געמישטע , רי מ
ײדיש או ן נענטע ר צו ם מאר ק צו , געמיש ט אדע ר רײ ן גוײש , װא ם נענטע ר צו ם
עק שטאט .
װאו־נישט־װאו שטײ ט א ן איתערנ ע פלומפ , װ י א שטומע ר עדו ת אי ן מיט ן
גאם, ,״װיאזדן ״ זײנע ן צעװארפ ן איבע ר פארשײדענ ע װינקעלעך , קאכ ן זי ך או ן
רוישן אי ן טארג־טע ג פו ן מענטש ן או ן בהמות .
תבואה־שפײכלערם, האלצערנ ע או ן געמויערטע , א ן א צא ל געפינע ן זי ך אי ן
פנקס מלאת ע
31
אלע עק ן שטא ט װא ו מע ן טו ט זי ך נא ר א קע ר — א תבוא ה שפײכלע ר מי ט א ן איבער ־
דעכל׳ מי ט טיר ן פו ן הינטן ׳ פו ן אויבן , פו ן אל ע זײטן ׳ װ י אפענ ע מײלע ר פא ר דע ר
שפע תבוא ה װא ם קומ ט פו ן ד י פרוכטבאר ע מאזאװשע ר פעלדער . ײדיש ע מעקלערס ,
פארקויפער, איבערקויפער , םוחרים , טרעגער , בעלי־עגלו ת או ן בעלי־מלאכות ,
א גרויםע ר טײ ל שטאט , הא ט געלעב ט פו ן האנד ל מי ט תבואה .
גאסן זײנע ן אויםגעזעצ ט מי ט קײלעכדיק ע פעלד־שטײנער . אינדערמי ט זיצ ט
א ח י גחים ע שטײנע ר װ י א רוקנבײ ן פו ן א שטארקע ר פלײצ ע גרײ ט צ ו טראג ן
משא, פו ן בײד ע זײט ן דעע ן צוזאמענגעדריק ט קלענער ע שטײנער , װא ס זיצ ן װ י
אײנגערעמט אי ן װיל ד װאקםנדיק ע גראזן .
נישט זעלט ן צעקרישלע ן זי ך שטײנער , פאל ן ארוי ס װ י אלט ע צײן . װער ט
א שטי ק גא ם גאל , װ י א ן אויםגעקראכענ ע פע ל פו ן א ן אלטע ר בהמה , װא ס אי ז
מיד געװאר ן פו ן שלעפ ן משאות , זאמלע ן זי ך ד א אי ן ד י גריבע ר װאםערלעך ,
װערט א שטי ק גא ם צעױיר ן אי ן א גרויםע ר בלאטע , װא ם שטײ ט טע ג לאנג , בלעזל ט
זיך, גײ ט אויף , װ י שװאר ץ טײג .
בײמער זע ט מע ן נא ר אי ן מארק , אוי ף ד י פויליש ע גאסן . אי ן ד י ײדיש ע גאס ן
זעט מע ן ניש ט קײ ן בוים . פו ן אײ ן זײ ט גא ס צי ט זי ך געװײנלע ך א טראטואר .
אין גא ר קלײנ ע געםלע ך אי ז דא ם אוי ך נישטא , נא ר א טיפע ר רינשטא ק טײל ט אפ ,
װי א שחנט , אי ן צװײען , ד י שפיציק ע שטײנע ר פו ן גאם . אי ן א קלײ ן געס ל אי ז
פאראן אײ ן רינשטאק . אי ן לאנג ע גאם ן ציע ן זי ך — צװ ײ פו ן יעדע ר זײ ט גאם . רעג ן
װאםער ״שערגעט״ , חדר־ײנגלע ך טוע ן אוי ם שי ך או ן זאקן , לאז ן זי ך בארװעםערהײ ט
לויפן מיט ן שטראם , כאפ ן אוי ף געשליפענ ע שטײנדלעך , לאז ן שיפלע ך פו ן פאפי ר
איבער ד י פול ע רינשטאקן , װא ם רײם ן זיך , מי ט שוי ם גלײ ך אי ן דע ר ״זשיקע ״ אחץ ,
א באשײדענער , קלײנע ר אפצװײ ג פו ן דע ם טײ ך װקרא , װא ם פאל ט אי ן דע ר זשאל ־
דאװקע אחץ •
שמוציקע װאםער ן פו ן דע ם טײכל , גערופ ן ״םעראטש״ , ציע ן זי ך פוי ל איבע ר א
םך גאםן , נעמע ן ארו ם ד י גאנצ ע שטא ט מי ט צוױ י לאנג ע מאגער ע ארעמם .
2. איבע ר װינקעלע ר הײמיש ע
^ויםערלעך אי ז געװע ן א ם ך ענלעכקײ ט אי ן פארשײדענ ע גאםן , אומעטו ם
א ם ך האלצערנ ע או ן װײני ק געמויערט ע הײזלעך , שמאל ע געםעלעך , ברײט ע הײף ,
װאו מע ן הא ט געקענ ט גײ ן װ י אי ן א רשו ת הרבי ם פו ן גא ם צ ו גאם . שמאל ע ״שטשאנ ־
קעם״, הינטערהײ ף האב ן דערצײל ט װעג ן א באשײדן , בכבודי ק לעבן , א גחי ס
שותפות צװיש ן הוי ז או ן הויז , הוי ף או ן הויף . אבע ר אחו ץ דע ר אויםערלעכע ר
32
פנקס מלאוו ע
ענלעכקײט, הא ט זי ד יעד ע גא ם געהא ט אי ר לעגגם־שםיעעד ׳ אי ד פאר ב א ת אפיל ו
איר געשיכטע .
שטײט זי ך אזו י אוי ף דע ר פלאצקע ר גא ם ״װיז־א־װי ׳ דע ר עוואנגעלישע ר
קידכע׳ א פלומפ ׳ ״װיז־א־װי ״ דע ר פאמ פ א װײ ם געמויערט ע הויז . אי ן דע ם הוי ז
האט דע ר לערע ר יאנ ע װישינסק י געהא ט די ן שקאלע . הינטע ר אט־דע ם וױיס ן הוי ז
ציען זי ך ״ד י כערגער״ . װא ס אזוינ ס זײנע ן דא ס #ד י כערגעת ״ װאםער ן םו ד
כאהאלטן זײ ז
אמאל מי ט א ם ך יאר ן צוריק , דערצײל ט מען , זײנע ן גא ר אוי ף דע ם אר ט קײ ן
כערג גיש ט געװען , ד א אי ז געשטאנע ן א גרויס ע תפלד - מאב ט זי ך אמא ל או ן
פאר דע ר תפל ה גײ ט פארכ ײ א לװי ה פו ן א גרוים ן ײדיש ן רכ . גוײ ם האכ ן גענומע ן
אפלאכן פו ן דע ר ײדישע ר לװיה . טו ט זי ך דע ר ר כ אי ן אדו ן א זע ץ אוי ף או ן . . .
די תפל ה הײכ ט א ן אײנזינקע ן אי ן דע ר ער ד ארײ ן כי ז ז י װער ט אינגאנצ ן פאר ־
שװאונדן. אוי ף דע ם ארט , װא ו ד י ער ד הא ט אל ץ צוגעדעק ט זײנע ן געכליכ ן ד י
״כערגער״, װא ם כומע ן או ן כרומע ן א ן אויפהער . יעדע ס חדר־ײעל , װא ס הא ט
נאר געװאל ט א־ ן ניש ט מור א געהאט , הא ט געקענ ט צולײג ן דא ס אויע ר צ ו דע ר ערד ,
הערן דײטלע ך דא ס כרומע ן פו ן ד י גוײ ם אי ן זײע ר אײנגעזונקענע ר תפלה . זונטיק ,
אדער אי ן טע ג פו ן גוײש ע ״חאגעם״ , אי ז דא ם כרומע ן פו ן דע ר טיפעני ש (װ ן ד י
כערג געװע ן נא ך שטארקער .
♦
צװישן דע ר ״װאויטוםטװא ״ או ן ד י ״װימישלינעם״ , אי ן דע ר ריכטונ ג צו ם
װאלד צו , א געגנ ט זײע ר שיטע ר כאװאוינ ט דור ך ײדן , געפיג ט זי ך א ן אומהײמלע ך
שטיק לאנד , צערים ן דור ך טאל ן או ן גריכער י ״דע ר ראזגארד״ , ד א אוי ף דע ם
ארט פלעג ט ד י מאכט , אי ן נאמע ן פו ן דע ר געטי ן פו ן גערעכטיקײט , אויםפיר ן טויט ־
אורטײלן דור ך הענגען , פארכרענען , אדע ד גא ר אפהאק ן א זינדיק ן קא פ מי ט
א שװערד , װ י ע ם װער ט דערצײל ט אי ן ד י קראניקע ם פו ן דע ר שטאט , זײגע ן
אויף דע ם אר ט פאדכרענ ט געװאד ן ד י בישופמאכערינס . אי ן שכנו ת פו ן טרויעריק ן
״ראזגארד״ געפינע ן זי ך אײנזאמ ע פארלאזענ ע קכרי ם פו ן געפאלענ ע אי ן ד י פויליש ע
אויפשטאנדן. גוײ ם או ן ײד ן האכ ן מור א געהא ט פאר ן ראזגארד . ״ע ס שרעקט ״ —
האט דא ם פאל ק געזאג ט או ן געגלײכט , א ז דאר ט פליע ן ארו ם זינדיק ע נשמו ת אי ן
געשטאלט פו ן מזיקי ם או ן ־גיש ט גוטע״ . כעםע ר אי ז אויםצומײד ן דע ם ראזגאר ד
אפילו בײטאג , בײנאכ ט אי ז שוי ן אפגערעדט . ״ײדישקײט ״ אויפ ן ראזגאד ד אי ז
געלעגן אי ן א פא ר פארגעםעג ע טרויעריק ע קכרי ם פו ן ײדן , װא ם זײגע ן אומגעקומע ן
פון דע ר כאלעד ע אי ז שטאט .
פנקס מלאוו ע
33
♦
פון דאנען ׳ אדורכשגײדנדי ק דע ם ניבארגע ר שאסײ ׳ איבע ר פעלדער ׳ האםט ו
געקענט דערגי ץ ביז ן /׳קאזיעלסק״ . דע ר גלײכע ר ווע ג אהינצ ו הא ט אבע ר געפיר ט
פונעם אלט ן מאר ק דור ך דע ר שקאלנע ר גא ס (ד י קאז ע גאס ) פארב ײ לעדער ס
גרויסער מיל , דע ר ״קאזיעלסק ״ אי ז געלעג ן וױי ט הינטע ר דע ר שטאט , א ײדי ש
אינדזעלע צװיש ן גוײש ע פעלדער . געזאל ט הא ט ד א זײ ן א ײדיש ע ערד־ארבעטער ־
קאלאגיע פו ן ײק״א , דא ס אי ז געװע ן דע ר פלאן . אי ן דע ר װירקלעכקײ ט האב ן
אויפן קאזיעלס ק געװאוינ ט נא ר איעצלנ ע ײדיש ע משפחות , װא ס זײע ר הויפט ־
חױנה האב ן ז ײ אוי ד ניש ט געצויג ן נא ר פו ן דע ר ערד . אבע ר ד י ײדיש ע ערד ־
ארבעטער־קאלאניע, או ן זא ל ז י זײ ן גרוי ס װ י טל־ומט ר אי ן א קלײ ן סתרל , אי ז געװע ן
פאר ד י יעניקע , װא ס האב ן געשטרעב ט קײ ן ארץ־ישראל , א דערלעבעני ש װא ס
האט גענאג ט דא ס הארץ , גערײצ ט פאנטאזיע , געװעק ט הלומות . א ײ ד שנײד ט
תבואה מי ט א קאסע , האב ן א ס ך מלאװע ר צו ם ערשט ן מא ל אי ן זײע ר לעב ן געזע ן
נאר דא . ײד ן מעלק ן קי , פיר ן מיס ט — אוי ך נא ר דא . מע ן הא ט צו ם ערשט ן מא ל
געזען א ײ ר א גבר , װא ס הא ט ניש ט מורא . מי ט שטאל ץ פלעג ט מצ ו זי ר דער ־
צײלן ד י גבורו ת פו ן חײ ם הער ש מיעדזיאק , װא ס הא ט מי ט אײ ן פאט ש אװעקגעלײג ט
א גוי . אי ן ר י שפעטערדיק ע יאר ן האב ן ד א געארבע ט חלוצי ם פו ן ד י הכשרה ־
קבוצים אי ן שטאט . הײנ ט געפינע ן זי ך ד י בחורי ם או ן מײדלעך , װא ס האב ן אנגע ־
הויבן זײע ר ארבע ט אוי ף ד י פעלדע ר פו ן ״קאזיעלסק ״ לעב ן מלאװ ע — אי ן ד י
דערפער כפ ר פנח ם או ן גל־און , װא ם ז ײ האב ן געגרינדע ט דא , אי ן ארץ־ישראל .
אויפן ״קאזיעלסק ״ הא ט נא ד געלעב ט דע ר בעקע ר זר ח פראשניצק י מי ט זײ ן
משפחה או ן ד י גרויס ע משפח ה גלוזמאן . ד י אלט ע גלוזמאנ ם האב ן פארענדיק ט
זײער לעב ן אי ן א״י , או ן זײע ר זו ן דפאל־פול ע פו ן ״קאזיעלסק ״ זײ ט יעצ ט תבוא ה
אויף ד י פעלדע ר פו ן עין־החורש .
ז|<
א לי ב װינקעל ע אי ז געװע ן ״הינטע ר דע ר צערקװע״ . דע ר טרעף־פונק ט
פון ד י ערשט ע שװאלבן , װא ם האב ן זי ר אגגעהויב ן ארויםרײם ן פו ן דע ר פאטריאר ־
כאלישער הײם . אי ן ד י זומער־פארנאכטן , שבתים־נאכמיטאג ס פלעג ן זי ד ד א צו ־
זאמענקומען ײנג ע לײ ט ״געכאפטע ״ דור ך ד י נײ ע אידעע ן פו ן םאציאליז ם או ן
חיבת־צױן, חלומען , דעבאטיר ן װעג ן ד י נײ ע צײטן , װא ם קומע ן אן . אי ן דע ר לופ ט
האבן געקאנגע ן ? ״אי ן דע ר סאכע״ , ,״דאר ט װא ו ד י צעדער״ , ״ד י זו ן פארגײ ט אי ן
פלאמען״ נײ ע לידער .
צעהיצטע נאאױו ע ײנגעלײ ט האב ן דערזע ן ד י װעל ט מי ט אויג ן פו ל ליבקזאם ט
34
פנקס מלאוו ע
און גלויבן . א נײע ר פרימארג ן שטײ ט אויף , א נייע ר טא ג פו ל זו ן או ן מענטש ־
לעבע װער ט געבוירן . דא ם ליכ ט פו ן פראגרע ס װע ט עפענע ן ד י אויגן ׳ קומע ן װע ט
א נײ ע שײנ ע װעלט.. . אזו י הא ט מע ן דא ן געגלויבט . הינטע ר דע ר צערקװ ע
פלעגן זי ך אוי ך טדעפ ן ײנגלע ך מי ט מײדלע ך צ ו ״פיר ן א ליבע׳ / אי ן יענ ע צײט ן
װען א באלעבאטי ש קינ ד הא ט מור א געהא ט זי ך צ ו באװײז ן איבע ר שטאטיש ע
גאםן אי ן געזעלשאפ ט פו ן א מײדל . גײ ן ״הינטע ר דע ר צערקװע ״ אלײ ן אי ז אי ן יענ ע
צײטן שוי ן געװע ן אפיקורסות .
״הינטער דע ר צערקװע ״ הא ט זי ך געפונע ן א ן אלטע ר ״םאד״ , גרויס ע אלט ע
בײמער האב ן געװארפ ן שאטן , קלײנ ע בײמעלע ך או ן הויכ ע — װילד־װאקסנדיקע ־
גראזן האב ן געשאפ ן געהײמ ע װינקעלעך , האל ב שאטנדיקע , באהעלטענישן , װא ס
האבן געצויגן , געלאק ט שעמעװדיק ע ײדיש ע ײנגלע ך או ן מײדלעך . דא ם אי ז
געװען אי ן דע ר צײ ט פו ן ״שײ ן אי ז רײזעל ע דע ם שוחטם ״ פו ן ד י ״מארגאריטקעלעך ״
פון ״ניש ט זו ך מי ך דארט ״ אאז״װ ,
♦
זײגען געקומע ן נײ ע צײטן , ד י פאליאק ן האב ן ד י צערקװ ע פזנאנדערגענומען .
דעם גאנצ ן שט ח פארװאנדל ט אי ן א גרוים ן גארט ן מי ט קולטױוירט ע בײמע ר או ן
גראז־דיװאנען. הא ט ױגנ ט פארלאז ט ״הינטע ר דע ר צערקװע ״ או ן אויסגעפונע ן
א נ ײ װיגקעל ע — ד י ״דאלינ א שװאיצארסקא״ . געהײמ ע האלב־שאטנדיק ע װינ ־
קעלעך זײנע ן אי ן דע ר ״דאלינ א שװאיצארםקא ״ ניש ט געװען , אבע ר פארנעם ,
װײטקײטן זײגע ן דאר ט געװען .
די פאפולער ע ״דאלינ א שװאיצארםקא ״ הא ט זי ך געפונע ן הינטע ר דע ר שטא ט
נישט װײ ט פו ן א ״דרוזשגיקס ״ בודק ע אויפ ן שרענסקע ר שאסײ . פו ן בײד ע זייט ן
פון דע ר באן־ליני ע האב ן זי ך געצויג ן פעלדע ר גרינע , פרישע , קלײנ ע בערגלע ך
און טאלן , א װארעמ ע ברײט ע לאנדשאפ ט באדעק ט מי ט תבוא ה או ן א שפ ע פעלד ־
בלימעלעך, בלוי ע כאברעם , ראז ע קאגקאלע ס או ן געל ע מילך־בלימעלעך . צװיש ן
די פעלדע ר הא ט זי ך געפונע ן א טיפער , מי ט הויכ ע גראז ן פארװאקסענע ר טאל , ד י
א״ג ״דדאלינ א שװאיצארםקא״ .
עם אי ז שװע ר צ ו דערקלער ן פארװא ס הא ט דװק א ד י געגנ ט זוכ ה געװע ן צ ו
ירשענען דא ם אינטימ ע װינקעל ע פו ן ״היגטע ר דע ר צערקװע״ . אפש ר גא ר הא ט
אהער געצויג ן ד י ליניע , ד י אדורכלויפנדיק ע באנע ן אהי ן או ן צורי ק האב ן גע ־
װעקט או ן געשטיל ט אומחאיק ע בענקעני ש נא ך װײטקײטן ? ״װא ם גיכע ר אװע ק
פון דאנען״ . אזעלכ ע או ן ענלעכ ע געדאגקע ן האב ן שוי ן דא ן געהא ט פארכאפ ט דע ם
בעסטן טײ ל פו ן דע ר ײדישע ר ױגנט .
באנען פלעג ן קומען , באנע ן פלעג ן לויפ ן ערגע ץ װא ו װײ ט אװעק , געװעק ט
פנקס מלצװ ע
35
האפענונג או ן גלויבן , א ז סוף־כל־םו ף װע ט קומע ן ד י צײ ט או ן מע ן ווע ט ארוי ס פו ן
שטעטל אי ן ד י בתיט ע װעל ט ארײן •
עס לעב ן װידע ר אוי ף אי ן זכרו ן יענ ע וױיט ע טע ג פו ן פויליש ן זוניק ן הארבם ט
װען מע ן פלעג מ אי ן א נאכמיטאג־צײ ט זי ך לאז ן איבע ר ד י סעלדע ר צ ו זעטיק ן
דאס אוי ג מי ט ד י רויט־װעלקנדיק ע בלעטע ר פו ן וױים ע בזשאזעס . קאשטאז ־
בײמער אי ן ד י אלעען , פלעג ן דא ן ױעלק ן אוי ף גאלד .
♦
נישט נא ר װגנט , אוי ך ערנסט ע חסידיש ע ײד ן אי ז טײלמא ל באפאל ן א דראנ ג
צום װאנדער ן װיארסט ן װײ ט אװע ק פו ן שטאט , פארשטײ ט זי ך לש ם מצװה . פלעג ן
זיך א נע ם טא ן חםידי ם שב ת נא ך הבדל ה אװע ק קײ ן מאריאנאװ ע אי ן יאם ל גאלד ־
שטײנס ״גוט״ , אײננעמע ן מי ט שטורע ם דע ם הוי ף או ן דא ם הויז .
אין דרויס ן שעכ ט דע ר שוח ט גענדז ; אי ן גרוים ן םאלא ן אינעװײני ק זעצ ן
זיך אוי ס חםידי ם אוי ף דע ר פאדלאג ע ארו ם האלצערנ ע באליעס , שאב ן קארטאפלע ם
פאר דע ר גרי ץ אוי ף מלו ה מלכה . פארהאנגע ן װער ן אראפגערים ן פו ן ד י פענצטער ,
פארװאנדלט אי ן שערצ ן (פארטוכער ) פא ר ד י נײ ע בעלי־בתי ם אי ן שטו ב או ן
אין קיך . חסידי ם טראג ן פו ן שענק , פו ן קעלער , מיע ן זי ך אי ן קי ך בי ז האלבע ר נאכט .
דאן זעצ ט מע ן זי ך צ ו מלוה־מלכד , מי ט התלהבו ת או ן דבקו ת אויםצוגײן.. . ביז ן
גרויען מארג ן פו ן זונטי ק אינדערפרי .
יחידי סגול ה פלעג ן זי ך טײלמא ל ארויסכאפ ן אי ן יעק ב שלמ ה מאנדזשאק ם גוט ,
אין ד י װעלדע ר פו ן װרובלעװא , צ ו ד י סורגאל ם קי ץ ניעגאטשין . מי ט דע ר צײ ט
האט דע ר שטאטישע ר װאל ד אוי ך גענומע ן ציען . ייד ן בלײכע , ײד ן הוםטערם ,
פלעגן דארט ן פראװע ן,״דאטשע ״ א פא ר שע ה אי ן טאג . דע ר ר ב אלײ ן פלעג ט זי ך
ארויםפארן אי ן א דראזשק ע אוי ף א פא ר שע ה הנא ה האב ן פו ן װאלד , װ י פו ן א
רפואד״ אזו י װ י דאקטוירי ם האב ן געהײסן .
♦
א שי ץ װינקעל ע לעב ן דע ר שטא ט אי ז געװע ן חדא . לעב ן מלאװקע ר װאל ד
איז געשטאנע ן א האלצערנ ע װאסער־מיל . ד י װאסער ן פו ן דע ר מלאװק ע האב ן
זיך געגאם ן אוי ף ד י צײ ן פו ן א גרוי ס האלצער ן ראד . באװעג ן ד י מיל־שטײנער .
דורך א שמא ל האלצער ן בריקעל ע הא ט געפיר ט דע ר װע ג אי ן מלאװקע ר װאל ד
ארײן, װא ם הא ט זי ך געצויג ן מײלן־װײ ט בי ז איבע ר דע ר גרענע ץ או ן גא ך וױי ־
טער. דאמבע ם פא ר דע ר מי ל האב ן פארדואלט ן װאסערן , װא ם זײנע ן געװע ן באדעק ס
מיט אזויפי ל ליליען , א ז דע ר װאםערפא ל (גערופ ן ״״ניאגארא״ ) פו ן יעגע ר זײ ט
36 פנק ס מלאװ ע
בריקל הא ט אויםגעזען , װ י ע ר װאל ט זי ך געװע ן ארויםגערים ן פו ן טיפ ע בעכער ם
פון וױים ע װאםער־ליליען . ד י בעליהבתי ם פ־ ן דע ר מי ל זײנע ן געװע ן פריע ר ד י
מאלעװיאקם, דערנא ד ד י וױינבערג ם — ד י מילנערם ׳ ד י ארבעטער ׳ װ י אומע ־
טום — גוײם .
)|ג
ז|נז|נ
פון צװיש ן דע ר װארשעװע ר גא ס אי ן דע ר םמאליארנ ע ציע ן זי ך הע ט װײ ט
אװעק בי ז צ ו ד י ׳״זאבראדעם ״ פעלדע ר או ן םעדע ר פו ן דע ר ״םטאראםטװע ״ *) ,
אײנע פו ן ד י שענםט ע געגנט ן אי ן שטאט . שעה ן לאנ ג הא ט מע ן געקענ ט װאנדער ן
צװישן ד י הויכ ע װילד־װאקםנדיק ע גראזן , פעלד־בלומען , גערטנער , באדעקט ע מי ט
רעזעדע, בעז , נאםטורציעם , לעװקאניע , אםטרעם , געארגיניעס , חיזן , אלעאנדרעם ,
טאבעק־בלומען(םלאגעטשגיקעם ) או ן ד י גרוים ע שטחי ם סעדע ר או ן ניש ט זע ן קײ ן
גרענעץ. ניש ט װײ ט פו ן דאנע ן אי ז געלאפ ן א רוישי ק קלײ ן טײכל . דא ם אי ז
געװען א װעל ט א פרעמד ע אי ן מיט ן פו ן דע ר װארשעװע ר גאס . ד א הא ט געשרעק ט
(א ײדי ש הארץ ) מי ט גוײשע ר שטילקײט , מי ט שארפ ע פרעמד ע ריחות . זי ך
לאזן גײ ן איבע ר דע ר אומבאקאנטע ר גויישע ר געגנ ט פו ן דע ר סטאראסטװ ע אי ז
געװען אזו י װ י ארײגלאז ן זי ך אי ן גארט ן פו ן גלח , אדע ר גא ר ארײנגײ ן צו ם גל ח
אין הויז . זײע ר פרעמ ד או ן פו ל מי ט מור א אי ז ד י גאנצ ע געגנ ט געװע ן פא ר א ייד .
שוין דע ר בגי ן מי ט דע ם געבראכענע ם שטרויענע ם איבערדא ך אויפ ן בערג ל פו ן
דער םטאראסטװ ע הא ט אנגעװארפ ן א ן אימה . קײ ן אײ ן ײדי ש ײנג ל װאל ט ניש ט
געקענט גלויבן , א ז דע ר מאלערישע ר אלטע ר בני ן אי ז גא ר א ן אײנפאכע ר תבואה ־
שפײכלער או ן ניש ט קיי ן נעס ט פו ן נישט־גוט ע אדע ר כישופמאכערינס .
♦
)1נ*
פון יענע ר זײט , פו ן א ט דע ר גוײשע ר מיסטערי ע אוי ף ד י ,״זאכאדעם״ , הא ט
זיך געפונע ן דא ס ״שטעטל״ , דא ם אמאליק ע װאוינאר ט פו ן ײדן , אײדע ר מע ן הא ט
זײ דערלויב ט זי ך צ ו באזעצ ן אי ן דע ר שטא ט מלאװ ע גופא . פו ן דע ם אמאליק ן
ײדישן ישו ב אויפ ן שטעט ל זײנע ן אי ן אונזער ע צײט ן פארבליב ן נא ר איעיק ע
פאלקס־מעשהלעך, דא ם אלט ע בית־עלמי ן מי ט אײנגעפאלענ ע קברים , אײנצלנ ע
אלטע מצבו ת פו ן איבע ר צװ ײ הונדער ט יא ר און.. . ד י שטעטל־שול , א ן אלטע ר
האלצערנער בני ן געבוי ט אי ן דע ר אנגענומענע ר פארע ם פו ן ענלעכ ע האלצערנ ע שזל ן
אין פוילן .
נאכן פארלאז ן פונע ם שטעטל , האב ן מלאװע ר ײד ן יארן־לאנג , או ן אפש ר גא ר
*) ד י ״םטאראםטװע ״ הא ט געחער ט צ ו ד י לעלעװעלם .
פנקס מלצװ ע
37
דוחת גאנצ ע געגלײבט ׳ ן װ ד י שו ל אויפ ן שטעט ל װע ט זדיבי ק בלײב ן שטיץ .
עלטערן האב ן מי ט שטאל ץ דערצײל ט זײער ע קינדע ר א ז דע ר קדוש ת לוי ״(ר ׳ לו י
יצהק פו ן בארדיטשעװ ) בכבוד ו ובעצמ ו הא ט אמא ל ד א געדאװנט . או ן לעב ן דע ר
מזוזה קע ן מע ן נא ך זע ן דע ם אפדרו ק פו ן זי ץ הײליקע ר האנט . אי ן דע ם זכו ת טאק ע
שטײט ד י באשײדענ ע האלצערנ ע שטעטל־שו ל פעלדזן־פעסט , אײנ ע אלײן ׳ אינמיט ן
פון דע ם גוײש ן ישוב . א ם ך שרפו ת זײנע ן אי ן דע ר צײ ט אויםגעבראב ן אוי ף ד י
זאבראדעם, אבע ר ד י שו ל ניש ט אנגערירט . שב ת או ן ױם־טו ב פלעג ן זי ד ייד ן
פון שטא ט אװעקלאז ן מי ט װאל ף בראנדלס* ) אי ן דע ר שפי ץ אי ן שטעטל־שו ל
אחץ דאװנען .
פון גאנצ ן אמאליק ן ײדיש ן ישו ב אי ז נא ר אי ץ ײ ד געבליב ן װאוינע ן אויפ ן
שטעטל, אי ץ אײנציקע ר ײ ד צװיש ן גויים . גערופ ן הא ט מע ן אי ם דא ם ״רבי׳יע ״
און געװע ן אי ז ע ר א ן אײנפא ך ירא־שמימדי ק שנײדערל . זומע ר או ן װינטע ר
פלעגט ע ר אײל ן מי ט שטילע , שנעל ע טרי ט איבע ר דע ר װארשעװע ר גא ם א מיטל ־
װאוקסיק, חיט־פנימדי ק ײדל , דר ײ מא ל א טא ג צו ם מני ן פו ן שטעט ל אי ן שטא ט
ארײן. ײנגלע ך האב ן צװיש ן זי ך דערצײל ט מי ט זיכערקײט , א ז דא ם שנײדער ל
פון שטעט ל אי ז.. . אײנע ר פו ן ד י למד־װאװניקעס .
יארן־לאנג הא ט זי ך אזו י געצויג ן ד י טראדיצי ע פו ן גײ ן דאװנע ן אויפ ן שטעט ל
ביז.. . געקומע ן אי ז ד י ערשט ע װעלט־מלהמה . אי ן ד י שטורעם־יאר ן פו ן 1914 ־
1918 אי ז פארניכטע ט געװא ח דע ר לעצטע ר צײכ ן פו ן אמאליק ן ײדיש ן ישו ב
אויפן,״שעטטעל״ , אוי ף א גאנ ץ פראזאאיש ן אופן . מלאװע ר ײד ן האב ן פלתלונ ג
דערזען, א ז זײע ר באליב ט פארהײליק ט האלצער ן שולעכ ל אי ז פארשװאונד ן פו ן
גאטם ערד . ד י ארומיק ע גוײ ם האב ן פשו ט פונאנדערגענומע ן דא ם שולעכ ל או ן
דאם האל ץ פארברענט . געבליב ן זײנע ן נא ר מעשהלע ך או ן לעגענדע ס פו ן קדוש ת
לוי, פו ן דע ם הײליק ן שולעכ ל או ן דע ם סודותפול ן ״רבי׳יע״ , װא ם לעב ט א ץ זכרון ,
װי אײנע ר פו ן ד י ל״ ו צדיקים .
3 דע ר אלטע ר מאר ק
£ ױט ן אױםזע ן פו ן מאר ק הא ט מע ן לײכ ט געקענ ט װיםן , װא ם פא ר א טא ג
עס הא ט זי ך הײנ ט געשטעל ט אוי ף גאט ס װעלט . יעדע ר טא ג אי ן דע ר װא ך הא ט
זיך אויםגעלײג ט אנדער ש אויפ ן אלט ן מארק .
אין א שבת , א ײדיש ן ױם־טוב , רו ט דע ר מארק . געשעפט ן זײנע ן געשלאם ן
אויפן ריג ל או ן קײט , מענטש ן זע ט מע ן װײניק . ד י אײנציק ע דורכגײע ר זײנע ן
*) ר ׳ אביהט ל נושעפאנאװעו ס א ן אײניקל .
88
פנקם מלצװ ע
ײדן או ן ײדענע ם אנגעטוענ ע אי ן םאמע ט או ן זײדנם , שװארצ ע קאפאטעם , םאמעטענ ע
היטלעך, פרויע ן אי ן לאנג ע קלײדער , טערקיש ע שאלן , באהאנגע ן מי ט שװער ע
גאלדענע קײטן , טײער ע שטײנער , באװעג ן זי ך מי ט שטיל ע טריט , ליכטיק ע פנימער ,
אין דע ר ריכטונ ג צ ו ד י הינטערגעםלע ך צ ו דע ר שול , בתי־מדרשי ם או ן שטיבלעך .
דער מאר ק אי ז לײדיק . אוי ם האנדל , אוי ם געשעפטן , שבת . אי ן דע ר לופט ן
שװעבט א זילבערדיקע ר שטוי ב פו ן הײליקײ ט או ן ח , װא ם פארדעק ט מי ט ליכ ־
טיקײט או ן פרײ ד אל ע טע ג פו ן דע ר גאנצע ר װאך .
זונטיק, אי ן טע ג פו ן קריםטלעכ ע חגאות , אי ז דע ר מאר ק פו ל מי ט גויי ם פו ן
גאגץ פר י אן . ז ײ װארט ן פא ר דע ר תיפל ה אויפ ן גלח .
פארן דאװנע ן זיצ ן פויערי ם פו ן דערפע ר אי ן רינשטאק ן ארו ם דע ר תפל ה
עםן געשמא ק לאנג ע קישקע ם אנגעפילט ע מי ט קאשע , זויע ר קרויט , טונקע ן ברוי ט
אין קװא ם אדע ר בראנפן .
ײדישע געװעלבע ר זײנע ן האל ב אפן , האל ב צוגעלענט , ײד ן דרײע ן זי ך ניש ט
אין מארק , שטײע ן אויםגעשטעלט ע פא ר ד י הײזער , פא ר ד י געשעפטן , צולי ב
זיכערקײט.
קירכע־גלאקן װעק ן אוי ף טרויעריק ע געדאנקען , אומהײמלעכ ע דערינערונגען ,
שרעק. ײד ן װײםן , אל ע צרות , אל ע רדיפו ת הײב ן זי ך שטענדי ק א ן אי ן א זונטי ק
אין א טא ג פו ן א גוײשע ר חגא .
מאנטיקם, מיטװאכ ם זײנע ן גרוי ע טעג , געשעפט ן שטײע ן אפ ן פו ן געװאויגהײט ,
דער פדױ ן אי ז קלײן . מענטש ן מיד ע באװעג ן זי ך װ י שאטנ ם א ן װילן , א ן א ציל ,
שטעלן זי ך אוי ם אי ן קופקעלעך , שטײען , שוױיגן , קוק ן מי ט גלעזערנ ע אויג ן אי ־
בערן האלב־לײדיק ן מארק , װא ם צי ט זי ך װ י א גענעץ . פאל ט שוי ן אמא ל א װארט ,
קלעפט ע ם זי ך אוי ך נישט , צעפאל ן זי ך קופקעלעך , מענטש ן גײע ן זי ך פונאנדער ,
שלעפן װײטע ר שװערע , מיד ע פים .
אין אזעלכענ ע טע ג אי ז דע ר מאר ק װ י אנגעפיל ט מי ט א קלעפעדיק ע גרויקײט ,
װאם מאכ ט שװע ר יעד ן געדאנק , יעד ע באװעגונג , גלײ ך דע ר מענט ש או ן דא ם
גאנצע לעב ן האב ן פלוצלונ ג גענומע ן זינקע ן אי ן א ן אומענדלעכ ן זומפ .
מיטװאכם או ן מאנטיק ם זײנע ן שװער ע לאנגװײליק ע טע ג אויפ ן אלט ן מארק .
אין א ליכטי ק מז ל קומע ן אוי ף ד י װעל ט דינםטיק ם או ן פרײטיקם , גײע ן אוי ף
און שטעל ן זי ך אװע ק ד י טאר ג טעג . פו ן אל ע זײט ן ציע ן מענטש ן או ן בהמו ת צו ם
אלטן מארק . באל ד אי ן דע ר פר י װער ט שוי ן ד א ענ ג פא ר אל ע געקומענע , דע ר
מארק אי ז איבערפול , גים ט זי ך איבע ר אי ן חזיר־מאר ק אריץ , אי ן גרינע ם מארק ,
אין נײע ם מארק , װא ם געװײנלע ך זײנע ן ז ײ גא ר קי ץ מער ק נישט . אויפ ן גרינע ם
מארק געפינ ט זי ך דע ר ליסט־גארט ן או ן אויפ ן נײע ם מאר ק קומע ן פא ר גאלואװקעס ,
מארשירן םאלדאטן .
דינםטיקס או ן פרײטיק ם לעב ן אל ע גאס ן מיט ן דופ ק פו ן טארג .
פנקס מלאװ ע
39
טערגער, ירידי ם פארכאפ ן אלץ ׳ יעדע ס פריי ע װינקעל ע אי ן שטאט . ע ס לעב ט
אויף דע ר מארק , ע ס לעב ן אוי ף אל ע גאםן .
פון גאנ ץ פר י א ן פאר ן פויערי ם או ן פויערטע ס אי ן אײ ן אדע ר צוױ י פערדיק ע
פורלעך פו ל אנגעלאדנט ע מי ט תבואה ״ טינדלע ך אויבסט ״ קאטשקעם ״ גענדז ״ הינער ׳
און אינדיקעם . װאו־נישט־װא ו ליג ט א הזיר ״ ליג ט א קאל ב אויס ן װאג ן או ן פו ן
הינטן זײנע ן צוגעבונד ן א ײנ ג פערדל ״ א ק ו . . .
דארפישע פוס־גײע ר או ן גײערקע ם טראג ן אי ן שטרויענ ע קויש ן ״אםלעם ״
פוטער״ קעזן ״ שמאנ ט אי ן ערדענ ע קריגן ״ קערשן ״ טרושקאװקע ם אדע ר גא ר א ן עוף •
װער ע ס פיר ט א בהמ ה או ן װע ר ע ס טרײב ט א סטאד ע גענת .
דאם אל ץ צי ט צו ם מאר ק מי ט גערוי ש א ן אויפהער ״ פו ן אל ע װעגן ״ גלײ ד
רוישנדיקע טײכלע ך לויפ ן אי ן א גרעסע ר װאםע ר אריץ .
דאם געפילדע ר או ן לויפעני ש אי ז גרוים . רואיק ע ײד ן או ן יירענעם ״ שטיל ע
מענטשן פארענדער ן זי ך אי ן טארג־טע ג אוי ף ניש ט צ ו דערקענען . מע ן פאר ־
געםט זי ך אי ן גאנצן ״ מע ן קריכ ט פו ן דע ר אײגענע ר הוי ט אחים . ײד ן או ן ײדענע ם
לויפן נא ך אײנצלנ ע דארפס־גײער ״ פויעריש ע װעגעלעד ? װע ר ע ס טאפ ט א זא ק
קארן״ װע ר ע ם כאפ ט א ן עו ף פו ן װאג ן אראפ ״ בלאז ט אויפ ן הינטערשט ן חל ק וױ ל
דערגײן צ י ע ם אי ז גענו ג פעט . א ן אנדערע ר װידע ר לאז ט זי ך גא ר פיר ן א קאלב ׳
זאלבעצװײט״ אדע ר זאלבעדריט . אײנע ר שלעפ ט דא ם קאל ב פאר ן קאפ ״ א צוױיטע ר
דרײט פאר ן װײד ל ע ם זא ל שנעלע ר גײן • צולײג ן א האנ ט אוי ף א זעק ל
תבואה״ א בהמה ״ א ן עו ף אי ז א סגול ה צ ו װער ן א שות ף צום ״ אװ י אוי ך מאגער ן
רױוח. מעקלערס ״ פארקויפערם ״ איבערקויפער ם או ן םת ם ײדענעם ״ באלעבאםטע ם
שטופן זי ך אח ם װעגענע ר אויפגערעגטע ״ דערגיזלטע . מי ט קול־קולו ת װי ל מע ן
ארויםרײסן מי ט מ י או ן מאטערני ש דע ם גראש ן פרנסה . צײט ן װער ן שװערער ״
מײלער װער ן מערער .
דער הויפט־האנד ל אי ז תבואה . מע ן כאפ ט א פור ל תבואה ״ לויפ ט אװע ק
מיטן פויע ר אי ן א שפײכלע ר ארי ץ פו ן א גרעסער ן תבואה־םוחר ״ א מרדכ י לײ ב
ראק״ א ברו ך איױנבערג ״ מש ה ציטרץ ״ מש ה דו ד זלאטניק ״ מאי ר רײנגעװירץ ״ אברה ם
ריבאק״ פיש ל פרענקע ל אאז״װ ״ אאז״װ . באקומע ן ״פו ן זאק ״ לויפ ט מע ן וױיטע ר זוכ ן
אן אנדע ר פורל .
שטײט מע ן שלעכ ט מיט ן שפײכלער ״ פיר ט מע ן דא ם בים ל תבוא ה גלײ ד אי ן מי ל
ארײן.
מילן א ץ שטא ט זײנע ן ײדישע . תבוא ה או ן מע ל גײ ט פו ן מלאװ ע אי ן א ם ך
שטעט או ן שטעטלע ך אי ן דע ר מדינ ה או ן קײ ן אויםלאנד .
די גרוים ע דאמף־מיל ן פו ן משה־ױם ף טשארקע ״ פו ן לעדע ר או ן מונדלאק ״
פון מאנדזשא ק או ן פערלמוטע ר זײנע ן באקאנ ט איבע ר גאנ ץ פוילן . אויםע ר דע ם
זײנען אי ן שטא ט נא ך פארא ן קלענער ע מילן . גרינבערגם ״ דע ם פעטערקוזערס ״
40
פנקס מלאװ ע
בערלינקעם׳ דע ם קאשעמאכער ם מיל • דא ם קלאפ ן פו ן מיל ן פיל ט א ן דא ם האר ץ
מיט הײמלעכקײט , פאריאג ט שרע ק או ן מור א פו ן מענטש ן ווא ם גײע ן אלײ ן בײנאכט .
מילנער זײנע ן װײם ע מענטשן , ווא ם פא ר ז ײ הא ט מע ן ניש ט מור א בײנאכט , ז ײ
פארשפרײטן ארו ם זי ך א געפי ל פו ן װארעמקײ ט או ן זעט .
ײדישע מילנע ר קויפ ן תבוא ה דור ך מעקלערם , באצאל ן שכ ר טרהה , װ י
דער שטײגע ר אי ז פו ן ״זאק״ . נא ר אי ץ גחים ע ײדיש ע מי ל הא ט געבראכ ן דע ם
מנהג, געװאל ט אראפרוימע ן פו ן מאר ק דע ם ײדיש ן מעקלער . ד י מי ל הא ט געצאל ט
טײערער פא ר תבואה , װע ן דע ר פויע ר אי ז געקומע ן אלײ ן א ן א מעקלער . דע ר
לעבנם־קאמף צװיש ן פארשײדעג ע קלאם ן טו ט זי ך ביםלעכװײ ז אוי ם פו ן ד י פאטריאר ־
כאלישע מלבושים , װא ם האב ן אי ם געהא ט פארשלײער ט דורו ת לאנגע , נעמ ט זי ך
באװײזן, װ י אומעטו ם אוי ף דע ר װעלט , נאקעט .
אין דע ר צײט , װע ן דע ר האנד ל גײ ט א ן אי ן ד י גאםן , פיל ט זי ך א ן דע ר מאר ק
מיט הונדערטע ר דארפיש ע פער ד או ן װעגעלעך , װא ם שטעל ן זי ך אוי ם ענ ג אײנ ם
לעבן ם׳אנדער ע פו ן בײד ע זײט ן תפלה . אוי ף דע ם איבערגעבליבענע ם שט ה צע ־
שטעלן זי ך ײדיש ע או ן גוײש ע בעל י מלאכו ת מי ט זײער ע האלצערנ ע ״שטעלף ,
בײדלעך או ן טיש ן פו ל םהורו ת או ן געבעקם . יעדע ר בראנזש ע הא ט אי ר אײג ן
אויםזען. בײדלע ך פו ן שנײדער ם זעע ן אוי ם װ י שטוב ן מי ט לײװנטענ ע װענ ט בא ־
האנגען פו ן אל ע זײט ן מי ט ברײט ע אנצוגער . יארן־לאנ ג ציע ן ד א חױנ ה ד י
״טאגדעטניקעם״ בגימי ן םאלדאגםק י מי ט זײנ ע זין , מש ה גזשעביעגיאזש , װיעלגא ־
לארםקי שנײדער , קורט א או ן נא ך פי ל אנדער ע משפחות .
לעבן ד י שנײדער ם שטײע ן אי ן זעלביק ן םד ר זײ ט יאר ן אוי ף דע ם זעלביק ן
פלאץ ד י היטל־מאכע ר מענד ל ױחננם , מאט ע גרינבערג , אאז״װ . זײער ע שטעל ן
זײנען קלענערע , פי ל געפאק ט מי ט גוײש ע היטלע ך מי ט לאקירענ ע דאשקע ס מכ ל
המינים.
װײטער שטײע ן,״קאזלעס ״ באהאנגע ן מי ט שי ך או ן שטױול , דע ר לאמע ר שמח ה
מיט ד י בנים , דע ר לאמע ר לײבטשע , לאפעטשאק .
אויפון טי ש זײנע ן אויסגעלײג ט לאבנ ס ברויט , װײם ע זעמל , צוקערװארג , קװא ם
און קיבלע ם פלאשן , סאד ע װאםע ר מי ט סאק , זויער ע אוגערקעם , הערינג . גא ר
אויף דע ר ער ד לײג ן זי ך פונאנדע ר םוחרי ם פו ן בלו י געפע ס או ן גלאזװארג .
אלע ײדיש ע געשעפט ן אי ן מארק , אל ע ,״שטעלן ״ זיינע ן פו ל געפאק ט מי ט
פויערים או ן פויערטעם , װא ם זײנע ן אהע ר געקומע ן אי ן שטא ט ארײ ן אײנקויפן .
דער פרוביר ט א קאס ע או ן דע ר האנדל ט אײ ן א פא ר שטיװל , א ן אנצוג , א היטל ,
גויעם שלעפ ן נאפט , זאלץ , הערינג , געבלימט ע קאפ־טיכלעך , װײם ע לײװנט , קרעלן .
קאטארינקעם שפילן , קונצנמאכע ר ,״ברעכ ן זיך״ , שלינגע ן פײער , עם ן מעםערם .
װען דע ר גו י דערפיל ט דע ם גראשן , פארגלום ט זי ך אי ם א טרוג ק בראנפן .
נאכן ערשט ן זו פ קומ ט גא ך אײנע ר או ן נא ך אײנער . געמיטע ר היצ ן זי ך פונאנדער ׳
פנקס מלאװ ע
41
מען הויב ט א ן רעד ן העכער , הויב ן הענט . באל ד גים ט זי ך בלו ט פו ן קעפ , פו ן בעז .
געשרײען, קללו ת פליע ן אי ן דע ר לופטן . ע ם אי ז ניש ט געװע ן קײ ן אײ ן טארג־טא ג
אן קלע פ או ן א ן בלוט .
אין דע ם געװימ ל פיר ט זי ך דע ר האנד ל בי ז ד י שפעט ע נא ך מיטיק־שעהן .
גוײם נעמע ן זי ך פונאגדערפארן , בעל י מלאכו ת צענעמע ן ״שטעלך , מיד ע שלעפ ן
זײ שװער ע פי ם אהײ ם ביז ן קינפטיק ן טארג . דע ר מאר ק װער ט לײדיק , בלײב ן
בלײבט נא ר דא ם מים ט פו ן מענטש ן או ן בהמות .
אין טע ג פו ן ירידי ם אי ז דא ם גערוי ש או ן געפילדע ר נא ך גרעםער , מע ר
גוײם פו ן דערפער , מע ר ײדיש ע הענדלער , אז ש פו ן װארש ע קומ ט מע ן צו ם מלאװע ר
חודש־יאריד.
אין װאכעדיק ע טע ג רו ט מע ן נאכ ן טארג . מע ן הא ט זי ך געקענ ט אװעקזעצן ,
לײגן שלאפ ן אי ן מיט ן מאר ק או ן קײגע ם װאל ט דא ם ניש ט געװע ן שטערן . דע ר
גרויםער שט ח אי ז האל ב לײדיק , װ י פארשלאפן . לאנגװײלי ק דרײע ן זי ך ײד ן
מיטן שטעקעל ע אי ן האנט , מיט ן שטעקעל ע אויפ ן אקםל , א שטרו י אי ן מויל . דע ר
שײנער יהונת ן םעגאל , דע ר קלײנע ר מאטעל ע זילבערשטײ ן מי ט א ציגא ר אי ן
מויל, װא ם רעד ט האלב־דײטשמעריש . דע ר הויכע ר זלמ ן לידזבארםק י מיט ן שירעם ,
מארדאװיטש, מאטע ם (מתתיהו ) כץ , מש ה ציקערקארן , פנח ם לובלינער , ארי ה לײ ב
פריד, הענע ך סקורקא , או ן גא ך או ן נא ך ײדן . צ ו טא ן אי ז נישטא , האב ן ײד ן לי ב
זיך ארומצודרײע ן אי ן מארק , טרעפ ן א מענטש , הער ן א װארט , כאפ ן א שמועם .
אין װאכעדיק ע טע ג אי ז דע ר מאר ק אז א מי ן גרויםע ר קלו ב מי ט א ס ך װינקעלעך .
אין יעד ן װינקעל ע טרעפ ן זי ך אנדער ע מענטשן , צעשפיל ט זי ך דא ם לעב ן אוי ף א ן
אנדער אופן .
ײדן סוחרי ם זיצ ן אי ן אפענ ע קראמען , גענעצ ן מי ט א פול ן מויל , מי ט גרוי ם
הנאה גלײ ך אי ן מאר ק ארײן , װע ר ע ם קוק ט ארײ ן אי ן א םפר , װע ר ע ס היצ ט זי ך אי ן
א שמוע ם װעג ן פאליטיק , ײדישקײ ט או ן װע ר אזוי , װ י םאנ ע אײכלער ״ כאפ ט גא ר
ארײן א פארטי ע שא ך אי ן געװעל ב אי ן מיטן • העל ן טאג .
פון מש ה װילנער ם פעגצטע ר טראג ן זי ך קלאנגע ן פו ן א ״שטיקל ״ חזנות ,
עס שפיל ט דע ר גראמאפא ן אדע ר װילגע ר אלײ ן שארפ ט זי ך דע ם האלד ז בײ ם
ארײנטיפן זי ך בשע ת מעש ה אי ן א זײגער , װא ם אי ז שטײ ן געבליב ן — ״מא י ק א
משמע ל ן דע ר זײגע ר ז . . . ״
זײן שכ ן ױם ף ראדאק , דע ר גבא י פו ן שול , שטענדי ק אנגעטא ן אי ן א רײנע ר
שװארצער טוכעגע ר קאפאט ע שמײכל ט גוטמוטי ק אי ן זײ ן קלײ ן גרו י בערד ל אריץ .
א געדאנק , א נײע ר געדאנ ק אי ז אי ם ארײ ן אי ן קאפ , א גײ ע רפואה . ע ר רעד ט
זײער שטיל , אײדל , װ י ע ם פאם ט פא ר א ײ ד א חלוש , א רופ א אי ן שטאט , גײ ט
לאנגזאם, טרי ט ב ײ טריט , ניש ט געאײל ט זיך . דע ר װא ם ברויך , װע ט קומע ן צ ו אים .
רעדנדיק צ ו זי ך לויפ ט שנע ל מי ט קליע ע טריטעלע ך דע ר גראב־בײכיקע ר
42
פנקס מלאװ ע
איטשעלע זעלצאק . ע ר לויפ ט כאפ ן עפע ס א שרר ה אי ן דע ר גוײשע ר צוקערניע ׳
רעדן רעד ט ע ר צ ו זי ך א ן אויפהע ה שװע ר צ ו פארשטימ ׳ װא ס ע ר זאגט • ע ר
שלינגט ד י װערטער . אבע ר ניש ט פו ן װערטע ר אי ז ב ײ אי ם געװאקס ן דע ר בויך .
איטשעלע הא ט לי ב צ ו כאפ ן א טרונ ק בראנפ ן מי ט א פארבײס , װא ו ע ס לאז ט זי ך
נאר. ע ר לאכ ט פו ן די ן גראב ן בייך ן — ״װיפי ל ע ר קאס ט דע ר פוענץ , זא ל אי ך
פארמאגן, װיפי ל ע ר אי ז װערט ׳ זא ל װישניעװסק י משומ ד האבן״ .
װי א קאל ב נא ך ד י ק ו לויפ ט אי ם נא ך א ן אויסגעדאר ט מענטש ל מי ט א רוי ט
פנים, ציטערנדי ק שטענדי ק פו ן קעלט , אפיל ו אי ן הײס ע זומער־טע ג — דא ס אי ז
זײן ברודע ר ״לוזער״ , דע ר אײ ן או ן אײנציקע ר ײדישע ר שיכו ר אי ן שטאט . מי ט
איטשעלעס בוי ך הא ט זי ך געקענ ט פארגלײכ ן נא ר אײנער , דע ר קלײנע ר גלעזע ר
לײבעלע ,״פולטאראק״ , װעמע ן מע ן הא ט חתונ ה געמאכ ט אויפ ן בי ת עול ם מי ט א
קאליקע ד י כאלער ע זא ל אויפהער ן אי ן שטאט . ע ר אי ז געװע ן א צױני . פאר ־
מאגט א ן אקצי ע פו ן דע ר ײדישע ר קאלאניא ל באנ ק או ן ״גערעדט ״ עברי ס (עברית )
אפילו אי ן דע ר װאכנס .
לעבן װאל ף בראכפעל ד שטײע ן ד י טרעגער , אנגעגארטל ט מי ט גראב ע שטריק .
זײ קוק ן אוי ם א שטיק ל ארבעט . פונדערװײטנ ם גלאנצ ן קע פ פו ן ״לאדנעם״ .
דער אלטע ר מרדכ י לאדנ ע מי ט דע ר לאנגע ר געלע ר באר ד װער ט שוי ן יארן ־
לאנג אויםגערים ן אי ן טרעגער־פאך , יעצ ט זײנע ן צוגעקומע ן זײנ ע זי ן יצחק , אים ר
און שיע . לעב ן ז ײ שטײ ט א ײ ד א גבר ן דע ר ״רויטע ר טל־ומטר״ . דע ר טרעגע ר
״מה־טובו״, װא ם הא ט גערנװילי ק אלײ ן זי ך צוגעקלעפ ט אויפ ן גאנצ ן לעב ן דע ם
צונאמען. װע ן ד י טרעגער ס האב ן אי ם חתונ ה געמאכט , ארײנגעפיר ט נא ך דע ר
חופה אוי ף ״יחוד ״ מי ט זײ ן ײנ ג װײב ל הא ט ע ר ניש ט פארשטאנען , װא ם מע ן װי ל
פון אים . אויפגערעג ט זי ך געלאז ט איפ ן איבער ן צימע ר אהי ן או ן צוריק , הי ן או ן
צוריק. חבר ה טרעגער , זעענדי ק דורכ ן פענצטע ר זײ ן פארלעגנהײט , האב ן אנ ־
געהויבן שרײע ן : — ״נ ו הײ ב שוי ן א ן! ״ — ״פו ן װאנע ן ?■ ״ — ״פו ן פארנ ט! ״ —
און.. . ע ר הא ט זי ך אװעקגעשטעל ט זאג ן ״מ ה טובו״ .
קעגן מיטא ג צײ ט דאר ף אנקומע ן ד י בא ן פו ן װארשע . אי ן מאר ק װער ט
הײמלעכער. ײד ן או ן ײנגװאר ג זאמלע ן זי ך לעב ן מענד ל װישינסקי ס הויז . מע ן
װארט אוי ף ד י צײטונגען , װא ם מענד ל באשקע ם אלײן , זײ ן זו ן מאטל , אדע ר ד י
טאכטער, מרים , דארפ ן יעדע ר מינו ט ברענגע ן פו ן דע ר באן . אל ע װארט ן אומגע ־
דולדיק, גלײ ך װ י דע ר בלא ט װאל ט געװע ן אימשטאנ ד צ ו ענדער ן זײע ר גאנ ץ
לעבן. אל ע װארט ן אוי ף נסים , ישועו ת או ן נחמות , גוט ע בשורו ת יעד ן טאג .
װי נא ר מע ן דערזע ט דא ם פעק ל צײטונגע ן טו ט מע ן זי ך א װאר ף אוי ף מענדלען ,
װי בינען , װ י הונגעריק ע הײשעריקן . מענד ל שרײט , געװאלדעװעט , זידל ט דע ם עול ם
מיט בלאט ע צוגלײך . יעדערע ר װאונדער ט זי ך פו ן װאנע ן נעמ ט זי ך דא ם צ ו
אזא אויסגעדאר ט ײד ל אזו י פי ל כו ח צו ם שרייען .
פנקס מל^וו ע
43
געכאפט דע ם גלאט ״ צעפןןל ט זי ך דע ר עולם . איבער ן מאר ק שטעל ן זי ך
אװעק ײד ן לײענע ן ד י צײטונג ״ טײ ל בלײב ן אליץ ״ װא ו נא ר זי י געפינע ן זי ד א סלזח ׳
אנדערע רוק ן זי ך צ ו צ ו א רעד ל ײדן ״ װא ו מע ן לײענ ט ד י צײטונ ג אויפ ן קול ״ צוזאמע ן
מיט טײטש . בעלי־חזק ה קומע ן לײענע ן דע ם בלא ט צ ו א שכן ״ א ידיד ״ אי ן גע ־
װעלב״ אי ן דע ר הײם .
חזקה־לײענער ב ײ חײ ם אליה ו פערל א אי ן איחן־געשעפ ט זײנע ן ד י חברי ם פו ן
מזרחי״ מש ה צוקערקארן ״ ארי ה לײ ב פריד ״ שלמ ה פישער ״ פנח ם לובלינער ״ לײבו ש
לובלינער או ן דע ר ״קאנםול ״ פו ן ד י צױניםטן ״ אברה ם בנימי ן מאגנישעװםקי . קומ ט
אבער מש ה ביאלעק ״ אי ז אוי ם צײטונג . ע ר כאפ ט זי ך צ ו צו ם בלאט ״ װ י א קא ץ
צו פוטער . ע ר לײג ט זי ך אוי ם מי ט דע ם בלא ט איבער ן טיש ״ אטעמ ט שנעל ״ ברומ ט
משונד״דיק פו ן זײ ן קורצ ן האלד ז אתי ם װ י פו ן א גרעגער ״ או ן שלינג ט ד י צײטונ ג
מיט ארויםשטארנדיק ע אויגן . פו ן קעפ ל בי ז דע ם אונטערשריפ ט פו ן רעדאקטאר .
דאן ערש ט לאז ט ע ר ד י צײטונ ג ארוי ם פו ן האנט ״ שטײ ט אוי ף או ן זאג ט :—״ א גרוים ע
צאטונג״ פו ל צו ם לעז ן — נישט א װא ם צ ו לעזך . דע ר װיזי ט ב ײ חײ ם אליה ן אי ז
פארענדיקט. אזו י זע ט דא ם אוי ם יעד ן טאג .
צױניםטן״ קור ץ געקלײדעטע ״ זאמלע ן זי ך אי ן שניט־געשעפ ט פו ן אברה ם
אײזיק ביעזשונםקי . דאר ט פיר ט דא ם רעד ל חײמוש ״ װא ם מײנט ״ א ז ע ר וױים ט אלץ .
א גא ר אנדע ר עול ם זאמל ט זי ך לעב ן װאל ף בראכפעלד ״ לעב ן אראנאװיטשע ם
טײ־געװעלבל. ד א מאכ ט מע ן חוז ק פו ן דע ר גאנצע ר װעל ט מי ט דע ר פאליטי ק
צוזאמען. ד א גלויב ט מע ן שוי ן אי ן גארניש ט נישט ״ ע ם פליע ן װיצן ״ חכמות ״ מעש ה
קונדם א ן א םוף .
דאם רעד ל פיר ט לײב ל בראכפעל ד צוזאמע ן מי ט אליעז ר װישינםקי ״ דע ר
געשװאוירענעם םופלא ר פו ן אל ע טעאטער־שפיל ן אי ן שטאט . ארע ק גרינבערג ״
דער רעזשיםא ר פונע ם דראמאטיש ן קריױ ״ דע ר טעאטער־שפילער ״ װא ם אי ז נאר ־
װאם ארויםגעקראכ ן פו ן בע ט בלײב ט אוי ך ניש ט שולדי ק קײ ן ענטפער . מאי ר
קאנארעק׳ זיגמונ ט ליפשיץ ״ שי ע קשעםלא ״ חײ ם ױם ף אײכלע ר הערן ״ האב ן הנאה .
פײװל אפאטאװםק י װא ם גײ ט פונק ט פו ן תלמו ד תור ה לײג ט צ ו א ן אויער ״ שמײכל ט
און שװײגט .
חאםקל בערמאן ״ װא ם אי ז שוי ן אויםגעװע ן א װעלט ״ צוריקגעקומע ן קי ץ
מלאװע פו ן לאנדאן ״ נױ־יאר ק קוק ט זי ך צ ו צ ו דע ם אלע ם מי ט אויג ן פו ל ביטו ל
און גרינגשעצונג . ע ר שטײ ט לעב ן בוטש ע אײדלשטײן ״ ד י הענ ט פארלײג ט אי ן ד י
ארבל או ן רעד ט װ י צ ו זיך ו — ״גאלדענ ע שטײנע ר ד א אי ן פוילן ״ װא ו נא ך אי ן
דער װעל ט קע ן מע ן אזו י וױיני ק ארבעט ן או ן אזו י לײכ ט לעבןז ״
פון װינק ל צ ו דע ר פלאצקע ר גא ם באוױיז ט זי ך אי ן מאר ק א רי ן שװאר ץ מענטש ל
הויך װ י א גאטיעזע ר טורעם . אוי ף זײנ ע לאנג ע הא ר זיצ ט א קלײ ן שװאר ץ קא ־
פעלושל״ פעלערינע ם שװארצע ״ אײנ ע לענגע ר ט־ ן דע ר אנדערע ר פאל ן װעלנארטי ק
44
פנקס מל^וו ע
אראפ פו ן הויכ ן האלד ז בי ז צ ו דע ר ערד . דע ר מענט ש האל ט א געבעט־בו ך אי ן
האנט, לויפ ט א פא ר קלײנ ע טרי ט אי ן אײלעני ש פאראויס , צי ט זי ך באל ד צורי ק
א צװ ײ דר ײ שריט . זײ ן װײ ך מוי ל מורמל ט אומפארשטענדלעכ ע װערטע ח —
״פוידע ני ע פוידע״ , זא ל אי ך גיץ ? — נײן , כ׳װע ל ניש ט גײן ז או ן אזו י לויפ ט
ער אהי ן או ן צורי ק איבערחזרנדי ק ד י זעלביק ע װערטער ן — זא ל אי ך גײן ז —
נײן, כ׳װע ל ניש ט גײ ן ! — דא ם אי ז קרולעװיצקי , דע ר גוי , װא ם דאװנ ט צ ו דע ר לבנה .
ער לויפ ט אזו י יעד ן טא ג א פא ר מא ל איבער ן װע ג פו ן דע ר עװאנגעלישע ר קירכ ע
אין דע ר פלאצקע ר גא ם צ ו דע ר רוימיש־קאטוילישע ר תפל ה אי ן מאר ק ארײן , גלײ ך
װי ע ר װאל ט ד א אוי ף דע ם װע ג פארלויר ן געהא ט זײ ן גאנ ץ לעבן .
בײמער ארו ם מאר ק נעמע ן זי ך אויסציען , שאטנ ם װער ן לענגער , ע ס װער ט
שפעט. מענטש ן נעמע ן זי ך לאנגזא ם פונאנדערגײן . נאכמיטא ג רו ט דע ר מארק .
אין ד י פארנאכט ן װער ט דע ר מאר ק װידע ר לעבעדיקער . ד י תלמידי ם פו ן
מאיר שלמה ם חד ר פיר ן מלחמ ה מי ט ד י ײנגלע ך פו ן חד ר מתוקן . בי ז ד י נאכ ט
פאלט צ ו או ן מיד ע קינדע ר נעמע ן זי ך פונאנדערלויפ ן אהײם , יעטװעדע ר אי ן
זײן געם ל ארײן .
יעצט שטער ט שוי ן מע ר קײנע ר ניש ט ד י ר ו פו ן מארק , װא ם פארפאל ט
אלץ טיפע ר אי ן א פארשלאפענע ר לײדיקײ ט פו ן א ן אװנ ט אי ן דע ר װאכנם .
4. אײנװאוינע ר פו ן אלט ן מאר ק
^רום או ן ארו ם מאר ק האב ן זי ך געפונע ן אנגעשפאר ט אײנ ס אוי ף דא ם
אנדערע ײדיש ע קראמען , געװעלבע ר או ן גא ר גרוים ע געשעפטן . מי ט שניט ־
םחורה האב ן פארזארג ט מלאװ ע או ן ד י אומגעגנ ט ד י געשעפט ן פו ן אברה ם אײזי ק
ביעזשונסקי, װאל ף בראכפעלד , שמח ה װיערניק , אלת ר כה ן או ן ד י קלענער ע גע ־
װעלבלעך פו ן ד י לאנדעס . גרוים ע איתן־געשעפט ן האב ן געהאלט ן חײ ם אלי ה
פערלא, פנח ם מאנדרי , יצח ק ראזן , שמעו ן ליפםקער . לעדע ר האב ן געפיר ט ױם ף
פילאר, בוטש ע עדעלשטײן , זילבערמאן . ד א האב ן זי ך געפונע ן גרוים ע גאלאנ ־
טעריע־געשעפטן פו ן ד י אײכלערס , קאופמאן , בערי ש צײטאג , בלומענקראנ ץ או ן
מײזליץ. ױאװעליר ־ או ן זײגערמאכער־געשעפט ן פו ן מש ה װילגער , פײבו ש שפירא ,
משה אפאטאװםקי , ד י װײן־געשעפט ן פו ן דוד־הער ש מאקאװסקי , יהוד ה מאי ר
לידזבארםקי בי ז דע ם אריגינעל ן װײן־האנד ל פו ן בונע ם עםטרײכער . ד י גרוים ע
קאלאניאל־געשעפטן פו ן לײ ב ליפשיץ , פראנ ק או ן קאנעצק י בי ז דע ם קלײנע ם
בשמים־געװעלבל פו ן מש ה גבאי . געשעפט ן זײנע ן געװע ן ,״אנגעזיקעװעט ״ מי ט
םחורות, האב ן געהאנדל ט הור ט מי ט ד י ארומיק ע שטעטלע ך או ן דערפער . פרנס ה
פנקס מלאוו ע
45
איז ד א געװע ן מע ר ברױ ח װ י ב ײ ייד ן פו ן אנדער ע גאםן . האב ן מענטש ן טאק ע
צײט געהא ט װע ר ארײנצוכאפ ן א בלא ט גמרא ׳ װע ר ארײנצוקוק ן אי ן א םפ ה ״פיר ן
פאליטיק״, פארנעמע ן יי ד מי ט כל ל זאכן , מי ט פארטײען , שטאטיש ע עניני ם אדע ר
גאר שפיל ן שא ך אי ן מיט ן העל ן טאג . געשעפט ן האב ן זי ך שוי ן געפיר ט אלײן ,
״פרנםה אי ז ב ײ גאט״ , ט א צ ו װא ם אײנרײםן ז םוחרי ם איערײםערם , מענטש ן מי ט
איניציאטױו, קאמבינאציע ם או ן קאלקולאציעם , װא ם פארן , לויפ ן או ן גלויבן ,
אז אל ץ װענד ט זי ך נא ר א ן זײ , פרנם ה אוי ך — זײנע ן אויפ ן מלאװע ר מאר ק געװע ן
אויף ד י פינגע ר צ ו צײלן . ד י מיעםט ע זיעע ן געװאר ן םוחרי ם צולי ב א צופאל ,
א שידוך , א ירושה . מםח ר אי ז ב ײ ז ײ ניש ט געװע ן דע ר עיקר . דאר ט װא ו מע ן הא ט
נאר געקענט , הא ט מע ן דא ם געשעפ ט געלאז ט פאר ן וױיב , פא ר א ן אונטערװאקםנדי ק
ײנגל. קע ן דא ך ניש ט א ײ ד זײ ן גאנ ץ לעבן־לאנ ג פארברענגע ן אי ן פארקויפ ן
טשװעקעם, מיט ן מעםט ן םחורו ת אוי ף דע ר אײל . אי ן רואיק ע צײט ן הא ט ד י װירק ־
לעכקײט בארעכטיק ט אז א לעבנם־פילאזאפיע , װא ם הא ט זי ך אויםגעדריק ט אי ן ד י
װערטער ״פרנם ה אי ז ב ײ גאט״ . שװערע ר אי ז געװארן , אפיל ו גא ר שװער , װע ן
צײטן האב ן אנגעהויב ן װער ן אומרואיקע ר או ן ערגער . אפיל ו אי ן מאר ק האב ן זי ד
אנגעד״ויבן באוױיז ן פויליש ע געשעפטן . ״פיקעטניקעם ״ פא ר ד י טיר ן פו ן ײדיש ע
געשעפטן, לאז ן קײ ן גו י ניש ט ארײ ן קויפ ן בײ ם ײד . האנדלם־טראדיציע ם פו ן דורות ,
מנהגים נעמע ן זי ך טרײםלע ן צוזאמע ן מי ט ד י פארװארצלטע , װ י ע ם הא ט זי ך
געדאכט, דור ך יאר ן ײדיש ן עקזיםטענצן .
אויף דע ם פיר־װינקלדיק ן פלאץ , װא ם הא ט געהײם ן ״אלטע ר מארק ״ האב ן
געלעבט ײד ן אויםערלע ך ענלע ך אי ן זײע ר אנטאן , זײע ר אויםזען , גערעד ט מי ט
דער זעלביקע ר שפראך , געצויג ן חױנ ה הויפטזעכלע ך פו ן מםחר , ״געהאלט ף פו ן
די זעלביק ע שבתים , ימים־טובי ם או ן דא ך געװע ן אזו י אנדערש ,
דאם אײזן־געשעפ ט פו ן ר ׳ חײ ם אליה ו פערל א געפינ ט זי ך אי ן מיט ן מארק ,
אנטקעגן דע ם מאגיםטראט . גײ ט א ײ ד אי ן מאגיםטרא ט ארײ ן דערלײדיק ן א ן עני ן
כאפט ע ר זי ך דערוױי ל ארי ץ אהע ר ״הער ן א װארט ״ אדע ר גא ר זי ך אאי ן לאז ן
הערן. גײ ט א יי ד םת ם זי ך אזו י אי ן מאר ק או ן הא ט נישט , װא ם צ ו טאן , פארװיל ט
זיך אי ם זען , װא ם ע ם הער ט זי ך ב ײ פערלאן . אויםע ד דע ם געפיג ט זי ך ד א ד י
״צענטראלע״ פו ן ״מזרחי ״ אי ן שטאט . ד י קאמיטעט־חברי ם קע ן מע ן ד א זע ן יעד ן
טאג, צװיש ן ז ײ מש ה צוקערקאר ן — דע ם גבא י פו ן מזרחי , דע ם ײ ד מיט ן ״ברען ״ מי ט
תקיפות, מי ט א װארע ם ײדי ש הארץ , װא ם אי ז פו ל מי ט צע ר או ן ליב ע פא ר א ײד .
חױת צי ט ע ר מע ר פו ן א גוטע ר ידיע ה פו ן ארץ־ישראל , װ י פו ן זײ ן האלץ־האנדל .
מיט פייע ר פו ן א געװעזענע ם גערע ר חםי ד רעד ט מש ה צוקערקאר ן מי ט פארבי ־
טערונג קעג ן ד י חםידיש ע רבײם , װא ם זײנע ן קעגגע ר פו ן ארץ־ישראל . לוי ט
ױין מײנונ ג האב ן דא ך ד י רבײ ם זי ך געדארפ ט שטעל ן אי ן דע ר שפיץ , צוזאמע ן מי ט
זײערע חםידי ם זי מ ד י ערשט ע צ ו גי מ קי מ ארץ־ישראל , אבע ר אפיל ו אי ן זי מ בע ם
46
פנקס מלאוו ע
דערקעגט מע ן דע ם ״ײדיש ן גזלך , װא ס הא ט לי ב ײד ן ע ד כלו ת הנפש . זײ ן אויפ ־
רעגונג או ן כע ס קעג ן רבײ ם שטער ט אי ם ניש ט גלײ ך נא ך אז א העפטיק ן אויסברו ו
גוטמוטיק צ ו דערצײל ן א תורה , א גו ט װאר ט פו ן א רבין . מש ה צוקערקאר ן אי ז
געװען א ײ ד מי ט א ס ך חן , א ס ך תמימות , װא ס הא ט געברענ ט מי ט שטארקע ר ליב ע
פאר ארץ־ישראל .
אן אפטע ר גאס ט אי ז ד א אוי ך געװע ן דע ר ױנגע ר קאמיטעט־מיטגלי ד פו ן
״מזרחי״ דע ר ״געכאפטער ״ ארי ה לײ ב פריד . א בלאסע ר ײנגערמאן , א בע ל מנגן ,
האט ע ר לי ב געדוא ט זי ך װארעמע ן בײ ם פײע ר פו ן זײנ ע עלטער ע חברים . זײ ן
ײנג לעב ן האב ן ד י דײטשיש ע בעסטיע ס אפגעשגיטן . אי ן מיט ן מארק , װא ו ע ר הא ט
א גחיס ן טײ ל פו ן זײ ן לעב ן פארבראכט , האב ן אי ם ד י נאצי ס אויפגעהאנגען .
אין זײע ר געזעלשאפ ט הא ט מע ן פו ן צײ ט צ ו צײ ט געקענ ט זע ן דע ם אלט ן
לערער או ן בעלדקדוק , דע ם לײטע ר פו ן א מאדערנע ם חד ר ר ׳ שלמ ה פישער . פישע ר
פלעגט צולעג ן א ן אויער , אויסהערן , װא ס מע ן רעדט , טײלמא ל ארײנװארפ ן א
װארט, אהײמגײ ן פארטיפ ט אי ן סקעפטיש ע געדאנקע ן — פארװא ס רעד ן ז ײ נא ר
װעגן דע ם אלעמען , אנשטא ט צ ו טאן . זײנ ס א באליב ט װאר ט אי ז געװע ס ״ל א
ממדבר הרים ״ פו ן ״זאג ן װער ט מע ן ניש ט טראגן״ .
אויב ע ס הא ט פאסירט , א ז א ײדישע ר בעל־מלאכה , אדע ר אײנע ר פו ן ד י
שלוסאזשעס, אדע ר קאװאלעס , א קונ ה פו ן דארף , — א ז ז ײ זײנע ן געקומע ן קויפ ן
א קאסע , א האק , א זע ג אי ז דא ס געװעל ב געװאר ן אזו י געפאקט , א ז מע ן הא ט
געמוזט בלייב ן שטײ ן אוי ף ד י טרעפלעך . דע ם אמ ת געזאג ט אינטערעסיר ט דא ס
גאנצע געשעפ ט דע ם בעל־הבי ת זײע ר װײניק . דע ר הויפט־סוח ר אי ז סײ־װי־ס ײ
איטשע. חײ ם אליהו ן הא ט מע ן געהאלט ן אי ן שטא ט פא ר א ײ ד א שטיק ל בעל ־
גאװה או ן ניש ט קײ ן צ ו זײע ר פרײנדלעכ ן מענטשן . דע ר רײנע ר אמ ת אי ז געװען ,
אז מע ן שטער ט אים . מע ן שטער ט אי ם שטארק . װא ס װיל ן פו ן אי ם ד י אל ע
לײדיקגײער, פאליטיקער , קונים , אי ן דע ר צײט , װע ן ע ר אי ז גא ר מי ט לײ ב או ן לעבן ,
מיטן קא פ או ן אל ע חושי ם זיע ע פארטיפ ט אי ן א װאונדערבא ר אינטערעסאנ ט
ספרל. או ן װאסערע ר ספ ר אי ז ניש ט אינטערעסאנט ז — אינטערעסאנטע ר או ן
װיכטיקער װ י אל ץ ארו ם או ן ארום , מי ט ד י מענטש ן או ן דע ם אײז ן צוזאמען . זי ־
כער זאג ט מע ן אוי ף אזעלכ ע מענטש ן װ י חיי ם אליה ו װא ס מע ן װיל .
די ליב ע צו ם ספ ר הא ט חײ ם אליהו , װ י ע ס װײז ט אויס , געירשנ ט פו ן זי ץ
פאטער ר ׳ ירוח ם פישל , דע ם מחב ר פו ן ״ספ ר המצװת״ . א טיפע ר דורש ט צ ו װיס ן הא ט
אויסגעפילט דא ס גאנצ ע װעזן , דא ס לעב ן פו ן ר ׳ חײ ם אליה ו פערלא . אבע ר צײט ן
זײנען געװע ן אנדערע . אי ז ע ר פארװאנדל ט געװארן , על־פ י צופאל , אי ן א ן איתן ־
סוחר, אי ן א פאמיליען־פאטער , אי ן א געזעלשאפטלעכ ן טוער , װא ס מו ז צוזא ־
מענקומען מי ט מענטש ן אי ן דע ר צײט , װא ס ע ר װאל ט געװאל ט זיצ ן אײנע ר אלי ץ
אין א חד ר מױח ד מי ט א באר ג ספרים . װע ן חײ ם אליה ו הא ט גערעד ט װעג ן ספרי ם
47
פנקס מלאוו ע
בכלל אדע ר איבע ר רמב״ם , ד י גאונים , שפינאזע , אי ז ד י אויבנאופיק ע קאלטקײט .
שטאלץ, ד י אומגעדולדיקײט , דא ם װא ם פלעג ט אפשטוים ן מענטשן , אי ן גאנצ ן
צערונען געװארן . ע ם אי ז געבליב ן א מענט ש פו ל ליב ע או ן פיעטע ט פא ר דע ם גע ־
דרוקטן װארט , פא ר דע ם רײנע ם מענטשלעכ ן גײםט .
דער נאענטםטע ר באגלײטע ר פו ן דע ם ײד ן אי ז שטעגדי ק געװע ן א םפרל , אי ן
געװעלב, אי ן שטו ב או ן אפיל ו אי ן ,׳מזרחי ״ בײ ם ״לײענע ך אי ז ע ר געזעם ן או ן
מיט ד י קורצזיכטיק ע באברילט ע אויגן , ארײנגעקוק ט אי ן א םפרל . תמי ד רײ ן גע ־
קלײדט, הא ט פו ן זי ץ שײ ן פני ם געשטראל ט מי ט חכמ ה פו ן א ן אמתדיק ן תלמי ד
חכם.
נאר אײ ן זא ך אי ז מםוג ל געװע ן אפצורײם ן אי ם פו ן טאג־טעגלעכ ן לעבן .
דאם אי ז געװע ן ד י גרוים ע ליב ע או ן בענקשאפ ט פא ר ארץ־ישראל .
דעם ערשט ן טע ם פו ן ארץ־ישרא ל האב ן א ם ך מלאװע ר ײדן , נא ך פא ר דע ר
ערשטער װעלט־מלחמ ה געהא ט פארזוכ ט ב ײ ר ׳ חײ ם אליהו ן אי ן שטוב , אי ן ד י
ױם־טוב נאכמיטאגן . דע ר כיבו ד פא ר ד י טיש־זיצער ם אי ז געװע ן ״כרמל״־װײן .
דא זײנע ן געמאכ ט געװאר ן ד י ערשט ע אומזיכער ע טרי ט צ ו א ממשותדיקערע ׳
רעאלע אויפפאםונ ג טי ן ארץ־ישראל ׳ װא ם אי ז צ ו יענע ר צײ ט געװע ן מע ר ,׳חלום״ ,
װי װירקלעכקײט .
חײם אליה ו הא ט זוכ ה געװע ן צ ו זײ ן אי ן ארץ־ישרא ל אײניק ע מאל , ע ר הא ט
דארט געקויפ ט לאנד , איבערגעלאז ט פי ר קינדער , או ן ע ר אי ז צוריקגעפאר ן קײ ן
מלאװע ליקװידיר ן זײנ ע געשעפטן , אבע ר צורי ק הא ט ע ר שוי ן ניש ט זוכ ה געװע ן
צו קומען . דע ר שטורע ם אי ן פויל ן הא ט זװי ך אי ם פא ר דע ר צײ ט טראגי ש ארוים ־
געריםן פו ן לעבן .
חײם אליהו ם שות ף אי ז געװע ן זײ ן שװאגע ר געצ ל גלאװינםקי . אוי ך אי ם
האבן געשעפט ן זײע ר וױיני ק אינטערעםירט . א ײ ד א חאש , א גערע ר חםיד , א בן ־
תורה, פלעג ט ע ר װײני ק זי ך צונויפקומע ן מי ט מענטשן . ד י קינדע ר זײנ ע האב ן
באקומען א װעלטלעכ ע בילדונג . זײ ן פח י אי ז צ ו יענע ר צײ ט געװע ן פו ן ד י גע ־
צײלטע װא ם האב ן געהא ט װעלטלעכ ע בילדונג .
װי א געשטאל ט ניש ט פו ן דע ר װעל ט הא ט אויםגעזע ן װאל ף בחינדלם , דע ר
פארטרעטער פו ן מלאך־המו ת אי ן שטאט . װאל ף ברײנדל ם אי ז תמי ד געװע ן א ן
אלטער ײד . ע ר הא ט געשטאמ ט פו ן גרוי ם יחום , פו ן ר ׳ אברהמעלע , דע ם אלט ן
טשעכאנאװער הויף . מענטש ן האב ן פא ר אי ם מור א געהאט . ע ר אי ז געװע ן דע ר
שטרענגער גבא י פו ן חברה־קדישא . א הויכע ר דארע ר ײ ד מי ט א מי ט פני ם
און א שיטערע ר װײםע ר בארד , הא ט ע ר אויםגעזע ן װיל ד װ י אײנע ר פו ן ד י טהנים ,
װאם האב ן געבלאז ן שופ ר פא ר ד י טויער ן פו ן יריחו . טײלמא ל אי ז זי מ פני ם געװע ן
בלײך או ן גע ל א ן א טראפ ן בלוט , הא ט אויםגעזע ן װ י געלע ר פארמע ט װא ם אי ז
אנגעצויגן איבע ר דאר ע בײנע ר פו ן א ן אל ט פנים , װ י ב ײ א שומריש ן כהן .
48
פנקס מלאוו ע
בײ וואל ף ברײגדל ם הא ט מע ן געקענ ט קריג ן טערקיש ע מארקן ׳ זעקלע ד
ארץ־ישראלדיקע ערד ״ תכריכים . אל ץ װא ס הא ט געהא ט א שײכו ת מי ט טויט .
זומער הא ט ע ר געטראג ן א הויכ ן שװארצ ן הו ט מי ט א לאנגע ר ריפסענע ר קאפאטע ״
װינטער א פוטער ן היט ל מי ט א גרויס ן לאנג ן פוקסענע ם פעלץ .
האבן צ ו טא ן מי ט װאל ף בריעדל ס אי ז ניש ט געװע ן קײ ן גרוי ס פארגעניגן .
ער הא ט געװעלטיק ט איבע ר דע ר שטא ט מי ט א שטארקע ר האנט . פלעג ט נעבע ד
אפשטארבן ב ײ עמיצ ן א ײנ ג ײנג ל אדע ר ײנ ג מײד ל הא ט דע ר שטרענגע ר גבא י
פון דע ר חבר ה קדיש א ניש ט געװאל ט הער ן קײ ן שו ם טענות ״ װא ם מענטש ן האב ן
געבראכט כי י װײ ד מאכ ן זי ץ האר ץ — ״צופי ל געל ט ? ״ — זאגסט ו — פארלאנג ט
די חבר א קדישא ״ או ן װע ן דע ר טאט ע װאל ט דארפ ן געב ן נדן ״ װאל ט דא ס אי ם װײ ־
ניקער געקאם ט ? — ע ם אי ז יא ד שוי ן א כלה־מוי ד! ״ — פלעג ט ע ר פארענדיק ן
מיט א הײזעריק ן קװיטש .
ראש השנ ה צ ו מנח ה פיר ט װאל ף ברײנדל ם א ן עול ם ײד ן דאװנע ן אויפ ן
״שטעטל״ אי ן דע ר שו ל ארײן . יעד ן פרײטי ק צונאכט ס גלאנצ ן פאדלאגע ם פו ן געל ן
זאמד. װאל ף ברײנדל ס פראװע ט ,״שלו ם זכורס ״ מי ט ארבע ס או ן בי ר פא ר זײנ ע
שכנים? חײ ם אליה ו פערלא ״ געצ ל גלאװינםק י או ן פא ר זײער ע קינדער . ע ר אלײ ן
האט קײ ן קינדע ר ניש ט געהאט . בשע ת ד י ״״שלו ם זכורס ״ באװײז ט זי ד װאל ף
ברײנדלם מי ט זײ ן גרוי ם בקיאו ת אי ן חישו ב הקץ . זי ץ גאנ ץ לעב ן לאנ ג בא ־
שעפטיקט ע ר זי ד מיט ן אויםרעכענען ״ ד י צײ ט װע ן משי ח דאר ף קומען ״ ע ר װער ט
גארנישט מי ד אפצולײג ן דא ם קומע ן פו ן משיח ן פו ן יא ר צ ו יא ר או ן אי ז זי ד
מודה״ א ז ע ר הא ט װידע ר אמא ל א טעו ת געהא ט אי ן חשבון .
נאד זײ ן טוי ט הא ט מע ן געפוגע ן א גרויס ן כתב־י ד פו ל מי ט חשבונות ״
גימטראות או ן נוטריקון ״ װע ן ע ם דאר ף פאר ט קומע ן משי ח או ן װע ן ע ם װע ט שוי ן
סוף־כל־סוף זײ ן תחי ת המתים . דע ר כתב־י ד אי ז געבליב ן ב ײ ר ׳ איטשקען .
אין א קלײ ן װײ ם האלצער ן הײזל ״ אי ן מיט ן מארק ״ הא ט געװאוינ ט ר ׳ איטשק ע
לאנדוי דע ם ביאלע ר רבינ ם ברודער . א געזוגטע ר ברײטע ר ײ ד מי ט א הדרת־פנים ״
לאגגע געקרײזלט ע פאות ״ אנגעטא ן אי ן שי ד מי ט װײס ע זאקן ״ אי ן סאמעט ״
זײדנם או ן אטלאס . אויפגעפיר ט הא ט ע ר זיד ״ װ י א רבי ״ או ן געפראװע ט טיש ״
װי א רבי .
זײן שנור ״ באקאנ ט אי ן שטא ט אל ם מאט ל ר ׳ איטשקעם ״ א שװארצ ע קופק ע
באפוצט מי ט קרעל ן או ן פעדער ן װא ם האב ן צוגעדעק ט אי ר קלוג ן קאפ ״ אי ז געװע ן
זײער פאפולער . ז י הא ט גערעד ט פראנצויזיש ״ רוסיש ״ פויליש ״ אויסגערעד ט אל ־
דאם בײ ז אוי ף ד י רבײ ם או ן רביש ע הויפן . איבערא ל אי ז געקומע ן צו ם אויסדרו ק
איר בונט ״ אי ר קעגנשאפ ט צ ו ד י חסידיש ע אפגעשטאנענקײט . פו ן אי ר חםידיש ־
נגידישער הײ ם הא ט ז י מיטגעבראכ ט שטאלץ ״ זיכערקײט ״ ליב ע צ ו פרײהײט .
איר טאכטע ר חוה־איטע ״ ד י שפעטערדיק ע פרו י פונע ם שריפטשטעלע ר םטופ ־
פנקס מלאװ ע
49
ניצקי אי ז געגאנגע ן נא ד װײטער . א מוטע ר םו ן דערוואקםענ ע קינדע ר וואדס ט ז י
אראפ דא ם שײטל , לאז ט איבע ר אי ר חסידיש ן מא ן דע ם בטל ן יענק ל סאני ק או ן
גײט אװע ק אוי ף נײ ע װעגן . נא ו װײטע ר אי ז דערגאנגע ן אהר ן ר ׳ איטשקע ם
אײניקל. א בחור ל א לערנע ה א ײנג ל מי ט געקתחלט ע פיאו ת בי ז ד י אקםלען ׳
אן אפענע ר קאפ ׳ הא ט ע ר זי ד אי ן אײ ן שײנע ם טא ג געװאנד ן אי ן די ן אײגענע ם
נאמעז װ י אוי ד אי ן נאמע ן פו ן זײנ ע שטיבל־חברים , צ ו אײניק ע שילע ר פו ן דע ר
ײדישער גימנאזי ע ז ײ זאל ן ז ײ העלפ ן באקומע ן װעלטלעכ ע בילדונג . אי ן הוי ז פו ן
ר׳איטשקען אי ז געשאפ ן געװאר ן א קרײז ל פו ן אפיקורםים , געװעזענ ע חםידיש ע
בחורים, אי ן אפיקורםו ת האב ן ד י דאזיק ע בחורי ם איבערגעשטיג ן זײער ע לערער .
אין שכנו ת מי ט דע ם קרײ ז פו ן פורצי־גד ר הא ט געװאוינ ט א שטילע ר חםידישע ר
ײד מי ט א האר ץ פו ל אהב ת ישראל . דא ם אי ז געװע ן מענד ל מאטקע ס (סאפיר ־
שטײן) ױם ף שוחט ם ברודער . אוי ף א קלײנגעװיקםיק ן קורצ ן קערפע ר הא ט נא ד
בולטער אויםגעזע ן זײ ן גרויםע ר קאפ , װא ם אי ז געװע ן באדעק ט מי ט א הוי ד שװאר ץ
ײדיש היטל , װא ם הא ט אי ם געמאכ ט העכע ר װ י ע ר אי ז אי ן דע ר אמת ן געװען ,
פון זײ ן שמײכלענדיק ן פני ם האב ן אראפגעהאנגע ן לאנגע , שטײפע , הארט ע האר .
יעדע הא ר אי ז זי ד געװאקם ן װ י ״פא ר זיד ״ או ן פו ן אל ע צוזאמע ן אי ז ארוי ם
מענדלם לאנג ע בארד . דע ר קלײנע ר גוף , ד י רירעװדיק ע באװעגונגע ן האב ן אי ם
צוגעגעבן דע ם שטיפעריש ן ח ן פו ן א ײנגל . אי ן טאג־טעגלעכ ן לעב ן הא ט ע ר מקײ ם
געװען דע ם כל ל פו ן ,׳הו ה מקב ל כ ל אד ם בםב ר פנים־יפות״ , שטענדי ק מי ט א
שמײכל, מי ט א גו ט װארט . װע ן ע ר הא ט געכאפ ט א ײנג ל הא ט ע ר אי ם מכב ד
געװען קודם־כ ל מי ט א חםידיש ן ״קני פ אי ן באק ״ או ן געפרעג ט װא ם ע ר לערנט .
דאם ײנג ל טאנצ ט אונטע ר פו ן װײטיק , מענד ל לאז ט ניש ט א פ בי ז ע ר פיר ט אוי ס
זײנם. ע ר מו ז באקומע ן ד י ריכטיק ע תשוב ה אוי ף דע ר שאלד ״ װא ם אי ז על־פי־רו ב
געװען אדע ר דקדוק , אדע ר תנ״ד . כידו ע זײנע ן תנ״ ד או ן דקדו ק ניש ט געװע ן קײ ן
גאנגבארע םחור ה צװיש ן חםידים . מענד ל מאטקע ם או ן זײ ן ברודע ר דע ר שוח ט
ױםף מאטקע ם האב ן לי ב געהא ט צ ו באװײז ן זי ד דװק א מי ט זײע ר בקיאו ת אי ן
תנ״ד או ן אי ן דקדוק . בײד ע ברידע ר האב ן לי ב געהא ט קינדע ר או ן ב ײ יעדע ר
געלעגנהײט ז ײ ״פארהערט״ . ד י נײגונ ג אי ז ב ײ אי ם פארבליב ן אל ע יארן . װע ן
קינדער זײנע ן אויסגעװאקםן , אװע ק אוי ף אנדער ע װעגן , אי ז מענד ל נא ך אל ץ גע ־
בליבן דע ר אלטער , גוטע ר פרײנד .
מיט אײנמא ל אי ז מענד ל מאטקע ם פארשװאונד ן פו ן מארק ׳ װא ו מע ן פלעג ט
אים זע ן יעד ן טאג . מענד ל אי ז שלא ף געװאר ן אויפ ן הארצן . אי ן דע ר קרענ ק הא ט
ער געהאלט ן אי ן אײ ן בעט ן מע ן זא ל אי ם דערצײל ן װעג ן ארץ־ישראל , װעג ן ײדן ׳
װעגן הײליק ע מקומות . קומ ט ארײ ן הער ש בע ר לאנדוי ם זון , אײנע ר מאנש י שלומינ ו
פון אלעקםאנדע ר שטיבל , מבק ר חול ה זי מ זײ ן חב ר מענדל .
הערש בע ר אי ז געװע ן א חסידישע ר ײד , א לערנער . זי מ געל־בלא ם פני ם
50
פנקס מלאװ ע
װאס אי ז געװע ן באװאקס ן מי ט א שיטע ר שװאר ץ בערד ל הא ט ניש ט דערצייל ט
פון א לעב ן אי ן װאוילטא ג או ן רײכטום . פרנס ה בצמצום , הא ט הער ש בע ר גע ־
צויגן פו ן טיטנמאכערײ , או ן פו ן ״װער ן אויסגעריס ך אוי ף ירידי ם אי ן פאמערן .
ירידים אי ן פאמער ן זײנע ן פא ר א ײד ן ניש ט געװע ן פו ן ד י לײכט ע פרנסות , פויליש ע
כוליגאנעס, פיקעטניקעס , שליחי ם פו ן באיקא ט קעג ן ײד ן פלעג ן פו ן צײ ט צ ו צײ ט
באפאלן ד י ארעמ ע ײדיש ע הענדלע ר או ן צוגנבענע ן זײע ר סחורה . ניש ט לײכ ט
איז אנגעקומע ן אז א ײ ד צ ו פארדינע ן אויפ ן שטיק ל ברויט , גארניש ט לײכט . יעצ ט
איז הער ש בע ר געקומע ן מבק ר חול ה זײ ן מענדלע ן — קײ ן בלומע ן הא ט ע ר זײ ן
חבר ניש ט געבראכט , קײ ן פלעש ל רוי ט װי מ אדע ר א פאמעראנ ץ אוי ך נישט . ע ר
האט זי ך אװעקגעזעצ ט או ן געזאגט ! — מענדל , כ׳הא ב די ר געבראכ ט ,״ א װאר ט
פון רבין ״ — בע ת מעש ה שלעפ ט ע ר ארוי ס פו ן קעשענ ע א ספר ל פו ן אלט ן אלכסנדע ר
רבין ״ישמ ח ישראל״ . — מענדל ס בלײכ ע ליפ ן האב ן זי ך אנגעהויב ן באװעגן , טיפ ע
קנײטשן באװײז ן זי ך אוי ף זײ ן פנים , ד י אויג ן האב ן ליכטי ק אויפגעבליט . מע ן
האט געקענ ט זע ן װ י דא ס האר ץ פו ן קראנק ן צעגײ ט פו ן פרײד . בע ת ע ר הא ט
גענומען דא ס ספר ל הא ט ע ר דערפילט , א ז דע ר רב י בכבוד ו ובעצמ ו אי ז ד א אהע ר
געקומען או ן אי ם אויסגעשטרעק ט זײ ן גוט ע װארעמ ע האנט .
אין דע ם זעלב ן הוי ז צוזאמע ן מי ט מענדלע ן הא ט געװאוינ ט זלמ ן לידזבארסקי ,
א הויכע ר דארע ר ײד , א ן אלכסנדע ר חסיד , געטראג ן שטענדי ק א שװארצ ן רעגן ־
שירעם, געהאנדל ט מי ט שניט , או ן צוביסלע ך אוי ך הנא ה געהא ט פו ן ״פראצענט״ .
פארנט הא ט זי ך געפונע ן דא ס געװעל ב פו ן גלא ז או ן בלוי־געשי ר פו ן דע ר
״סלאדקע רבקה״ , מענד ל לאסקא ס װײב . ד י פירמ ע אי ז געגאנגע ן אוי ף אי ר נאמען .
אין שכנו ת פו ן ז ײ הא ט געװאוינ ט בוני ם װיעמאכער , באקאנ ט אי ן שטא ט
בײ ײד ן אל ס בוני ם שיעס , ״עו ד ב י נשמתי״ . ב ײ גוײ ם — בוני ם עסטרײך . א ן
אויסגעדארטער ײ ד מי ט א שיטע ר בלאנ ד בערדעלע , װא ס רעד ט מי ט א קו ל פו ן
א סרי ס או ן קוק ט מי ט פח ד דור ך צװ ײ רויט ע קראנק ע אויג ן אוי ף גאט ס װעלט .
זײנע מלבושי ם זײנע ן געװע ן װ י צוגעקלעפ ט צו ם גוף , או ן אײ ן מלבו ש אי ז געװע ן
לענגער פו ן צװײטן , װ י מע ן פלעג ט זאגן : ״דע ר מיטװא ך אי ז לענגע ר פו ן דע ם
דינסטיק״. פו ן אפענע ם העמ ד מיט ן פארלײגט ן קאלנע ר איבע ר דע ר קאפאט ע
האט ארויסגעקוק ט א מאגערע ר לאנגע ר האלד ז מי ט א גערגעל ע װא ס לויפ ט ארוי ף
און אראפ . אפיל ו אי ן דע ר װאכנ ס הא ט ע ר געטראג ן א סאמעט ן היט ל אויפ ן קאפל ,
שבתים — א ן אויסגעקראכענע ם פוטערנע ם שטרײמל , װא ס פלעג ט א גאנצ ע װא ך
ליגן הינטער ן בע ט באהאלט ן פא ר ד י מילבן . בוני ם אי ז געװע ן א געװאלטיקע ר
שלימזל. ע ר אי ז געװע ן א פארברענטע ר אלכסנדערע ר חסיד . חסידי ם ליצני ם
דערצײלן א ז װע ן בוני ם קריג ט געשלאג ן פו ן װײ ב מיט ן בעזים , באהאל ט ע ר זי ו
הינטערן בע ט או ן שרײ ט ארוי ס פו ן דארט ן מי ט זײ ן פײפנדיקע ר שטימע ן ״חצופה ,
פנקס מלאוו ע
51
והוא ימשו ל בה״ , א ז בשע ת א מלו ה מלכ ה בי י אי ם אי ן שטו ב אי ז ד י שמאט ע פו ן
דער פאדלאג ע ארויםגעפאל ן פו ן טא פ גריץ .
אפגעזען פו ן ד י אל ע מעשױת , ריכטיקע , צ ו איבערגעטריבענע , הא ט בוני ם
שיעם זי ד באצויג ן בדחיל ו ורחימ ו צ ו ד ץ װײן־האנד ל או ן כד י ייד ן זאל ן ניש ט
נכשל װער ן מי ט ״ײ ן נםך ״ פלעג ט ע ר שלעפ ן זי ך װאכן־לאנ ג מי ט זײ ן װײ ן אי ן
טאװאראװע װאגאנע ם אז ש פו ן בעםאראבי ע או ן ניש ט קענענדי ק קײ ן אײ ן װאר ט
פויליש אדע ר רוםי ש אי ז אי ם געלונגע ן אפצוהיט ן דע ם װי ץ פו ן א גוײשע ר האנ ט
און א גויי ש אויג .
גאר אנדער ע מנהגים , א ן אנדע ר אטמאםפער ע האב ן געהערש ט אי ן דע ם
שכנותדיקן גרוים ן הורט־געשעפ ט פו ן קאלאניא ל םחוחת , װא ם הא ט געהער ט צ ו
די שותפי ם ד י גבירי ם קאנעצק י ע ט פראנק . ד א הא ט מע ן געשעפט ן געפיר ט אוי ף
א מאדערנער ן אופן , ע ס אי ז געװע ן א קאנטאר , א טעלעפאן , מע ן הא ט פארשריב ן
אין ביכער . דע ר אלטע ר קאנעצק י אי ז שוי ן געגאנגע ן קור ץ געקלײדט , אי ן
א הארט ן שטײפ ן קאפעלוש , דא ם בערד ל געשויר ן קורץ , גערעד ט חיטשמעריש ,
הכלל א האל ב אסימילירטע ר מענטש . זײנ ע קינדע ר האב ן באקומע ן א דערציאונג ,
װאם הא ט ז ײ דערװײטער ט פו ן ײדן , אבע ר נא ך יאר ן פו ן װאקלעניש ן האב ן ז ײ
צוריקגעפונען זײע ר װעג . העלע ק הא ט זי ך דערמאנט , א ז זײ ן ריכטיקע ר נאמע ן
איז הלל , צוריקגעקומע ן פו ן דע ם אםימילאטאריש ן סקויטן־פארבאנ ד א . מ . פו ן
״בערעק יאםעלעװיטש ״ או ן ביז ן פארלאז ן פויל ן געװע ן טעטי ק אי ן ׳,השומר ־
הצעיר״. זי מ שװעסטע ר בארק א אי ז אוי ך צוריקגעקומע ן או ן יאר ן לאנ ג געװע ן א
חברה אי ן ״השומר־הצעיר״ . ז י הא ט פארענדיק ט אי ר ײנ ג לעב ן אי ן אשװיענטשים .
אין אײנע ם ט־ ן ד י װינקלע ן פו ן מאר ק לעב ן דע ר פלאצקע ר גא ם הא ט זי ך
געפונען דא ס שניט־םחור ה געשעפ ט פו ן װאל ף בראכפעלד . א הויכע ר ײ ד מי ט א
געלער בארד , אפיציע ל א ן אלכסנדע ר חםיד , אי ז װאל ף בראכפעל ד געװע ן גענטע ר
צו ד י עניני ם פו ן דע ר װעל ט װ י צ ו חםידות .
פון װאל ף בראכפעלד ם גאנצע ר פאמילי ע אי ז לעב ן געבליב ן נא ר אײ ן זו ן אי ן
ארץ־ישראל.
די שטא ט הא ט אוי ך פארמאג ט א ײדיש ע דרוקערײ . ייד ן האב ן געפיר ט
געשעפטן, באדארפ ט ברױו־פאפי ר מי ט געדרוקט ע פירמעם , חתונה־קארטן , לשנה ־
טובות, טעאטער־אפישן . אי ן ד י שפעטערדיק ע יאר ן הא ט אוי ך אגגעהויב ן דער ־
שײנען א צײטונ ג אוי ף ײדיש ו ״דא ם מלאװע ר לעבן״ . דא ס גאגצ ע מאטעריא ל
פאר שטא ט או ן אומגעגנ ד אי ז געדרוק ט געװאר ן אי ן דע ר דרוקער ײ פו ן ר ׳ לײבו ש
הײנםדארף. א ײדישע ר מענטש , װא ם הא ט נא ך געדאװנ ט אי ן שטיבל , לי ב געהא ט
צו װאנדער ן איבע ר דע ר דײטשישער , רוםישער , פוילישער , ײדישע ר אלטע ר או ן
נײער העברעאישע ר ליטעראטור . א ײ ד װא ס הא ט אי ן זײ ן טאג־טעגלע ך לעבן ,
בײ יעד ן געשפרע ך אי ן יעדע ר געזעלשאפ ט זי ך אויפגעפיר ט לויט ן כל ל פו ן ״דבר י
52
פנקס מל^װ ע
חכמים בנח ת נשמעים״ . א חםיד ׳ א ן אריסטאקראט , װא ם הא ט געהאלט ן א ז ״דרך ־
ארץ קדמ ה לתורח״ . יעדע ר נענטערע ר קאנטאק ט מי ט ר ׳ לײגו ש הײנסדאר ף
האט ארויםגערופ ן דע ם אײנדרוק , א ז מע ן שטײ ט פא ר א מענטש , װא ם לעב ט װ י
א געפאעענע ר אי ן א פרעמדע ר װעלט , כאט ש אויםערלע ך אי ז ע ר שטענדי ק רואי ק
און געלאםן .
ר׳ לײבו ש הײנסדאר ף אי ז געװע ן טר ײ עפע ס א געמישטע ר לעבנם־פילאזאפי ע
װאו גלויבן , לעבנם־חכמ ה או ן טיפ ע רעזיגנאצי ע האב ן געװאוינ ט אונטע ר אײ ן דאד •
שטענדיק זײנע ן זײנ ע קורצזיכטיק ע אויג ן פו ל מי ט װארעמקײ ט או ן ליבשאפ ט געװע ן
אײנגעבויגן איבע ר א ספרל . אל ע האב ן זי ך באצויג ן צ ו אי ם מי ט דרך־ארץ , או ן
באװאונדערט דע ם מערקװירדיק ן מענטש , װא ם הא ט באװיז ן צ ו לעב ן בשלו ם ס ײ
מיט פראגרעםױו ע מענטשן , או ן ם ײ מי ט ד י חםידי ם פו ן גערע ר שטיבל .
אין דע ר װאכנ ם הא ט ע ר זי ך אנגעטא ן קורץ . אי ן ד י שבתי ם אי ז ע ר געבליב ן
בײ דע ר זײדענע ר קאפאט ע מי ט זײ ן קלײ ן םאמעט ן היטל .
לײבוש הײנםדאר ף אי ז געװע ן פו ן ד י רואיקסט ע או ן באשײדנסט ע מענטש ן
אין שטאט , װא ם גײע ן שטענדי ק זײע ר װע ג ב ײ דע ר זײ ט פו ן דע ר גאם , כד י ניש ט
צו שטער ן אנדער ע דודכגײער .
אויפן אלט ן מאר ק זײנע ן נא ך געװע ן צענדליקע ר ״הײזער ״ או ן הונדערטע ר
אײנװאוינער: חםידישע , מתנגדישע , ״פרײע ״ או ן פרומע , צױניסטן , בונדיםטן ,
פאלקיסטן או ן םת ם ײדן , תהילים־זאגער , װא ם זײנע ן ד א גארניש ט דערמאנ ט גע ־
װארן.
די הײזע ר פו ן דו ד פיזשיץ , לעדערבערג , לובלינער , מײזליץ , שמעו ן ליפסקער ,
הענעך זילבערבערג , הערמא ן קלעניע ץ או ן אנדער ע האב ן געשפיל ט א ראל ע אי ן
שטאט, אוי ף פארשײדענ ע געביט ן פו ן ײדיש ן לעבן . ענלע ך צ י אנדערש , פר ײ צ י
פרום, חסידי ם צ י מתנגדים , הא ט ז ײ א געמײנזאמע ר גור ל פארבונד ן צ ו אײ ן גרויס ע
נאנטע משפחה .
נאך אײ ן בירגע ר װא ם אי ז װײ ט געװע ן פו ן מםח ר או ן װעלטלעכ ע עניני ם
האט געלעב ט ד א אויפ ן אלט ן מארק . דא ם אי ז געװע ן דע ר מר א דאתר א ר ׳ יחיא ל
משה סאגאלאװיט ש זצ״ל . װ י יעדע ר ר ב אי ן א ײדי ש שטעט ל הא ט אוי ך דע ר
מלאװער ר ב געהא ט זײנ ע אנהענגע ר או ן קעגנער . דע ר הא ט געטענה ט א ז דע ר
רב ״האלט ״ מי ט ד י צױניםט ן או ן א ן אנדערע ר װידער , — א ז ע ר האל ט מי ט דע ר
״אגודה״. דע ם אי ז װידע ר ניש ט געפעל ן געװאר ן דע ר אופ ן פו ן דרשענען . דע ר
רב איז , װא ם א ן אמת , טאק ע גיש ט געװע ן קײ ן גרויסע ר רעדנער , שוי ן ד י ליטזויש ע
אויםשפראך זײנ ע אי ז געװע ן פרעמ ד דע ם עולם , אבע ר ײד ן האב ן זי ך באצויגן ,
ניט געקוק ט אוי ף אלעמען , מי ט דרך־אר ץ צ ו זײע ר רב , או ן אי ם געהאלט ן פא ר
א גרויס ן למדן .
די גרויסקײ ט פו ן ר ב הא ט זי ך באװיז ן אי ן ד י יאר ן פו ן דע ר ערשטע ר װעלט ־
פנקס מלאװ ע
53
מלחמה, בע ת ד י גאגצ ע יידיש ע באפעלקערונ ג פארלאז ט ד י שווער־געפרואװט ע
שטאט אי ן דע ם פײע ר פו ן ד י פראנטן . געבליב ן זײנע ן נא ר איינצלנ ע ייד ן או ן
מיט ז ײ דע ר רב . אזו י לאנג , װ י ע ס בלײב ט נא ר נא ך אײ ן ײ ד אי ן שטאט ׳ װע ט
ער אוי ך בלײבן , אזו י הא ט ע ר געזאג ט או ן געטאן . מי ט דע ר שטעלונ ג הא ט דע ר
רב זי ך דערװארב ן א ם ך ליבשאפ ט או ן פארטרויע ן פו ן אל ע שיכט ן פו ן דע ר בא ־
פעלקערונג. נא ך מע ר הא ט זי ך ארויםגעװיז ן זײ ן גרויםקײ ט או ן װערט , זי ק צו ־
געבונדנקײט או ן ליב ע פא ר זײ ן עד ה בשע ת דע ר לעצטע ר אויסראטונגס־מלחמה ,
װען מע ן הא ט ײד ן דא ם ערשט ע מא ל ארויםגעטריב ן פו ן שטאט , האב ן ז ײ געװאל ט
אפראטעװען דא ם לעב ן פו ן רב , דע ר אלטע ר מלאװע ר ר ב הא ט אבע ר ניש ט געזוכ ט
קײן װעגן ׳ װ י אזו י צ ו ראטעװע ן זײ ן לעב ן אי ן דע ר צײט ׳ װע ן ד י גאנצ ע עד ה
ײדן אי ז אי ן סכנה . צוזאמע ן מי ט זײנ ע ײד ן אי ז ע ר אחיםגעטריב ן געװאר ן פו ן
שטאט או ן אויםגעהויכ ט זײ ן הײליק ע נשמ ה אי ן גלו ת לובלין . ע ר אי ז געזעס ן
49 יא ר אוי ף דע ם כם א הרבנו ת אי ן מלאװע .
5. הינטערגעםלע ך
^-לריק פונע ם געיע ג נא ך פרנסה , פונע ם ארומלויפ ן איבער ן מאר ק או ן
לאנגע האנדלם־גאסן , מי ד פו ן דע ם אלעמען , צי ט מע ן זי ך צורי ק אי ן ד י הינטער ־
געסלעך ארײן .
אויף דע ם שטח , װא ם אי ז אפגעגרענעצ ט חרכ ן מארק , ד י װארשעװע ר או ן
פלאצקער גאםן , געפינע ן זי ך ד י שול , בת י מדרשים , חסידים־שטיבלעך , חדרים ,
תלמוד תור ה או ן ד י מקװה . דא ס גאנצ ע ײדישקײ ט הא ט זי ך צוזאמענגענומע ן
אין ד י הינטערגעםלעך , אפגעשלאם ן זי ך פו ן דע ר שטא ט װ י מי ט א קײט .
דא קומ ט א ײ ד דאװנען , לערנע ן א בלא ט גמרא , א פר ק משנױת , עי ן יעקב ,
הערן א מגיד , אויסגים ן ם׳האר ץ אי ן א קאפיט ל תהילים .
דא װער ט יעדע ר פר ט אויפסנ ײ פארװאנדל ט אי ן א ן אב ר פו ן כלל . האנדלען ,
באשעפטיקן זי ך מי ט מלאכ ה קע ן מע ן אײנע ר אליץ , אדע ר בשותפות . דאװנען ,
לערנען׳ תהילי ם זאג ן אי ז זיכערע ה שטארקע ר צוזאמע ן מי ט נא ך ײדן . ײד ן פו ן
מארק פו ן געװעלבלע ך או ן װארשטאט ן קומע ן ד א אהע ר אנװארעמע ן זיך , שעפ ן
טרײםט, זוכ ן שוץ , זײ ן צוזאמען .
אין שול־גא ס שטײ ט געמויער ט ד י גרוים ע שול . ד י אויםערלעכ ע װענ ט
זײנען געפארב ט רוי ט או ן העל־באי , ד י הויכ ע האלצערנ ע טיר ן — ברוין . דע ר
דאך רו ט אוי ף הויכ ע װײם־גרוי ע זאלן . דור ך הויכ ע װיטראזש ן גים ט זי ך אי ן שול ־
אחין ד י זו ן אי ן אל ע פארב ן פו ן רעגנבויגן . פײגל , חױ ת או ן עופות , מלאכי ם —
מיט כלי־זמ ר אויםגעמאלענ ע דור ך א נאאױוע ר האנ ט קוק ן װ י דור ך א בלויע ן נעפ ל
54
פנקס מלאוו ע
פון הויכ ן באלק ן אראפ . האלצערנ ע טרעפ ן פיר ן ארא פ אינעװײגי ק אי ן שו ל
ארײן, װא ם שטײ ט נידעריקע ר פו ן דע ר גאם •
אינדערװאכנם װער ט אי ן שו ל ניש ט געדאװנט , םײד ן ע ם קומ ט פא ר א ײדישע ר
אדער גוײשע ר נאציאנאלע ר ױם־טוב , פארזאמלע ן זי ד ײד ן אי ן שו ל ארי ץ צ ו דע ר
דרשה פו ן רב , װא ם ע ר האל ט געװײנלע ך אי ן דע ר אנװעזנהײ ט פו ן רעגירונגם ־
פארשטײער. חײ ם חײק ל חז ן מאכ ט א ״מ י שברך ״ או ן ײנגלע ך זינגע ן דע ם הימ ן
לשלומה ש ל מלכות .
אין ד י יאר ן נא ך דע ר ערשעטע ר װעלט־מלחמ ה פלעג ן זי ך אוי ך עפענע ן ד י טיר ן
פון דע ר שו ל פא ר אנגעזעענ ע צױניםטיש ע פארשטײער , פא ר ײדיש ע םײם־דע ־
פוטאטן, אי ן ד י טע ג פו ן הערצל ם יארצײט , אי ן טא ג פו ן אנצינד ן דא ם ערשט ע
חנוכה־ליכטל. ד י אײנציק ע טע ג װע ן ע ם װער ט אי ן שו ל געדאװנ ט זײנע ן שבתי ם
און ױם־טובים . אויםע ר ד י שטענדיק ע דאװנער ם קומע ן אי ן ד י טע ג חםידי ם או ן
מתנגדים צוגלײ ך הנא ה האב ן פו ן חײ ם חײקלע ן דע ם חזן . אי ן ד י טע ג אי ז ד י
שול, או ן דא ם שול־געם ל פו ל מי ט ײדן , מענע ר או ן פרויע ן אנגעטא ן אי ן ד י בעםט ע
און שענםט ע שבת־יום־טובדיק ע קליידער .
אויםער דע ם קומע ן פא ר שבתים , װא ם צײכענע ן זי ך אוי ם מי ט א םפעציעלע ר
שמחה, אויפרופ ן א ײנגל , א בר־מצוה , דא ם ערשט ע מא ל צו ם םפר , אויפרופ ן
א חת ן אי ן שב ת ״פו ן באשיטך , פיר ן אי ן שו ל ארײ ן א ײנ ג וױיב ל דע ם ערשט ן שב ת
נאך דע ר חתונה .
אין אז א שב ת קומע ן אי ן שול־ארײ ן מי ט ד י בעלי־שמחה־משפחה , מחותני ם
און פרײנד , גלײ ך מע ן װאל ט זי ך װעל ן טײל ן מי ט דע ר גאנצע ר שטאט .
נישט גא ר אוי ף שמחו ת פיר ט מע ן אי ן שו ל אריץ . דע ר לעצטע ר װע ג פו ן
א ײ ד פיר ט אוי ך אדור ך ד י שול .
װי מחותני ם פו ן בײד ע זײט ן שו ל שטײע ן ד י בתי־מדרשים . דא ם אלט ע װארעמ ע
בית־המדרש אי ז פו ל מי ט דאװנער , תהילים־זאגער , מגידים , בעלי־דרשו ת גאנצ ע
טעג או ן מי ט לערנע ר גאנצ ע נעכט .
בעלי־מלאכות הויב ן א ן דע ם טא ג באל ד אי ן דע ר פר י מיט ן דאװנע ן ב ײ דע ר
השכמר״ װע ן ע ם הויב ט נא ר א ן צ ו טאגן . נאכהע ר דאװנע ן מניני ם אײנ ם נא ך
ם׳אנדערע ביז ן שפעט ן טא ג ארײן .
בײ לאנג ע טיש ן זיצ ן אויםגעזעצ ט בחורי ם ב ײ אפענ ע גמרו ת או ן לערגען .
אורחים או ן ארעמע־לײ ט װארמע ן זי ך ״הינטער ן אוױון״ , נעכטיק ן דא .
בײם ארײנגאנ ג לײג ט זי ך אוי ם אוי ף טיש ן או ן בענ ק מי ט זײ ן םחור ה דע ר
״געפרוירענער צאן״ , װ י מע ן הא ט גערופ ן דע ם װענגראװע ר בתניק . א פא ר מא ל
אין יא ר קומ ט ד א אהע ר דא ם פרײלעכ ע ײד ל מי ט פע ק םדורים , מחזורים , טליתים ,
ציצית, תפילין , מזוזו ת או ן מעשױת , אנעקדאטן , רכילו ת װא ם ע ר זאמל ט איבע ר
גאנץ פוילן .
פנקס מלאוו ע
55
אין אלט ן בית־המדר ש זיצ ט מע ן גאנצ ע טעג . בײטא ג לערנ ט ד א מי ט בחורי ם
דער װאולקע ר מור ה הוראה . נאכמיטי ק או ן פארנאכ ט זיצ ן בעל י מלאכו ת או ן םת ם
פשוטע ײדן , װא ס קענע ן אלײ ן ניש ט לערנע ן או ן הער ן זי ך צ ו צו ם שיעו ר פו ן ר ב
פון ר ׳ חײ ם שמעי ה דײן . צװיש ן מנח ה או ן מערי ב דרשנ ט א װאנדערנדיקע ר
מגיד. נא ך מערי ב װע ן דא ם בי ת המדר ש װער ט לײדי ק בלײב ן ד א בחורי ם לערנע ן
א גאנצ ע נאכט .
ארום בי ת המדר ש געפינ ט זי ך א גרויסע ר הויף , דע ר בית־המדרש־הויף .
װען ע ס װער ט אינעװײני ק צ ו ענג , צ ו הײס , דאװנ ט מע ן אוי ך אי ן הויף .
ערגעץ בײ ם ארײגגאנ ג געפינ ט זי ך א ן אפגעצוימ ט װינקעלע , אהי ן קוק ט
מען ניש ט גערן . דאר ט שטײ ט דא ם טהרה־ברענט , ד י שװארצ ע עגלה .
פון דע ר צװײטע ר זײ ט שו ל שטײ ט דא ם נײ ע ״קאלטע ״ צױניסטיש ע בית ־
המדרש. ד א װער ט געדאװנ ט נא ר דר ײ מא ל אי ן טאג . אוי ך דא ם לערנע ן הא ט
דא ניש ט דע ם זעלביק ן טע ם װ י אי ן אלטן , װארעמע ן בית־מדרש .
א געװיס ע צײ ט אי ז ד א געװע ן ד י מלאװע ר ישיבה .
גאר אנדער ש אי ז ע ם ב ײ חסידים . אי ן שטיב ל װער ט געדאװנט , געלערנט ,
גערעדט װעג ן אל ע ענינים . דאר ט אי ז מע ן זי ך שואל־עצ ה ב ײ ר ׳ טוביה , ר ׳
איטשקע, מע ן אי ז זי ך מתודה . אברה ם שמ ש מי ט ד י טריפנדיק ע חיט ע אויג ן
קאכט ט ײ צו ם טרינקע ן פאר ן דאװנען , דע ר קלײנע ר עובדיה , פארקויפ ט אײערקיכ ־
לעך, לעקעך , הערינ ג או ן בראנפן .
אין טא ג פו ן יארצײט ן טרינק ט מע ן נאכ ן דאװנע ן לעקע ך מי ט בראנפן , מע ן
װינטשט זי ך ״מזל־טוב״ . שב ת פארנאכט ן צ ו של ש םעודו ת זיצ ט מע ן אי ן שטיב ל
צוזאמען בי י דע ם ארעמע ן טי ש פו ן חל ה מי ט הערינג . טרויעריק ע נגינה , פיל ט
אן מי ט בעגקשאפט , מי ט דבקו ת ביז ן פארכאפ ן פו ן אטעם . װײכ ע שאטנ ם פאר ־
װישן ד י גרענע ץ פו ן מענט ש צ ו מענטש , אל ע טיש־זיצער , דא ס שטיב ל װער ט
אײנם. א ן עד ה ײד ן הא ט זי ך אפגערים ן פו ן דע ר גאנצע ד װעלט , זס־יםגעטא ן פו ן
אלע זארגן , אגטלאפ ן פו ן דע ר אײגענע ר הײ ם אי ן שטיב ל ארײן , ב ײ דע ם ארעמע ן
טיש, װא ם זע ט אוי ם װ י א הײליקע ר מזבח , אויסגים ן דא ם האר ץ אי ן בענקשאפ ט
און טרויע ר נא ך ד י שב ת מלכתא , װא ם פארשװיגדט . חםידי ם װיל ן זי ך ניש ט שײד ן
מיטן שבתדיק ן טאג . ע ם אי ז שוי ן שטאר ק פיגצטע ר אי ן דרויםן , ד י שטא ט
זינקט שוי ן אי ן דע ר װאכנם , װע ן חסידי ם גײע ן מאכ ן הבדלה . נא ך הבדל ה נעמ ט
מען זי ך ערש ט גרײט ן צ ו מלו ה מלכה .
דאם שטיב ל אי ז פאר ן חסי ד א הײם .
אין שטא ט דיגע ן געװע ן א ס ך חסידים־שטיבלעך , א טשעכאנאװער , א נײ ־
שטעטער, א ראדזימיניער , א סטריקעװער , א נאװאמינסקער , ד י גרעסט ע שטיבלע ר
זײנען געװע ן דא ם אלכםנדע ר או ן דא ם גערער . חסידי ם פו ן בײד ע שטיבלע ך —
פײער או ן װאםער . דא ם גערע ר שטיב ל הא ט זי ך געפונע ן אויפ ן מקװה־פלא ץ
56
פנקס מל^װ ע
שפעטער אי ן שוםטער־געםל ״ דא ם אלכסנדע ר אי ן קלײנע ם געסעלע ׳ װא ם אי ז
געלאפן פאראלע ל צ ו דע ר שול־גאם . אי ן בײד ע שטיבלע ך הא ט מע ן געדאװנט ׳
װען מע ן הא ט געװאלט . חסידים , ײנ ג או ן אלט , האב ן זי ך געזאג ט ״דו ״ או ן קײ ן
עזרת נשים , װ י אי ן שו ל או ן בתי־מדרשים , אי ז אי ן ד י שטעבלע ך ניש ט געװען .
די חברות א אי ז געװע ן גרוי ס אי ן אל ע שטיבלעך . שטעל ן אוי ף ד י פי ם א געפאלע ־
נעם חםי ד אי ז געװע ן א נאטירלעכ ע דערשײנונג .
דאם אלכםנדע ר שטיב ל הא ט זי ך געפונע ן אי ן א גרוים ן האלצערנע ם בנין ,
װאם אי ז געװע ן אײנגעטײל ט אי ן א בית־ראשו ן או ן בית־שני . ד י טיר ן זײנע ן ד א
שטענדיק געװע ן אפן . אי ן פאדערהוי ז אי ז געשטאנע ן א גחים ע טי ן װאםע ר מי ט
א קופערנע ר נטלא , װא ס אי ז געהאנגע ן פא ר א ן אויע ר אוי ף א קײט . חםידי ם האב ן
זיך װײני ק װא ם באנוצ ט מי ט דע ם אלעמען . מע ן הא ט אײנפא ך אײנגעטונקע ן ד י
הענט אי ן דע ר טי ן או ן ארויסגעשפריצ ט דא ם װאםע ר אוי ף דע ר װאנ ט פו ן פאדער ־
הויז.
לעבן אלכםגדע ר שטיב ל הא ט געװאוינ ט מש ה םופר . ד י הײליקײ ט פו ן שחיב ן
םפרי תורר ״ תפילי ן או ן מזוזו ת הא ט גערו ט אוי ף זײ ן פנים . אפיל ו אי ן דע ר װאכג ס
איז ע ר געװע ן אגגעטא ן אי ן א זײדענע ר קאפאט ע מי ט א םאמעטענע ם היטל . א פא ר
מאל אי ן טא ג פלעג ט ע ר זי ך טובלען , אי ן ד י געכ ט — אפריכט ן תיקון־חצות . זײ ן
הויז אי ז שטענדי ק געװע ן פו ל מי ט ארעמ ע אורחים .
אין גערע ר שטיב ל װער ט מע ר געלערנט . יעד ן טא ג אי ן מיט ן דאװנע ן
לערגט מיט ן עול ם חײם־שמעי ה דײ ן אדע ר מענדל־װאל ף קאפע . תקיפו ת פיר ן
אד,רן פאדקראיעװע ר או ן פנח ס מאנדרי , גבירישקײ ט — שעי ה מאנדרי .
די גערע ר זײנע ן געװע ן גרעסער ע פאנאטיקע ר או ן קאמפםלוסטיקע ר װ י ד י
אלכסנדער. ד י שטא ט געדענק ט ז ײ נא ך ד י גרוים ע מחלוק ה בײ ם אויפנעמע ן א רב ,
װאס הא ט זי ך געצויג ן יארן־לאנג , אי ן שפעטערדיק ע יאר ן האב ן ד י גערע ר איע ־
גענומען אי ן שטורע ם דע ם בני ן פו ן דע ר ײדישע ר גימנאזי ע פא ר דע ר תלמוד ־
תורה. גערע ר חםידי ם זײנע ן געגאנגע ן מאםנװײ ז אײננעמע ן דע ם בני ן א ן מורא ,
אויף סכנות־נפשות . זײע ר צי ל אי ז געװע ן צ ו דעראבער ן אל ע קהליש ע אינםטי ־
טוציעם או ן געװעלטיק ן איבע ר דע ר שטא ט מי ט א שטארקע ר האנט .
א געװיס ע צײ ט הא ט אי ן שטא ט גופ א געלעב ט א רבי . בעלי־מלאכות , מי ט
איםר שוםטע ר אי ן דע ר שפיץ , פלעג ן זי ך װארעמע ן ב ײ זײ ן ליכט . ד י שטא ט הא ט
װײניק־װאם געהאלט ן פו ן דע ם בעל־מלאכריש ן רבין , װא ם אי ז מי ט יאר ן שפעטע ר
באקאנט געװאר ן איבע ר דע ר גאנצע ר ײדישע ר װעל ט אל ם פלאצקע ר רב י (שא ־
פירע).
אין ד י ערשט ע יאר ן פו ן פוילנ ס באפרײאונ ג הא ט א מיליטערי ש פעלד־געריכ ט
פאראורטײלט צו ם טוי ט דע ם אומשולדיק ן נאאױו ן בעל־מלאכהש ן רבי ן פא ר
שפיאנאזש לטוב ת דע ר רויטע ר ארמײ .
פנקס מלאװ ע
57
דער ױםטיץ־מאר ד הא ט דערשיטער ט ד י גאנצ ע יידיש ע װעלט . רואי ק אי ז
געבליבן אײנע ה דע ר פאראורטײלטע ר אלײן . אײנגעהיל ט אי ן טלי ת אי ז דע ר רב י
געגאנגען צו ם טויט . זײנ ע לעצט ע װערטע ר זײנע ן געװען ו ״כ׳זא ל ױ ץ א כפר ה
פאר כל ל ישראל״ .
6. דע ר מקוה-פלא ץ
\1 ינמיט ן פז ן ד י ײדיש ע הינטערגעםלע ך געפינ ט זי ך א שטי ק ניש ט באװאויג ט
לאנד, װא ם צי ט זי ך פו ן שול־געם ל בי ז צ ו דע ם טײכ ל או ן פו ן טײכ ל בי ז דע ר
םמאליארניע. נישט־באװאוינט ע גרוים ע שטחי ם אי ן שכנו ת פו ן ענג־פארבויט ע
געםלעך, װא ו אײנװאוינע ר זיצ ן געדיכ ט לעבנאנאנדער , זעע ן אוי ם װ י באלײדיקט ,
פארשעמט או ן נא ך מע ר פארװארלאזט , װ י ז ײ זײנע ן אי ן דע ר װירקלעכקײט . אומ ־
הײמלעכקײט או ן טרויע ר יאג ט פו ן אזעלכענ ע פלעצער . גלײ ך צ ו א יתו ם װאל ־
גערט זי ך עפע ם א פלא ץ אינמיט ן שטא ט א ן א טאטן , א ן א מאמע ן — א קהלישע ר
פלאץ. דע ר גרויםע ר שטח , אי ז געװע ן באקאנ ט אי ן שטאט , אל ם דע ר מקוה־פלאץ ,
װאם הא ט ניש ט געהער ט צ ו קײנע ם או ן גלײכצײטי ק געהער ט צ ו אל ע אי ן שטא ט —
א קהלישע ר פלאץ .
צום שוםטער־געםל־צו , איבע ר דע ר ערד , הא ט זי ך אויפגעהויב ן א געבראכ ן ני ־
דעריק איבערדעכל , װא ם הא ט צוגעדעק ט דע ם ארײנגאנ ג אי ן א טיפע ר פינצטערע ר
הײל אלײן . ד א הא ט שמח ה ניצקי ן געהאלט ן אײ ז פא ר ײד ן אוי ף זומערדיק ע שבתי ם
און פא ר א רפואה .
א בים ל װײטע ר אי ן מיט ן פלא ץ אי ז געשטאנע ן אײנזא ם אלײ ן א װײ ם הײזל .
דא הא ט זי ך א געװים ע צײ ט געפונע ן ד י שטאטיש ע תלמוד־תורה . א געװים ע צײ ט —
דאם גערע ר שטיבל . נא ך װײטער , שוי ן כמע ט לעב ן טײכל , אי ז פלוצלונ ג אויםגע ־
װאקםן א בני ן פו ן רויט ע ציג ל מי ט א לאנג ן הויכ ן קוימען . דא ם אי ז געװע ן ד י נײ ע
מקוה. אמא ל אי ז אוי ף דע ם פלא ץ געשטאנע ן ד י אלט ע מקוה , א ן אלטע ר האל ־
צערנער בני ן באװאקס ן מי ט מע ך או ן שימל . ד י שטא ט הא ט זי ך געגרויס ט מי ט
דער נײע ר געמויערטע ר מקוה . אינעװײני ק זײנע ן ד י פאדלאגעס , װענט ״ װאסער ־
באסענען, װאנע ם געװע ן באדעק ט מי ט קאכלע ם פו ן פארצעלאן , װא ם האב ן פאר ־
װאנדלט ד י אמאליק ע שמוציק ע מקו ה אי ן א היגיעניש ן מאדערנע ם באד־אנשטאלט .
אײן חםרו ן הא ט ד י נײ ע מקו ה געהא ט ו װע ן מע ן הא ט באדארפט , הא ט אויםגעפעל ט
װאםער. ער ב שבתים , ױם־טובי ם הא ט ניש ט געהאלפ ן ד י מ י פו ן שמוא ל מאי ר
קערשנבוים, זײ ן װײ ב חי ה שרה , או ן פו ן דינ ע זי ן איטש ע או ן הערשל , װא ם סלעג ן
אלע װארט ן אוי ף דע ם פרײטיק , ער ב ױם־טוב . גרא ד דעמאל ט אי ז ניש ט געװע ז
58
פנקס מל^װ ע
גענוג װאםער , אזו י װ י אל ע קװאל ן זײנע ן אויסגעטריקנ ט געװארן . ניש ט איי ן
בעל־הבית אי ז אויםגעקומע ן צ ו בלײב ן שטײ ן אויסגעטוענערהײ ט או ן װארט ן בי ז
עם װע ט אנקומע ן א בים ל װאםער .
לעבן דע ר מקו ה פו ן אײ ן זײ ט זײנע ן געשטאנע ן שוחטי ם מי ט קלײנ ע גלאנצנ ־
דיקע חלפים , געשניט ן העלדזלע ך פו ן הינדלעך , קאטשקעם , גענדז , אינדיקע ם או ן
קורטשאקעס פא ר ײדנס־װעגן , אי ן דע ר װאכנ ם צענדליקע ר עופות , אוי ף שבתים ,
ױם־טובים — הונדערטער . בלוט , פעדערן , געװאלד ן פו ן װײבער , װא ם שטופ ן זי ך
אײנע אוי ף ד י אנדערע , שטײע ן קא פ אוי ף קאפ , מיש ן זי ך אוי ם מי ט שטיל ע ברכו ת
פון שוחטים , מיט ן לעצט ן כארכלענדיק ן קר ײ פו ן עופות , מיט ן לעצט ן פל י פו ן פליגל ,
װאס װער ן באל ד פארשװיגן , װ י אונטערגעהאקטע , אוי ף אײביק .
— ״קאטשיני , קוזשיני , גענשיני , לאקש ן מי ט ״קאנקלעטן ״ — װארפ ט אי ן
אויפרעגונג חאםק ל שנײדער . — ״גאלדענ ע שטײנע ר דא , או ן נא ך ערגע ץ אי ן דע ר
װעלט ארבע ט מע ן אזו י װײני ק או ן עס ט אזו י פי ל עופו ת אי ן דע ר װאכנם . אװא ו
נאך אי ן דע ר װעל ט ױם־טוב ן מענטש ן א גאנצ ן חוד ש לאנגז ״
נישט װײ ט פו ן דע ם קלײנע ם שחיטה־פלא ץ פא ר עופות , װא ם לעב ן דע ר מקוה ,
האט געװאוינ ט טאב ע קאשע ם מי ט אי ר מאן , מענדל , װא ס גײ ט אי ן ד י היױער ,
און מי ט אי ר געזונטער , האלב־משוגענער , מוי ד װא ם מע ן הא ט גערופ ן בײלע־טאבע ־
קאשעס. דע ר נאמע ן קאשע ס שטאמ ט פו ן ד י צװ ײ שטרויענ ע קוישן , װא ם טאב ע
פלעגט ארומטראג ן איבע ר דע ר שטא ט אוי ף איר ע פעםט ע ארעמם . טײלמא ל זײנע ן
אין ד י קויש ן געװע ן עופות , טײלמא ל — געבעקם . צװ ײ בינטלע ך געל־גרוי ע הא ר
זײנען ארויםגעפאל ן פו ן הינטער ן קאפ־טיכ ל אוי ף אי ר ברײ ט פנים , װא ם אי ז
געװען צעאקער ט פו ן מידקײ ט או ן גע ל װ י װאקס . קאלט ע פײערלע ך פו ן אומרואיק ע
אויגן האב ן אדורכגעשטאכן , װ י מי ט שפיזן , ד י באלעבאסטעס , איר ע פרנסה ־
געבערינס, בי ז ד י געדערי ם צואװינטשנדי ק ז ײ פו ן אל ע איר ע צרו ת צוביםלע ך —
און דא ס װאל ט אוי ך גענו ג געװען . הא ט זי ך נא ך צ ו דע ם אלעמע ן א ן עפ ן געטא ן
איר ברײ ט פארטריקנ ט מויל , װא ס הא ט שוי ן מע ר גיש ט געהא ט קײ ן צײן , הא ט
עס אויםגעזען , װ י ד י מכשפ ה אלײ ן אי ן געשטאל ט פו ן טאב ע קאשע ם הא ט זי ך
פלוצלונג באװיזן . פלעג ט פארקומען , א ז פו ן צײ ט צ ו צײ ט פאל ט אײ ן בײל ע טאב ע
קאשעם או ן ז י טו ט זי ך אוי ס אי ן גאנצ ן נאקע ט או ן נעמ ט אזוי , נאקעטערהײ ט ארומ ־
לויפן ארו ם דע ר מקוה . או ן דע ם מא ן מענדל , דע ר װא ם גײ ט אי ן ד י הײזער , אי ם
װערט מי ט אײ ן מא ל אל ץ מיאום , נעמ ט ער , או ן שנײד ט זי ך איבע ר זײ ן אײגענע ם
האלדז א ן א ברכה , ניש ט מי ט קײ ן חלף , נא ר מי ט א פשו ט קעכן־מעםער .
טאבע קאשע ם מי ט אי ר משפח ה זײנע ן געװע ן ד י אײנציק ע אײנװאוינע ר פו ן
דעם גרוים ן פארלאזענעם , ניש ט באװאוינט ן מקוה־פלאץ .
פנקס מלאװ ע
59
אין מקוה־בני ן הא ט זי ך געפונע ן דע ר ״בקו ר חולי ם ולינ ת הצדק״ . פא ר
די הערשאפ ט איבע ד דע ר חבר ה האב ן יאר ן לאנ ג פארבים ן געקעמפ ט מענד ל
װישינםקי או ן ארטש ע עובד ם (שערפםקי) , מענד ל װישינםק י אי ז געװע ן דע ר
נישט געװיילטע ר נא ר געבוירענע ר כלל־טוע ר פו ן שטאט . ע ר הא ט געלעב ט מיט ן
אימפעט פו ן פרעמד ע עװלות , פו ן אײגענ ע או ן פרעמד ע צרות , פו ן ד י נישט־אוים ־
געשעפטע קװאל ן פו ן מענטשלעכ ן דלות , װא ם הא ט ניש ט געפעל ט אי ן שטאט .
אלץ הא ט ע ר געװאוםט , אל ץ געזע ן או ן געהערט , קי ץ שו ם םו ד אי ז פא ר אי ם אי ן
שטאט ניש ט געװען . װא ו מע ן הא ט אי ם ניש ט געזײט , דאר ט אי ז ע ר געװאקםן .
אין אל ע פרױואט ע או ן געזעלשאפטלעכ ע עניני ם פו ן שטא ט געמוז ט ארײנזאג ן זי ץ
װארט, כאט ש קײנע ר הא ט אי ם ניש ט געפרעגט . זײ ן צונ ג אי ז געװע ן א ש להבה .
מענדל אי ז געװע ן א תקי ף לטוב ת הכלל , װא ם הא ט פא ר קײנע ם ניש ט מור א געהאט .
מיט קײנע ם זי ך ניש ט גערעכנט . ע ר הא ט זי ך אויפגעפיר ט גלײ ך װ י אל ע אינם ־
טיטוציעם, ד י גאנצ ע שטא ט װאלט ן געװע ן זײנע . ע ם אי ז געװע ן צ ו באװאונדער ן
פון װאנע ן נעמ ט זי ך אזו י פי ל כו ח אי ן אז א פארדארט ן גו ף צ ו שלעפ ן אוי ף זי ך
דעם עו ל פו ן אל ע עװלות , פו ן אל ע צרו ת אי ן שטאט . ד א קלאפ ט ע ר אי ן טי ש אי ן
שול, אי ן א שטיבל , ע ר װע ט ניש ט לאז ן דאװנע ן בי ז מע ן װע ט אי ם ניש ט נאכגעב ן
און פארגיטיק ן מי ט דע ם באעװלהטן , דאר ט רײם ט ע ר איבע ר פארזאמלונגען ,
פארשטעלונגען, אל ץ נא ר פא ר יענעם . מע ן מו ז אי ם פארזיכערן , א ז זײ ן פאר ־
לאנג לטוב ת הכל ל װע ט דערפיל ט װערן . ד א װידע ר שריי ט ע ר מי ט קולי־קולו ת
אין מיט ן מאר ק קעג ן א שטאט־תקי ף אדע ר קריג ט זי ך מי ט א ן עול ם ײד ן צולי ב
אן עװלד ״ װא ם אי ז געשען . מענד ל װישינםקי , גערופ ן אוי ך מענדל־באשקע ם אי ז
געװען דע ר פאפולערסטע ר או ן אומרואיקסטע ר מענט ש אי ן שטאט . דע ר
גאנצער ײד , דע ר גאנצע ר כלל־טוער , װא ם קע ן קײ ן עװל ה ניש ט פארלײדן , אי ז
א קלײ ן בינט ל אויםגעטריקנט ע בײנע ר װא ס זײנע ן איבערגעצויג ן מי ט א צע ־
קנײטשטער געלע ר הויט , ט ו א בלא ז או ן ע ר פלי ט אװעק . אפיל ו װע ן ע ר שװײגט .
שוימען זי ך זײנ ע ליפן . אל ם באװײז , א ז שטענדי ק קאכ ט זי ך אי ן אים . זײנ ע
גרינע אויג ן האב ן געשפריצ ט ארו ם זי ך פונקע ן פײער , או ן פאריאג ט פו ן אים .
מענטשן האב ן מור א געהא ט אנצוהײב ן מי ט מענד ל באשקעם , געהאלט ן אי ם פאר ן
שטאט־שײגעץ. ז ײ האב ן געװאוסט , א ז מי ט כמ ד װעל ן ז ײ ניש ט אפשנײדן .
דער עלטערע ר דו ר הא ט זי ך באצויג ן צ ו מענדלע ן װ י צו ם קהליש ן באק ,
װאם מע ג אל ץ אפטאן , אבע ר אי ם אלײ ן דאר ף מע ן זי ך ניש ט שטעל ן אי ן װעג .
מענדלען הא ט מע ן מוח ל געװע ן מע ר װ י יעד ן אי ן שטאט . מע ן הא ט געװאום ט
אז ע ר הא ט א װארע ם ײדי ש הארץ . ע ר אי ז א מטופ ל מי ט קינדער , װײ ט פו ן
גבירישקײט, או ן אל ץ װא ם ע ר טוט , טו ט ע ר ניש ט צולי ב כבו ד אדע ר אײגננוצן .
די שטא ט הא ט אבע ר געמוז ט אנקומע ן צ ו מענדלע ן — ע ר אי ז געװע ן דע ר
60
פנקס מלאװ ע
אײנציקער צײטונגם־אגענט . א ם ך ײד ן האב ן טאק ע אויםגעשריב ן דא ם בלא ט
אויף דע ר פאם ט כד י מי ט מענדלע ן ניש ט צ ו האב ן צ ו טאן .
נישט אל ע מעשי ם זײנ ע הא ט א מױשבדיקע ר באלעבאטישע ר ײ ד געקענ ט
באגרײפן. א ט נעמ ט מענדל , א ײ ד מי ט א בארד . גײ ט או ן װער ט גא ר א פאליציאנ ט
אין שטאט , אדע ר ע ר טו ט זי ד א ן א מעשענע ם הו ט מי ט צװ ײ דאשקעם , א גרו י
קורץ רעק ל מי ט א פאםע ק אזו י װ י אל ע גוײ ם או ן װער ט א מיטגלי ד פו ן דע ר פײער ־
לעשער־קאמאנדע. מענד ל באשקע ם אי ז געזוע ן דע ר ערשטע ר ײ ד אי ן דע ר ״םטראזש ־
אגניאװע״. פא ר אי ם האב ן גוײ ם געמאכ ט א פאראד , באשאנקע ן מי ט א מעדאל ׳
נאך דע ם װ י ע ר הא ט אויםגעהאלט ן 25 יא ר אל ם םטראזשאק . אויםע ר א קורצע ר
צײט, זײנע ן נא ר אײנצלנ ע ײד ן געװע ן מיטגלידע ר ב ײ ד י פײערלעשער , א ם ד יאר ן
איז מענד ל דאר ט געװע ן דע ר איעציקע ר ײד .
װען מע ן װע ט נא ך צוגעב ן ד י ״טובות״ , װא ם מענד ל פלעג ט טא ן אל ם שמ ש
פון דע ר ײדישע ר פאלקם־באנ ק פא ר ד י ארעמער ע מיטגלידע ר בײ ם אפצאל ן א חוב ,
א װעקםל , װא ם האב ן אפ ט גור ם געװע ן א ם ך קאפ־װײטי ק דע ר לײטונג , װע ט מענדל ־
טעטיקײט נא ך אוי ך ניש ט זײ ן אויםגעשעפט . פא ר װאל ן צ ו דע ר קהילה , צו ם
שטאט־ראט פלעג ט געװײנטלע ך מענדל , האלט ן פא ר זײ ן פליכ ט צ ו זאג ן זײ ן װאר ט
אויף אל ע פארזאמלונגע ן פו ן אל ע פארטײען , אל ע שאטירונגען . ע ר פלעג ט רופ ן
ײדן צ ו ״װער ן אײנס״ .
מענדל הא ט געגרינדע ט ד י ערשט ע ביבליאטע ק אי ן שטאט . אומלעגאל ע
פארזאמלונגען, רעפעטיציע ס פו ן טעאטער־שפי ל פלעג ן פארקומע ן אי ן זײ ן לעזע ־
זאל.
דער מענד ל באשקעם ׳ הא ט פלוצלונ ג פארשפיל ט אײנ ע פו ן זײנ ע אינםטיטוציעם ,
דעם ״ביקו ר חולים״ , פא ר א נײע ם שטער ן װא ס אי ז אויפגעגאנגע ן אויפ ן הימ ל
פון מלאװע ר כלל־טוער ײ — ארטש ע עובדס , װא ם אי ז מי ט דע ר צײ ט אלי ץ געװאר ן
א גרויסע ר מבי ן אוי ף א קרענק . מענד ל פארליר ט אבע ר ניש ט אזו י לײכ ט —
אנשטאט אײ ן חבר ה גרינדע ט ע ר באל ד צוױ י נײ ע חברות : א ן ״עזר ת חולים ״
און א ״בי ת לחם״ . יעד ן פרײטי ק פלעג ן שטאטיש ע באלעבאםטע ס שיק ן צ ו מענדלע ן
חלות, פיש , פלײ ש או ן ע ר פלעג ט ע ם שוי ן אלײ ן או ן מי ט דע ר היל ף פו ן זײנ ע קינדע ר
צעטײלן פא ר ארעמ ע בכבודיק ע משפחו ת אוי ף שבת .
דער לעצטע ר קאמ ף לטוב ת הכל ל אי ז געװאר ן פאראײביק ט מי ט אל ע פרטי ם
אויף ד י זײט ן פו ן ״מלאװע ר לעבן ״ בײד ע אומדערמידלעכ ע כלל־טוע ר געפינע ן זי ך
שוין לאנ ג אויפ ן עול ם האמ ת או ן קײנע ר װײ ם אפיל ו נישט . װא ו זײע ר געבײ ן אי ז
אהינגעקומען, אזו י װ י מע ן װײס ט נישט , װא ו ע ס זײנע ן אהינגעקומע ן ד י בײנע ר
פון אל ע ײד ן פא ר װעלכ ע ארטש ע עובד ס ״בקו ר חולים ״ או ן מענד ל װישינםקי ם
״עזרת חולים ״ האב ן אזו י אפפערװילי ק געזארגט .
פנקס מלאװ ע
61
7. ד י טעפע ר גא ס
\ו1 י ן שכנו ת מי ט ד י הינטערגעסלעך , ווא ם האב ן צוגעצויג ן צ ו זי ך ײד ן פו ן
דער גאנצע ר שטא ט אי ן שו ל אריץ , אי ן בית־המדרש , אי ן א חםידים־שטיבל , אי ן
דער מקו ה ארײן , ײנגלע ך אי ן חדרי ם — הא ט זי ך אנגעהויב ן ד י טעפער־גאס .
אנגעהויבן הא ט ז י זי ך פו ן שמשו ן טאכנע ם הוי ז מי ט א ן אלט ן האלצערנע ם שפײכלע ר
געצויגן זי ך צװיש ן אלט ע האלצערנ ע הײזלעך , לײדיקע , ניש ט פארבויט ע פעלדע ר
ביז דע ר דייטשישע ר תפל ה — אי ן ד י פלאצקע ר גא ס אריץ , א פשו ט װאכעדי ק
געסל מי ט א ן אײגאונאײגצי ק געמויער ט הוי ז פו ן תיט ע ציגל , װא ם הא ט זי ך גא ר
דא אהע ר ניש ט אריינגעפאםט , סייד ן קלענע ר או ן נידעריקע ר צ ו מאכ ן אל ע אלט ע
האלצערנע הײזלע ך פו ן ארום .
שפעטער צו ם םו ף שוי ן הא ט זי ך ײדי ש בלו ט ד א געגאם ן איבע ר ד י נישט ־
פארמויערטע פעלדער . פופצי ק תלױ ת האב ן ארויםגעשטאר ט פו ן דע ר ער ד אי ן
דער לופטן .
װען שטא ט אי ז נא ך געװע ן שטאט , הא ט דא ם נידעריק ע טעפע ר געם ל לעב ן
דער ״זשיקע ״ געצויג ן חמנ ה פו ן לעדער . אנהוי ב גא ס אי ז געװע ן מתנגדיש , דאר ט
האבן געװאוינ ט או ן געארבע ט ד י גארבע ר שמשו ן טאכנע , נחמ ן פיגאט , קאזיע ־
בראדםקי, גערשטאװסק י או ן צו ם סוף , ב ײ דע ר דייטשישע ר תפל ה אי ז דא ם געס ל
געװען ריי ן חסידיש . דאר ט האב ן געלעב ט או ן געארבע ט ד י חסידיש ע גארבע ר
אליהו שאפט , יענק ל נאכטשטערן , יאם ל ציטרי ן או ן דע ר ״גרינע ר מענדל ״ (קא ־
סאבודסקי) א װאלקער . דא ס אי ז געװע ן פו ן דע ר רעכטע ר זײ ט פו ן דע ר מקוה ,
פון דע ר לינקע ר זיי ט — האב ן זי ך ד א בײ ם טייכ ל געפונע ן ד י גחים ע גארבערייע ן
פון חײ ם ליתע ר נארזשעמסקי .
אלע גארבער , חםידי ם צ י מתנגדים , האב ן געלעב ט אי ן זכו ת פו ן ארבע ט אל ע
װאכעדיקע טעג . שבתים , ױם־טובי ם דאװנע ן חסידיש ע גארבע ר אי ן זײער ע
שטיבלעך אנגעטא ן אי ן אטלאסענ ע צ י זײדענ ע קאפאטעם , םאמעטענ ע היטלעך .
די מתנגדיש ע — דאװנע ן אי ן אלט ן צ י נײע ם בית־המדרש , װע ר ב ײ דע ר השכמה ,
װער בײ ם צװײט ן מנין , אנגעטא ן אי ן שװארצ ע טוכענ ע היטלע ך מי ט שװארצ ע
טוכענע קאפאטעם , א ן א גארטל .
לאנגע הײ ף זיעע ן אויםגעזעצ ט מי ט טיפ ע האלצערנ ע פעםער , רוי ע לעדע ר
װײקן זי ך װאכנלאנ ג אי ן דאמ ב אי ן געלאשענע ם קאל ך אי ן כעמיש ע מישונגען .
שארפע ריחו ת קרעל ן דע ם האלח , שטעכ ן נא ז או ן אויגן .
בערדיקע ײד ן אנגעטא ן אי ן אויםגעשמירט ע לעדערנ ע פארטוכע ר שטייע ן
דא יעד ן טאג , ז ײ אלײ ן מי ט זײער ע אונטערװאקםנדיק ע ײנגלע ך או ן מיש ן מי ט
62
פנקס מל^וו ע
לאנגע דרענגע ר לעדע ר אי ן פעםע ה שאב ן הא ר מי ט שארפ ע אלשאקע ם אנגעלענ ט
אויף האלצערנ ע קאזלעם , אדע ר פארטיק ן אוי ס לעדע ר אי ן האלצערנ ע שאפעם ,
וואם שטײע ן אויםגעשטעל ט אי ן ד י הײף . זעלט ן זע ט מע ן א גארבע ר אי ן מיט ן
טאג ערגע ץ װא ו אי ן שטאט , או ן זע ט מע ן דא ך אײנע ם פו ן זײ , אי ז אי ם לײכ ט צ ו
דערקענען אי ן דע ם אויסגעשמירט ן כאלאט ל װא ם ע ר טראגט , גלאנצנדיק ן פעט ן
פנים, ברוינ ע נעגל .
דאם גאדבערײ־פא ך אי ן שטא ט ליג ט אי ן ײדיש ע הענט . ײד ן האלט ן דא ס
פאך פעם ט או ן מי ט גחי ם כבוד . זעלטן־װע ן גײ ט א ן אנדע ר פא ך איבע ר אזו •
זעלבםטפארשטענדלעך פו ן טאטע ם צ ו קינדע ר װ י גארבערײ . ד י באציאונ ג פו ן דע ר
שטאט צ ו ד י גארבע ר אי ז ניש ט געװע ן ענלע ך װ י צ ו אנדער ע בעלי־מלאכות , צ ו
זײ הא ט מע ן זי ך באצויג ן מי ט כבו ד װ י צ ו גלײכע . משד ך זײ ן זי ך מי ט א גארבע ר
איז ניש ט געװע ן דא ם זעלבע , װ י משד ך זי ץ זי ך מי ט א ן אנדע ר בעל־מלאכה . א ס ך
חםידישע משפחו ת אי ן שטא ט האב ן זי ך משד ך געװע ן מי ט גארבערס .
די גארבער ס פו ן דע ר חםידישע ר זײ ט גא ס זײנע ן געװע ן שטיל ע באשײדענ ע
מענטשן. אי ן שטא ט הא ט מע ן ז ײ ניש ט געהער ט או ן ניש ט געזען . גאנצ ע טע ג
האבן ז ײ פארבראכ ט ב ײ דע ר שװערע ר ארבעט , אי ן ד י אװנט ן או ן פרײ ע צײ ט
— געזעס ן או ן געלערנט .
אנדערש זײנע ן געװע ן ד י גארבער ם פו ן דע ר אנדערע ר זײ ט גא ם — ד י
מתנגדישע. ז ײ האב ן זי ך דװק א י א געלאז ט הער ן או ן זען . שטארק ע ײדן ,
רירעװדיקע מי ט א געזונט ן יצר־הר ע פאר ן לעבן . גלײכװערטלע ך או ן חכמו ת
האבן דורכגעפלאכט ן דא ם שעהנלאנג ע שטײ ן ב ײ דע ר ארבעט , דא ם פיר ן א שמועם ,
דאס טרעפ ן זי ך מי ט מענטשן , דע ר עו ל פו ן עול ם הז ה הא ט ניש ט געדריק ט אזו י
שטארק, ניש ט טרויערי ק געמאכט , ניש ט נחמ ן פיגאטן , ניש ט קאזיעבראדםקי ן
און שוי ן אװדא י או ן אװדא י ניש ט שמשו ן טאכנע . װע ן מע ן הא ט זי ך אזו י גו ט
אײנגעקוקט אי ן ברײט ן פני ם פו ן א נחמ ן פיגאט , װא ם הא ט געגלאנצ ט פו ן פעט ם
פון ד י לעדער , הא ט מע ן געקענ ט זע ן ניש ט קײ ן שטיפערי ש געלעכטער ל פו ן א
פורק־עול, נא ר א חוזק־שמײכעל ע דעתוארב ן דור ך לעבנם־דערפארונ ג או ן לעבנם ־
חכמה.
פיגאטס הוי ף אי ז געװע ן גרוי ם װ י א האלב ע טעפע ר גאם , פארמאג ט צענדליקע ר
אײנװאוינער. װע ר הא ט אוי ף דע ם הוי ף אל ץ ניש ט געװאוינט ? — ד י פורמאנע ם
צלאל או ן פיש ל דוגא , דע ר אלטע ר שמאטשאז ש אבראכא ם מי ט ד י זין , אײדעמס ,
שנירן, אײניקלע ך או ן אוראײניקלעך . דע ר גארבע ר קאזיעבראדסקי , שוםטער ם או ן
שנײדערם — א גאנצ ע מדינ ה פו ן בעלי־מלאכו ת או ן פאלקם־מענטש ן או ן לעב ן
דער מדינ ה נא ך א מדינ ה א גאנ ץ אנדערע , ד י דאמף־מי ל פו ן פעטרקוזער , װא ס הא ט
באדארפט דא ס טײכל . דע ר ״פעטרקוזער״ , אדע ר װ י זײ ן ײדישע ר נאמע ן אי ז
געװען מש ה הער ש גרינבערג , אי ז געװע ן א ליטװאק , א ײ ד א ן עקשן , א גרויסע ר
פנקס מלאװ ע
63
תלמיד־חכם. זײ ן חכמ ה או ן זי ק מאיעםטעטי ש אויםזע ן האב ן אחיםגערופ ן דרך ־
ארץ. אל ם נאנטע ר שכ ן או ן ידי ד פו ן ר ׳ הער ש טוביה ן פלעג ן זי ך ד י בײד ע
לומדים כםד ר אמפערן , װעל ן איבערשטײג ן זי ך אײנע ר דע ם צװײט ן אי ן אויםגע ־
פאלענע, זעלטענ ע פראבלעמע ן פו ן לערנע ן או ן ײדישקײט . בײד ע שכני ם זײנע ן
גלײכצײטיק געװע ן ד י געשװאוירענ ע קעגנע ר ב ײ פארװיקלט ע בוררות ן אי ן שטא ט
און אומגעגנט . הא ט אײ ן בעל־די ן זי ך געװאנד ן צ ו הער ש טוביהן , הא ט דע ר
צװײטער געװײנטלע ך געמוז ט זי ך װענד ן צו ם פעטערקוזער . בײד ע ײד ן האב ן שטאר ק
געהאלטן פו ן זײע ר חכמ ה או ן בײד ע האב ן אוי ך דיע ר שטאר ק דרך־אר ץ געהא ט
אײנער פאר ן צװײטן . דע ר פעטרקוזע ר אי ז געװע ן א פארביםענע ר מתנגד , גענומע ן
אלץ אויפ ן שאר ף פו ן שכל , ב ײ זײ ן ידי ד הער ש טוביה ן האב ן קװאל ן פו ן געפי ל
פון חםידו ת אנגעװארעמ ט ד י קאלטקײ ט פו ן טרוקענע ם שכל . זײע ר אפ ט זיעע ן
בײדע שכני ם געזעם ן צוזאמע ן אוי ף נחמ ן פיגאט ם הויף , געטרונקע ן טײ , גערויכער ט
ציגארן פארטיפ ט זי ך אי ן םוד , אי ן תכלי ת פו ן לעב ן פו ן דע ר װעלט , מענט ש או ן
ײדישקײט. דע ם פעטרקוזער ם הוי ף אי ז געװע ן א טײ ל פו ן נחמ ן פיגאט ם הויף ,
דער גײםטיקע ר טייל .
בײם ארײנגאנ ג או ן טי ף אי ן הוי ף ארײ ן האב ן געװאוינ ט ד י שמאטעם־הענדלער ,
זײ מי ט זײער ע פרויען , קינדער , פער ד או ן װעגעלעך . װע ן דע ר פויע ר אי ז געװע ן
פרײ פו ן פעל ד הא ט זי ך אנגעהויב ן ד י צײ ט פו ן ״שיער״ . אברה ם הערש , דע ר אלטע ר
שמאטשאזש מי ט זײנ ע זי ן שמוא ל מאי ר נאסאל , מעכל , ירהמיאל , אײדעמ ם
אהרן או ן מנשה , אלי ה שמאטשאז ש האב ן זי ך א לא ז געטא ן איבע ר אל ע װעג ן
מיט װעגעלע ך באלאדנט ע מי ט כל־טוב . פארצעלאנע ן געפעם , געבלימט ע טעלערם ,
טעפלעך או ן שיםעלעך . גלעזערנ ע קרעל ן אי ן אל ע פארבן , בלעכענ ע בראשקע ם
װי גאלד , קנעפלעך , נאדלען־פאדי ם או ן נאגראפקע ם או ן נא ך או ן נא ך אזעלכענ ע
פײנע זאכ ן װא ם זײנע ן געװע ן בכו ח אויפצואװעק ן גוײ ם או ן גויע ם צ ו װעל ן זוכ ן
בײ זי ך אי ן יעד ן װינק ל אל ט איתן , שמאטעם , בײנער ״ מע ש או ן קופער . דע ר
האנדל מיט ן דאר ף הא ט זי ך געפיר ט אוי ף אויםטויש . ד י שמאטע־הענדלע ר
האבן באצאל ט מי ט ד י אל ע שײנ ע זאכן , װא ם ז ײ האב ן מיטגעבראכ ט פו ן שטאט .
יארן־לאנג זײנע ן שטעלע ר ב ײ נחמ ן פיגא ט אויפ ן הוי ף געװע ן פו ל מי ט אלט ע
שמאטעם, אימן , בײנע ר או ן מעטאל . פרויע ן או ן קינדער , װא ם האב ן פונאנדערגע ־
קליבן ד י סחורה , זײנע ן ארומגעלאפ ן איבער ן הזי ף מי ט טריפנדיק ע רויט ע אויגן ׳
קרעציקע הוי ט או ן גרוים ע בײכער .
פיגאטם הוי ף הא ט ניש ט גערוט , תמי ד געװע ן פו ל מי ט מענטשן , פער ד
און װעגענער , תבואה , מעל , שמאטע ם או ן לעדער .
נחמן פיגאט ם נאנטםטע ר שכ ן אי ז געװע ן שמשו ן טאכנע , גא ר א ן אנדע ר
סארט מענטש . א דא ר געזונ ט ײד ל מי ט א גרו י בערדל , מי ט א רוי ט אפגעברענ ט
פנים, װא ס הא ט געשפראצ ט מי ט כו ח או ן חוצפר ״ ע ר הא ט גערעד ט מי ט באטאנונג ,
64
פנקס מל^װ ע
נישט שולדי ק געבליב ן קײ ן ענטפער . ע ר אי ז געװע ן אײנע ר פו ן ד י זײל ן פו ן
אפיקורםות אי ן שטאט . צוזאמע ן מי ט לײב ל װאלארסק י או ן שמח ה ניצקי ן הא ט
מען גערעד ט אוי ף גא ט או ן ננתקה . מע ן הא ט חליל ה קײ ן אײנע ם פו ן ד י אפיקורסי ם
נישט געקענ ט חוש ד זײן , א ז זי י פארפעל ן אפיל ו א מנח ה דאװנע ן — דא ם נישט .
אבער אי ן שטא ט הא ט מע ן געװאוםט , א ז שמשו ן טאכנע , לײב ל װאלארםק י או ן
שמחה ניצקי ן זײנע ן ד י ״זײל ך פו ן אפיקורסו ת או ן דא ס אי ז שוי ן געװע ן גענוג ,
דער צװײטע ר חבר , לײב ל װאלארםק י אי ז געװע ן א גריבלער , א פארביטער ־
טער מענטש , תמי ד פארטיפ ט אי ן זיך , צעטראגן , פו ל תרעומו ת אויפ ן סדר־העולם ,
בײז. זײ ן צעשויבערט , אויסגעקראכ ן בערדל , װא ם אי ז געװאקס ן װיל ד איבער ן
ברײטן פנים , אי ז געװען , װ י א ן אפשפיגלונ ג פו ן זײ ן אינערלעכע ר אומארדענונג ,
פון זײ ן געמיט , פו ן זי מ לעבן , װא ס אי ז פו ל מי ט געראנגלענישן , װײ ט פו ן ר ו או ן
הארמאניע.
א קרומ ע העכער ע פלײצ ע הא ט װ י פארשטעל ט זײ ן גרוים ן קאפ , װא ם הא ט
אויסגעזען װ י א שװערע ר עו ל װאל ט אוי ף אי ם געלעג ן או ן געדרוק ט ע ר זא ל זי ד
אנבויגן אל ם נידעריקע ר או ן טיפער . שמשו ן טאכנ ע אי ז געװע ן א לײכט , רירעװ ־
דיק, שמא ל ײדל . לײב ל װאלארםק י אי ז געװע ן א ברײטבײנערדיקע ר ײד , שטענדי ק
גרײט צו ם קאמף . זײ ן דר ך אי ן ײדישקײט , װא ם ע ר הא ט דערװארב ן מי ט לערנע ן
און גריבלע ן זי ך אי ן אלט ע םפרים , יארגלאנג , אי ז געװע ן שװע ר או ן פארװיקלט ,
װי ע ר אליץ . זײנ ע װיכוחי ם אי ן הלכו ת לערנען , השגחד ״ גזיר ה או ן בחירה , ײדיש ־
קײט זײנע ן שטענדי ק געװע ן שטורמיש ע או ן געװײנטלע ך זי ך פארענדיק ט ברוגזער ־
הײט מי ט ד י װערטע ר — ״ביז ט א קרומער״ , ״ביז ט א קרומער ״ װערטער , װא ם ע ר
פלעגט צו ם םו ף פו ן װימ ח װארפ ן זי ץ קעגנע ר גלײ ך אי ן פני ם ארײ ן או ן אװע ק
פון אי ם א ן א ״ז ײ געזונט״ . זי ץ הײזעריק ע שטי ם הא ט צוגעגעב ן װאגיקײ ט זײנ ע
תיד, או ן באװיזן , א ז ע ם גײ ט אי ן זײ ן גאנ ץ לעבן , א ז ע ם שטער ט זײ ן רו , װא ם
מענטשן װיל ן ניש ט זעך , װיל ן ניש ט פארשטיץ , װ י ע ר זע ט או ן װא ם ע ר פאר ־
שטײט.
דער רואיקסטע ר פו ן ד י דרײ , דע ר מױשבדיקםטער , װ י ם׳װײז ט אוי ם אוי ך
דער קליגםטער , אי ז געװע ן ר ׳ שמח ה ניצקין . װעג ן אי ם פלעג ט מע ן זי ך דער ־
צײלן ניש ט מע ר או ן ניש ט װײניקע ר נאר , א ז ע ר זיצ ט או ם שב ת ב ײ דע ר אפענע ר
גמרא אי ן בלויז ן קא פ מי ט א ציגא ר אי ן מויל . אפיל ו דאם , װא ס שמח ה ניצקי ן
האט בכל ל ניש ט גערויכערט , אינדערװאכג ם אוי ך נישט , הא ט ניש ט געשטער ט
אז מענטש ן זאל ן דא ך גלויב ן אי ן דע ם אלעמען , װא ם מע ן דערצײל ט װעג ן אים .
אויםער לײב ל װאלארסקי , פלעג ן ז ײ אל ע לעב ן װ י אי ן א ן אפגעזונדערטע ר
װעלט. װעג ן װא ס ז ײ האב ן גערעדט , מי ט װא ם ז ײ האב ן זי ך באשעפטיק ט הא ט
קיעער אי ן שטא ט ניש ט געװאוםט . מע ן הא ט ד י דר ײ ײד ן געהאלט ן פא ר אפיקורםי ם
און דא ם אי ז געװע ן גענוג . זא ל אימיצע ר װעל ן װים ן פארװאס , װאל ט מע ן אי ם
פנקס מלאוו ע
65
געװען פארשיט ן מי ט מעשױת , ווא ס קײנע ר הא ט זי י ניש ט קאנטראלירט , דערצייל ן
װעגן מעשי ם װא ס קײנע ר הא ט ז ײ ניש ט געזע ן — אי ן װא ס אל ע האב ן אבע ר
געדארפט גלויבן . כד י איבערצוצײג ן אימיצן , װא ס צװײפלט , הא ט מע ן אי ם גע ־
קענט דערצײל ן אז א מעשה , א ז װע ן ד י דר ײ קומע ן זי ך צוזאמע ן או ם שבת , צינד ט
אײנער פו ן ז ײ א ן א זאפאלק ע — ״אפיקורו ס! ״ — רופ ט אוי ס א צװײטע ר או ן לעש ט
זי אויס . אפיקורסים , להכעסניקעס .
אויף דע ר פעריפערי ע פו ן ד י הינטערגעסלע ך האב ן זי ך געװאוינ ט דר ײ ײדן ,
גוטע איבערגעגעבענ ע פרײנד , מעגלע ך ז ײ האב ן אי ן זי ך געטראג ן א ס ך געדאנקע ן
פרעמדע דע ר סביבה , מעגלע ך דא ם ארומיק ע לעב ן הא ט אי ן ז ײ אויפגעװעק ט
פארצװײפלונג, װידערשטאנד , רעזיגנאצי ע װא ס הא ט פאראורזאכ ט ז ײ זאל ן זי ך
אפזונדערן פו ן אל ע אי ן א ן אײג ן ענ ג װינקעלע . זײע ר אפיקורסות , זײע ר בונ ט זײנע ן
דעריבער אוי ך געבליב ן נא ר אי ן ד י ראמע ן פו ן א ן ענג ן קרײז . אויפ ן לעב ן פו ן
שטאט האב ן ז ײ קײ ן שו ם השפע ה ניש ט געהאט .
אײנער אי ז געװע ן א גארבער , דע ר צװײטע ר הא ט געהאנדל ט מי ט פי ש או ן
שמחה ניצקי ן הא ט געמאכ ט םאדע־װאםער , סא ק או ן קװאם . װינטע ר הא ט ע ר
געלאזט האק ן אײ ז פו ן ד י ארומיק ע װאםערן , פא ר ײדנםװעג ן אוי ף הײם ע זומערדיק ע
שבתים,
אין דע ם אײנציק ן געמויערט ן הוי ז פו ן רויט ע ציג ל הא ט אי ן דע ר גא ם געװאוינ ט
שוין יארן־לאנ ג דע ר ״גראבע ר ברוך״ , באקאנ ט מיט ן נאמע ן ברו ך װרובלעװער , דע ר
אײנציקער מלאװע ר ײד , װא ס הא ט אנטײלגענומע ן אי ן צװײט ן פויליש ן אויפשטאנ ד
אין ד י זעכציקע ר יאר ן פו ן פארגאנגענע ם יארהונדערט .
צוליב ײדישקײ ט אי ז זײ ן פנים , װא ם אי ז אפגעברענ ט פו ן דע ר זון , צעשמיס ן
פון רעגנ ם או ן װינטן , געװע ן אײנגערעמ ט אי ן א בארד , װא ם אי ז געװאקס ן אי ן
שפיצן. פו ן פארהארטעװעט ן פני ם מיט ן ניש ט ײדיש ן אויסזע ן אי ז אראפגע ־
האנגען א בארד , װא ס הא ט זי ך ד א אהע ר אזו י געפאם ט װ י פא ר א הונ ט א ציצה ־
כנפות.
צוליב ד י זעלביק ע טעמי ם פו ן ײדישקײ ט אי ז אוי ף זײ ן הארט ן גרוים ן קא פ
געזעםן, אי ן זומערדיק ע טעג , א הוי ך ײדי ש היט ל מי ט א גרוים ן דאשעק . דע ר
פוטערנער װינטער־הו ט אי ז יעדנפאל ם געװע ן מע ר צוגעפאם ט צ ו זי ץ דארפיש ן
אויסזען. דע ר אויבער־מלבוש , םפ ק קאפאטע , םפ ק גוײש ע בעקעשע , הא ט מי ט
רחבות ניש ט געשפארטערהײ ט אײנגעהיל ט דע ם ברײט ן גו ף פו ן דע ם ײ ד פו ן װאלד .
װען ע ר װאל ט געװע ן דע ר בורא־עולם , טענה ט ער , װאל ט א מענט ש ב ײ אי ם
געװען לעב ן א פינף , צע ן טויזנ ט יאר . יעד ן טא ג װאל ט ע ר געװאר ן ײנגע ר בי ז
ער װאל ט זי ך אויסגעלאז ט אי ן גאנצן , צעגאנגע ן זי ך װ י רוי ך . . .
און װײ ל ע ר אי ז ניש ט דע ר בורא־עול ם או ן ד י װעל ט לויפ ט שוי ן אזו י אי ר
אײגענעם װעג , א ן זײ ן הסכמ ה אויך , קומ ט אוים , לוי ט זײ ן חשבון , א ז ע ר דע ר
66
פנקס מלאװ ע
ײד איבע ר אכצי ק אי ז ײנגע ר פו ן א בר־מצוה־יעגל . ב ײ אי ם ײנגע ר הײס ט װא ס
נעגטער צו ם טויט .
ברוך הא ט לי ב געהא ט דא ס לעבן , ע ר הא ט הנא ה געהא ט פו ן לעב ן װ י פו ן
א גוט ן עסן , א ריכטיק ן טרונק , א ײנ ג פערדל , װ י פו ן אלעם ׳ װא ס אי ז באשאפ ן
געװארן פאר ן מענטש .
אויף דע ר עלטער , װע ן אי ן זײ ן מוי ל זײגע ן שוי ן קי ץ ם ך צי ץ ניש ט געבליבן ,
האט ע ר נא ך לי ב געהא ט צ ו דערצײל ן װ י ע ר פלעג ט דא ם אל ם ײנ ג בחור ל ארויפ ־
קלעטערן יעד ן אי ן דע ר פר י אויפ ן בוידעם , צולאז ן זי ך צו ם גערויבערט ן פלײש ,
צום קוי ש בראנפן , הנא ה האב ן פו ן לעבן . אי ן װאל ד הא ט מע ן ניש ט געגעם ן אי ן
דער פר י א זעמעל ע מי ט פוטער , א גלעזעל ע קאװע . פול ע דוישקע ם זויע ר מילך ,
שמאנט, צװארע ך זײנע ן שטענדי ק געװע ן אנגעשטעלט , קארטאפלע ס האב ן ניש ט
געפעלט — א ז מע ן װי ל פאר ן א שעה , מו ז מע ן שמיר ן צװײ .
אויף דע ר עלטע ר הא ט אנגעהויב ן װער ן שװערער , דורכ ן קא פ האב ן אנ ־
געהויבן צ ו גײ ן געדאנקען , װא ם זײנע ן געװע ן װ י גרוי ע װאלקנס , אנגעיאגט ע דור ך
קאלטע װינט ן פו ן שפעט ן הארבםט . ברו ך הא ט מור א געקריגן , שאטנ ס האב ן זי ך
באװיזן איבע ר זײנ ע זאט ע לאנג ע יארן , פו ל מי ט זון . ע ר װאל ט װעל ן ז ײ זאל ן זי ך
אזוי ציע ן א ן א סוף , א ן א ן עק . ברו ך װי ל ניש ט װיסן , א ז ד י ברכ ה פו ן אריכות ־
ימים װער ט גלײכצײטי ק פארװאנדל ט אי ן א קלל ה פו ן בלײב ן אײנע ר אלײן , װע ן
אלץ צ ו װעלכ ן מע ן אי ז שוי ן געװאוינ ט געװען , װ י צ ו א באקװע ם מלבוש , הויב ט א ן
פארשװינדן. דע ם מענטש ן באפאל ט מי ט אײ ן מא ל א ן אימה , װ י אמא ל אי ן ד י
קינדער־יארן ד י מאמ ע זא ל פלוצלונ ג ניש ט פארשװינדן , ניש ט איבערלאז ן אײנע ם
אליץ אי ן א פרעמ ד הויז , אי ן א ן אומבאקאנטע ר גאס , אי ן א פרעמדע ר שטאט .
נישט נא ר ד י מענטשן , אפיל ו ד י פער ד פו ן אמא ל זײנע ן שוי ן מע ר נישטא . זיצ ט
איצט ברו ך ב ײ יעק ב שלמה ן אי ן קאנטא ר או ן טו ט שוי ן מע ר גארנישט , לעב ט פו ן
חסד פו ן זײ ן אמאליק ן בעל־הבית . געדאנקען , א ז ע ר װער ט יעד ן טא ג ײנגע ר פאל ן
װי שטוי ב אוי ף זײ ן אויסגעטריקנט ן מוח .
מיט אײ ן מא ל דערגײע ן קלאנגע ן פו ן טראמפײטן , ע ם שפיל ט א מיליטערישע ר
מארש, ברו ך כאפ ט זי ך אויף , װ י א ן אל ט מלחמה־פערד , שטעל ט א ן אויערן ,
פארשטײפט ד י גלידער , דערװארעמ ט זיך . ע ר שטײ ט אויף , גײ ט זע ן װ י ע ם
װערט געפײער ט דע ר פוילישע ר נאציאנאלע ר ױם־טוב .
איבערן מאר ק פיר ט מע ן אי ן דאראזשקע ם ד י געצײלט ע פויליש ע ״פאװ ־
םטאנצעם״, װא ס זײנע ן לעב ן געבליבן . א ן בחכן , דע ם אלט ן פאװםטאניעץ ,
חאבן ד י הײנטיק ע גוײ ם אי ן גאנצ ן פארגעםן , אי ם דע ם ײ ד פיר ט מע ן ניש ט אי ן
א דארזשק ע איבער ן מארק , ע ר שטײ ט א ן א זײ ט או ן קוק ט זי ך צ ו צ ו דע ם אלעמע ן
װי א פרעמדער .
פנקס מל^װ ע
67
אין יענ ע צײטן , דערמאנ ט ע ר זיך , הא ט א פוילישע ר פאװםטאניע ץ באליידיק ט
זײן ײדיש ע אמונה . — ״שמיץז ״ האב ן ד י אפיציר ן פו ן פעלד־געריכ ט געפםקנט .
ברוך אי ז ניש ט מםכי ם מע ן זא ל שמײם ן דע ם גוי . ע ר בע ט באגנעדיקונג , ד י אפי ־
צירן פארשטײע ן נישט , װא ם ד א קומ ט פאר , אבע ר ברו ך װײם ט — דע ר גו י הא ט
באלײדיקט ד י ײדיש ע אמונה , זא ל אי ם גא ט משפט ן או ן ניש ט זיי .
♦
אנדערע ײד ן װא ם האב ן געהא ט צ ו טא ן מי ט זעלנערײ , מי ט מלחמו ת זײנע ן
געװען אי ן דע ר גאנצע ר שטאט , אוי ף ד י פינגע ר צ ו צײלן . פו ן ד י אויםגע ־
דינטע םאלדאט ן אי ז געװע ן עזריא ל קאװאל , װא ם ד י פינ ף יא ר דינם ט האב ן אי ם
צוגעקלעפט פאניש ע מנהגי ם או ן שטיפערײען . דו ד קערשנבוים , נחו ם דע ר םא ־
כארמאראזשניק. דע ר אלטע ר אברה ם הער ש שמאטשאז ש פו ן נחמ ן פיגאט ם הוי ף הא ט
זיך גא ר זא ט ניש ט געקענ ט אנדערצײל ן װעג ן זײנ ע יאר ן ב ײ פאניען . װעג ן דע ר
טערקישער מלחמה , אי ן װעלכע ר ע ר הא ט אנטײ ל גענומען . זײנ ע צװ ײ אײדעמם ,
אהרן או ן מנש ה או ן א זו ן זײנע ן געגאנגע ן אי ן ד י ערשט ע װעלט־מלחמ ה ארײ ן
און זײנע ן מע ר ניש ט צוריקגעקומען . פו ן דע ר רוםיש־פוילישע ר מלחמ ה אי ן 1920
זײנען ניש ט צוריקגעקומע ן * חײ ם גזשעביעניאזש , ראוב ן דאמבקעװיטש , מש ה װאר ־
שאװםקי א״אנד . אממײסט ן ײד ן האב ן אויםגעהאלט ן ד י פא ר יא ר מיליטער ־
דינםט, צוריקגעקומען , זי ך װידע ר אײנגעגלידער ט אי ן לעבן , אויפגעבוי ט זי ו א הײם ,
געשאפן א פרנםה .
נאר אײנע ר אי ז געבליב ן אוי ף תמי ד א שברי־כלי , קײ ן אר ט זי ך ניש ט גע ־
קענט געפינען , דא ם אי ז געװע ן פיש ל דע ר קאנטאניםט . פיש ל אי ז געװע ן א שטא ־
טישער שליח ׳ א װאסער־טרעגער ׳ א ן ארעמאן ׳ װא ס גײ ט אי ן ד י הײזער . פד ן אנפאנ ג
נאר יעד ן ראש־חודש , נאכהע ר שוי ן װ י אל ע אנדער ע ארעמעלײ ט יעד ן טאג .
קײנער אי ן שטא ט הא ט ניש ט געװאוםט , װא ו פיש ל װאוינט , װא ם ע ר טוט , צ י הא ט
ער א װײב , א ן אלטע ר עובר־בטל ׳ װא ם עם ט טעג , אי ן באשטימט ע ײדיש ע הײזער .
שבתים הא ט מע ן געװאום ט עם ט ע ר ב ײ יאם ל פערלמוטער , מאנטי ק ב ײ יהוגת ן
םעגאל אאז״װ , װע ן מע ן דארף , טראג ט ע ר װאםער . מאכ ט זי ך צ ו נא ר פו ן צײ ט
צו צײט , װע ן מע ן באדאר ף י א צ י מע ן באדאר ף נישט , או ן ע ר נעמ ט זי ך שפיל ן אויפ ן
שטעקן. מענטש ן האב ן געקענ ט זע ן װ י ע ם שטײ ט א הויכע ר אלטע ר ײ ד מי ט א פגי ם
פון א גו י אינדערמי ט פו ן קיגדע ר או ן שפיל ט אוי ף א גראב ן שטעק ן מי ט א קײ ־
לעכדיקן קאפ . ע ר בלאז ט א ן ד י באקן , לאז ט ארוי ם משונהדיק ע טענע ר פו ן צװיש ן
זיעע ליפן . שװער ע פינגע ר גליטש ן זי ך איבע ר דע ם שטעק ן ארוי ף או ן אראפ ,
68
פנקם מלאװ ע
גלײד פיש ל וואל ט געהאלט ן א טראמפײט . הויכ ע פי ם הויב ן זיך ׳ קרימע ן אוי ס
דעם קערפע ר אי ן אומגעלומפערט ע באװעגונגען , אי ן א זינלאז ן טאנץ .
אויב װ י געװײנלע ך אי ז שװע ר געװע ן אויפצוכאפ ן פישל ם בליק ׳ ארײנצו ־
קוקן אי ן זײג ע פארטראגענ ע אויגן , הא ט זי ד בשעת ן ׳״שפיל ן אויפ ן שטעקן ״ אוים ־
געדאכט, א ז פישל ם אויג ן זײנע ן גא ר אי ן גאנצ ן אויםגערונען , געבליב ן זײנע ן נא ר
צװײ לײדיק ע טיפ ע אויגן־לעכער , פו ן װעלכ ע ע ם גים ט זי ד צער , פײ ן או ן שרע ק
איבער דע ם בלײכ ן אויסגעקרימט ן פנים . פינ ף או ן צװאנצי ק יא ר ב ײ פאניע ן
ערגעץ װא ו לעב ן סיביר , א ן א קינדהײט , א ן א ױגנט , װײ ט פו ן ײדן , הא ט פיש ל אוים ־
געפונען כ ל מינ י המצאות , װ י אזו י זי ד אפצוראטעװע ן פו ן שמד . יעדע ם מאל ,
װען מע ן פלעג ט אי ם ברענגע ן אי ן צערקװ ע ארײ ן אפצושמדן , הא ט ע ר אפגעטא ן
עפעם א ן אנדע ר שטיפערײ , כד י זי ד אפצוראטעװען . יעדע ם מא ל הא ט ע ר זי ד
משוגע געמאכ ט אוי ף א ן אנדע ר אופן . אײנמאל , װע ן דע ר פא פ מי ט אל ע אונטער ־
פירער זײנע ן שוי ן געװע ן אי ן גאנצ ן פארטי ק אויפצוכאפ ן ד י זינדיק ע נשמ ה פו ן
דעם ײדיש ן ײנגל , הא ט זי ד פיש ל פונאנדערגעטאנצ ט או ן אנגעהויב ן שפיל ן אויפ ן
שטעקן. דע ר פא פ מי ט ד י אוגטערפירע ר האב ן אי ם אנשטענדי ק צעשלאג ן או ן
ארויסגעװארפן פו ן דע ר צערקװע . א ן אנדער ש מא ל הא ט ע ר זי ד םת ם משוג ע
געמאכט זי ד אויםגעטא ן נאקעט , אנגעהויב ן שפיל ן אוי ף זײ ן פאםטוכש ן שטעקן ,
טאנצן װ י א װילדע ר מענט ש פא ר ד י הײליק ע איקאגע ס אי ן צערקװע . אזו י דער ־
צײלט פישל , װ י ע ר אי ז ניצו ל געװאר ן פו ן שמ ד אי ן זכו ת פו ן משוגעת . צו ם םו ף
איז פיש ל צוריקגעקומע ן פו ן דע ר לאנגע ר מיליטער־דינם ט אל ם ײד . פו ן גע ־
װאוינהײט פלעג ט ע ר זי ד נא ד פו ן צײ ט צ ו צײ ט א בים ל משוג ע מאכן , שפיל ן אויפ ן
שטעקן, טאנצן , פרײלע ד מאכ ן קינדע ר פו ן שטאט .
♦
לעבעדיקע ײדיש ע אײנװאוינע ר זײנע ז איי ד אי ן דע ר טעפע ר גא ם ניש ט גע ־
בליבן. אפש ר געפינע ן זי ד נא ד דאר ט גריבע ר פו ן פעםע ר פו ן ד י ײדיש ע גארבערם ,
אפשר שטײ ט נא ד ערגע ץ װא ו אוי ף א הוי ף א האלצערנ ע שאפע . ײד ן זיצ ן ניש ט
מער אי ן װארעמ ע שבת־נאכמיטאג ן אוי ף האלצערנ ע טרעפלע ד פא ר ד י באשײדענ ע
הײזלעד אוי ף װילד־װאקםנדיק ע גראז ן אי ן דע ר זײ ט פו ן גאס , קנאק ן באניעקערן ,
רעדן מי ט גרוי ם הנאה , קװעל ן פו ן דע ר מנוח ה פו ן שבת .
אפילו דע ר זמ ת פו ן טעװ ל בעקע ר פו ן דע ר טעפע ר גאם , װא ם הא ט אנגעהויב ן
װאנדערן איבע ר דע ר מדינ ה אל ס ״מלאװע ר רבי״ , אי ז ניש ט בייגעשטאנען . ד י
גאם אי ז פארשװאונד ן אזו י שנע ל או ן אזו י גרויזאם , פונק ט װ י ז י װאל ט גא ר קײנ ־
מאל ד א ניש ט געװען .
פנקס מלאוו ע
69
8, אבערגלויבן , סגולו ת או ן רפואו ת
גייװישן טא ג או ן נאכ ט אי ז פארא ן א צײט ׳ אי ז פארא ן א ן ארט / װע ן ע ם
איז שוי ן ניש ט מע ר טא ג או ן נא ך ניש ט נאכט . זאכן , געגגשטאנד ן צעשווימע ן זיך .
פארלירן זײע ר שארפקײט , געשטאלט ן װער ן פארװיש ט אי ן װײכקײט ן פו ן שאטנם ,
פארשװינדן װ י רויך .
אויף דע ר גרענע ץ צװיש ן דע ר װעל ט או ן יענע ר װעל ט דערגײ ט דא ם לעב ן
אין שטעט ל צ ו א לאנ ד פו ן פאנטאזי ע או ן טרוים , אומנאטירלעכ ע געשטאלט ן או ן
זעאונגען.
אויף דע ר גרענע ץ צװיש ן דע ר װעל ט או ן יענע ר — פליע ן ארו ם זינדיק ע
נשמות, װא ם קענע ן זי ך קיי ן ר ו ניש ט געפינען , ווער ן מגולג ל אי ן הינט , קעץ ,
זשאבעם או ן אנדער ע באשעפענישן , װא ם װאנדער ן ארו ם איבע ר װיםט ע מדברױת ,
פעלדער או ן וועלדע ר אזו י לאנג , בי ז זי י דרינגע ן ארײ ן אי ן א מענטשלעכ ן גו ף
אלם דבוק .
יעדע נאכ ט קומע ן טויט ע זי ך טובלע ן אי ן דע ר מקוה , דאװנע ן אי ן שול .
נשמות פו ן געהאנגענ ע לאז ן ניש ט רוען , וויינע ן אי ן ד י נעכט , װעק ן אוי ף שטורעמ ־
װינטן, װא ם ריים ן בײמע ר מי ט ד י װארצלען , דעכע ר פו ן הימלעך . נאכ ן טוי ט פו ן
א גזייש ן שכ ן קע ן מע ן הער ן וו י מענטש ן זאגן ! ״זא ל ע ר דאר ט ארומפליע ן איבע ר
פעלדער או ן וועלדער , איבע ר וויםט ע מדבריו ת א ן יידיש ן שאדן״ . צייל ט מע ן אפ ט
ציצית, ווייבע ר ווא ם זיינע ן פטו ר פו ן ציצי ת גייע ן א ן א פארטו ך פו ן שטו ב ניש ט
ארויס.
דאם לאנ ד פו ן בי ת השמשות , פו ן חלומות , אבערגלויבנס , שדים , רוחו ת או ן
מזיקים ליג ט אי ן מיט ן שטעט ל גופא , ד י גרענעצ ן לויפ ן צװיש ן הייזע ר או ן מענטשן .
אין מיט ן העל ן טא ג קע ן טרעפן , א מעגט ש זא ל ארא פ פו ן גלייכ ן װע ג איבע ר דע ר
גרענעץ אי ן יעגע ם געהײמע ן לאנ ד ארײן .
ווער פו ן ד י איינוואוינע ר פו ן שטעט ל אי ז שוי ן דאר ט אמא ל גיש ט געװעזן ׳
װער א קזרצע ׳ װע ר א לענגער ע צײ ט ן —
אין ד י קראניקע ם פו ן שטא ט ווער ט דערצײל ט וועג ן צווי י כישופמאכערנם ,
װאם פלעג ן פליע ן אוי ף הינערש ע לעבערלע ך קײ ן שידלאװע , צ ו װארפ ן תבואה ־
קערנדלעך אוי ף ד י פעלדער , אוי ף ד י שא ף פו ן שידלאװע ר שרר ה מי ט דע ר כונ ה
די פעלדע ר זאל ן אײנגעטריקנ ט װערן , שא ף זאל ן פאלן .
בײדע כישופמאכערנ ס האב ן זי ך מוד ה געװע ן אי ן דע ם אלעמען , גלײ ר װ י
זיי האב ן זי ך אוי ך מוד ה געװען ׳ א ז דע ר טייזול , אנגעטא ן אי ן קליידע ר פו ן א דייטשיש ן
יעגער, קומ ט צ ו ז ײ אוי ף באזוך .
70
פנקס מל^װ ע
װען ד י שטאטיש ע שופטי ם האב ן דא ס אל ץ אויםגעהערט , האב ן ז ײ ד י
כישופמאכערנס פארמשפע ט צו ם טוי ט דור ך פארברענען . דע ר אורטײ ל אי ז אוים ־
געפירט געװאר ן אויפ ן ראזגארד .
באשעפענישן זײנע ן פאראן ׳ װא ס זאג ן א ן גוט ם דע ם מענטש ן או ן אנדער ע
װידער, װא ם מע ן דאר ף אויםמײדן . א שפי ן אי ז א מצװ ה צ ו הרגענען , שפינע ן
האבן געבראכ ט פײע ר אי ן ד י מײלע ר צ ו פארברענע ן דא ס בית־המקדש .
שװאלבן זײנע ן ליב ע פײגל , שװאלב ן האב ן געבראכ ט װאםע ר — צ ו לעש ן
דאם פײע ר פו ן בית־המקדש . ביז ן הײנטיק ן טא ג זאג ן א ן שװאלבן , װא ס פליע ן
נידעריק, א ז ע ם װע ט זײ ן רעגן . װא ו מע ן דערזע ט ערגע ץ א שפי ן צערײם ט מע ן
איר נעץ , טרע ט מע ן ז י מי ט ד י פים . שװאלב ן לאז ט מע ן קלעפ ן נעםט ן איבע ר
פענצטער, װא ו ז ײ װילן , װײ ל שװאלב ן ברענגע ן מזל .
קלאפט א ן א פײגעל ע מי ט אי ר שנעבעל ע אי ן א פענצטער , װעל ן אנקומע ן
גוטע בשורות , גײ ט א גוטע ר ברױ ו אי ן װעג . קראקע ט א שװארצ ע גאפ ע אוי ף
א דאך , ברענג ט ז י אומגלי ק דע ם הויז . װאש ט זי ך ד י קא ץ פא ר דע ר טיר , װעל ן
קומען געםט . שטעל ט זי ך אװע ק דע ר הא ן בײטא ג אי ן מיט ן הויף , אויפ ן פלויט ,
קלאפט מי ט זײנ ע פליגל , קרײ ט זי ך פונאנדער , אי ז ע ס א םימ ן אוי ף א שײ ן
װעטער.
באוױיזט זי ך פאצלונ ג פא ר דע ר טי ר א זשאב ע — אי ז ע ס א קללר ״ מע ן זע ט
באשײמפערלעך װ י אי ר האלד ז באװעג ט זיך , װ י ז י שעלט , דאר ף מע ן זאג ן 1 ״זאל ץ
דיר אי ן ד י אויגן , פעפע ר אי ן ד י נאז״ . װײנע ן הינ ט בײנאכט , אי ז דע ר מלא ך
המות ד א אי ן שטאט .
בײםט ד י רעכט ע האנט , װע ט מע ן צײל ן געלט . ברענ ט א ן אויע ר — דערמאג ט
אימיצער. קלינג ט אי ן ד י אויער ן — רעד ט מע ן פו ן דיר , אי ן רעכט ן אויע ר —
גוטם אי ן לינק ן — שלעכטם . רעד ט זי ך פוגאנדע ר דא ם פײע ר אי ן קי ך — רעד ט
מען פו ן די ר אי ן הימל . ״רעד ן זא ל מע ן גוטם ״ — זאג ט מען . ניס ט מע ן —
איז — צו ם געזונט ז — דאר ף מע ן זי ך טא ן א צ י פאר ן רעכט ן אויע ר או ן זאג ן
דרײ מאל * ,״לישועת ך קוית י ה׳ ״ אנהזיבנדי ק יעדע ם מא ל מי ט א ן אנדע ר װארט .
גענעצט א מענט ש אי ז א סימן , א ז א ״בי ת אויג ״ הא ט אי ם געטראפן .
װען א מענט ש פאל ט פלוצלונ ג אװעק , פיל ט זי ך שלעכט , אי ז דע ר ערשטע ר
געדאנק. א ״שלעכ ט אויג״ . לויפ ט מע ן אי ם ״אפטא ן אנעהארע ״ (עי ן הרע) .
״אפטאן א ן עין־הרע ״ אי ז ד י ערשט ע הילף . הא ט זי ך דע ר ״געהאר ע אפטוער״ ,
געװײנטלעך א בכור , בעםע ר א בכו ר בן־בכור , פונאנדערגעגעגעצ ט אי ז ע ם א ן ״עי ן
הרע״ או ן דא ם ״אפטאן ״ הא ט געהאלפן . װא ם שטארקע ר או ן װא ס מער , דע ר
נעהארע־אפטוער הא ט זי ך פאנאנדערגעגענעצט , אל ץ שטארקע ר אי ז ד י נעהאר ע
געװען או ן אל ץ זיכערע ר אי ז א ז ע ם הא ט געהאלפן . קלײנ ע קינדע ר הא ט מע ן אנ ־
געטאן רויט ע בענדלע ך אוי ף יעד ן הענט ל אפצוהיט ן פא ר א שלעכ ט אויג .
פנקס מלאװ ע
71
גאפאלט א קינ ד א ן ״עי ן הרע״ , דערשרעק ט זי ך א קינד , לעק ט אי ם ד י מאמ צ
אוים ד י אײגעלע ך מי ט אי ר צונג , ״הוםט ״ אי ם אפ ׳ שפײ ט אוי ם דר ײ מא ל אוי ף
יעדער זײט , לויפ ט מע ן לאז ן אפטא ן א ן ״עי ן הרע״ . העלפ ט דא ם אלע ם נישט ׳ לאז ן
טײל מענטש ן גים ן הייס ן װאק ס דור ך א געפלעכ ט פו ן ריטלע ך איבע ר א שיס ל
קאלט װאסער . ד י געשטאל ט פו ן װאקס , װא ס בילדע ט זי ך אויפ ן װאםער , אי ז ד י
םיבה פו ן דע ר שרעק -
װען א פרו י גײ ט שװע ר צו ם קינ ד אי ז א סגול ה אראפצונעמע ן אל ע פינגערלע ד
פון איר ע פינגער , קײטעלעך , בראנזאלעטן , עפענע ן טיר ן או ן שופלאדן , װא ס
געפינען זי ך נא ר אי ן שטוב . העלפ ט דא ם אוי ך נישט , לײג ט מע ן דע ר קימפעטאריץ •
הינטערן קיש ן א םפר ל מי ט א מעסער .
װערט שוי ן דא ם קינ ד מי ט מז ל געבוירן , אי ז ע ם א ײנג ל קומע ן אל ע פארנאכט ׳
ביזן ברית , חד ר ײנגלע ך קרישמ ע (קריא ת שמע ) לײענען . אי ז ע ם א מײדל , הענג ט
מען פונאנדע ר איבע ר טיר ן פענצטע ר ״שי ר המעלותן ״ אפצוהיט ן דא ס נײ־געבוירענע .
בדי דא ם קריא ת שמ ע לײענע ן מי ט ד י ״שי ר המעלותן ״ זאל ן זײ ן שטארקער , הי ט מע ן
די קימפעטארין , ניש ט צ ו לאז ן ז י אלײ ן ביז ן ברית , גלײ ך װ י מע ן פלעג ט אפהיט ן
חתן־בלה אי ן חתונה־חודש .
אין שטא ט זײנע ן געװע ן װײבער־מבינות , װא ם האב ן פו ן פריע ר אוי ם געװאוםט ,
צי ע ם דאר ף געבויר ן װער ן א ײנג ל צ י א מײדל . װיבאל ד ד י שװאנגערדיק ע פרו י
האט זי ך גענומע ן באקלאג ן אוי ף ״האר ץ ברענען״ , װע ט זײ ן א מײדל . ד י הערעלע ך
אויפן קעפעל ע פו ן קלײנע ם באשעפעני ש אי ן דע ר מאמע ם בוי ך ברענען . לאנג ע
האר פו ן א מײדעל ע דערגרײכ ן ביז ן האר ץ פו ן דע ר מוטער .
א קלײ ן קינד , װא ם עם ט א ם ך או ן שרײט , פלעג ט מע ן ארײנלײג ן אי ן א שאג ק
פול מי ט עםנװארג . װי ל א קלײנ ם ניש ט אנכאפ ן ד י ברום ט פארש ט מען , ד י יעג ע
מאמע, װא ם אזוינ ס הא ט זי ך אי ר פארגלום ט אי ן דע ר צײ ט פו ן אי ר שװאנגער ־
שאפט. דערמאנ ט זי ך ד י ייגג ע מאמע , א ז ע ס הא ט זי ך אי ר אמא ל פארגאס ט א פרי ש
שטיקל שװאר ץ ראזעװ ע ברויט , װע ן ז י אי ז פארבײגעגאנגע ן לעב ן מינד ל דע ר
בעקערין. לאז ן זי ך באל ד צװ ײ מעגע ר גײן , װ י ײנג ע לײב ן גלײ ך אי ן קאזאצק ן
פולק ארײן , ברענגע ן א פרי ש שטיק ל פאני ש שװאר ץ ברויט , צולײג ן צ ו דע ר
מאמעס ברוסט , דע ר קלײנע ר זא ל אגשמעק ן זי ך או ן געמע ן זויגן , דא ם זעלב ע קע ן
פארקומען מי ט א ציבעלע , א הערינג , א זויער ע אוגערק ע אאז״װ .
ביז דר ײ יא ר פלעג ן ײנגלע ך גײ ן אנגעטא ן אי ן קלײדלעך , שערצלע ך אזו י
װי מײדלעך . אוי ך ד י הא ר פלעג ט מע ן ז ײ בי ז דר ײ יא ר ניש ט שערן .
יחיאל גאלאנט , מאט ל דאמב ם אײ ן אײניק ל או ן יעק ב הערצל ם א ײנג ל זײגע ן
ביז בר־מצו ה געגאנגע ן אנגעטא ן אי ן װײםן . אפיל ו שיכעלע ך האב ן ז ײ געטראג ן
וױיםע. אי ן ד י משפחו ת האב ן זי ך ניש ט געהאלט ן קײ ן ײנגלעך , הא ט מע ן אפגענאר ט
דעם מלא ך המות , אגגעטא ן קינדע ר אי ן וױיםן .
72
פנקם מל^װ ע
נישט אל ע מענטש ן אי ן שטא ט האב ן געהאלט ן פו ן א ט ד י אל ע מנהגים ׳ ע ס
זײנען שוי ן אפיל ו געװע ן ײדן ׳ װא ם האב ן געהאלט ן פו ן יידישקײ ט או ן געװאג ט
אפילו ניש ט צ ו שלאג ן כפרות ׳ האלטנדי ק דע ם מנה ג פא ר א ן אומזין . זעלט ן אבע ר
װאלט א ײדיש ע מאמ ע אי ן שטא ט געװאג ט אנצונײע ן א קנעפ ל אי ן א מלבו ש
פון אי ר קינד , ז י זא ל אי ם ניש ט געב ן צו ם קײע ן א דרי ם פאדים , ז י זא ל אי ם מי ט
די אײגענ ע הענ ט ניש ט פארנײע ן דע ם שכל .
גרויםע טײכ ן זײנע ן אי ן שטא ט ניש ט געװען . דא ם אײנציק ע טײכ ל אי ז געװע ן
שמאל או ן פלאך , אי ן א ם ך ערטער , הא ט מע ן ע ם געקענ ט אדורכגײ ן מי ט א ברײטער ן
שפריח. אי ן צײט ן פז ן שטארק ע רעגנ ם פלעג ט דא ם טײכ ל פארגים ן דע ם נידעריק ן
טײל פו ן דע ר װארשעװע ר גאס , ד י טעפע ר גא ם בי ז נחמ ן פיגאט ם הויף . א קרב ן
יעדעם יאר , װ י אנדער ע װאםערן , הא ט דא ם טײכ ל ניש ט פארלאנגט , געפערלע ך אי ז
געװען מילאבענסקי ם װאםער , דא ס װאםע ר ב ײ יאכעט ן או ן ד י לײמיק ע װאםעד ן
בײ דע ר צעגעלניע , װא ס האב ן יעדע ם יא ר פארלאנג ט א קרבן . פלעג ט אימיצע ר
בײם באד ן זי ך טרינקען , קומע ן מענטש ן מי ט לאנג ע דרענגער , מי ט אײזערנ ע
״קעץ״ זוכ ן דע ם דערטרונקענעם . ב ײ דע ר ציגעלני ע לאז ט מע ן א ברוי ט מי ט
א ברענענדי ק ליכ ט איבע ר ד י װאםער ן — זוכ ן דע ם דערטרונקענעם .
די באציאונ ג פו ן מענטש ן צ ו מנהגי ם או ן אבערגלויבנם , קע ן אמבעםט ן אי ־
לוסטרירן ד י מעש ה מי ט דע ר אלטע ר פרומע ר ײדענע , װא ם הא ט גײענדי ק צ ו
סליחות געחלשט . בײ ם אפמינטער ן הא ט מע ן ב ײ אי ר געפונע ן הענגע ן אויפ ן
האלדז א גרויס ן צלם . װע ן ד י פרומ ע ײדענ ע אי ז צ ו זי ך געקומען , געזע ן מענטש ן
װאונדערן זי ך װ י קומ ט דא ם צ ו אי ר א צל ם — הא ט ז י זי ך גאנ ץ רואי ק געזאג ט —
אזוי פי ל מענטש ן גלויב ן אי ן דעם , אפש ר אי ז דא ס אוי ך א גאט .
אן ענלעכ ע באציאונ ג אי ז געװע ן צ ו רפואות . אי ן א קרענ ק אי ז מע ן געװע ן
גרײט אנצונעמע ן יעד ע עצד ״ יעד ע ״באבםקע ״ רפואה . פו ן צײ ט צ ו צײ ט הא ט זי ך
ערגעץ װא ו אי ן א װײט ן װאלד , אי ן א פארװארפ ן דאר ף באװיז ן א ן אװטשארז ש —
א פאםטו ך א גוי , װא ס הא ט גענומע ן װײז ן װאונדער , הײל ן קראנק ע דור ך קוק ן אי ן
די אויגן , באריר ן א האנט . ײד ן או ן ײדעגע ם פו ן אל ע קלאם ן האב ן זי ך א לא ז
געטאן עול ה רג ל זײ ן פז ן שטא ט צו ם נײע ם בעל־מופת , זוכ ן א היל ף פא ר אלט ע
מיחושים.
אן אויםגעפרואװ ט מיט ל אי ז געװע ן זאג ן תהילים . דע ר גרעםטע ר דאקטא ר
מיט זײ ן גאנ ץ קענטעגי ש אי ז ניש ט אימשטאנ ד געװע ן צ ו דערװעק ן אזו י פי ל
האפענונג, אזו י פי ל גלויב ן אי ן א ״גיכע ר הילף״ , װ י דא ס תהילימל .
װערט דע ם קראנק ן ערגער , לאז ט מע ן זאג ן תהילים . אי ן חדרים , שטיבלעך ׳
בתי־מדרשים, שטעל ט מע ן אוי ס קװיטלע ך פאר ן עמו ד מיט ן נאמע ן פו ן קראנקן ׳
און פו ן זײ ן מאמען , מאכ ט מע ן ״מ י שברכם״ , בע ט מע ן ר ׳ טוביהן , ר ׳ איטשקן ,
ר׳ חײ ם שמעיה ן אי ם מזכי ר זיץ . תהילי ם אי ז געװע ן א רפוא ה פא ר א ם ך ײדיש ע
פנקס מלאװ ע
73
צרות׳ צרות־הכל ל או ן צרות־הפרט , הא ט מע ן זי ך דערמי ט באנוצ ט ב ײ א קרענ ק
אויך. ״א י תהילי ם ני ע פאמאזשע ״ — (תהילי ם װע ט אוי ך ניש ט העלפן ) הא ט
געהײםןז ע ס האל ט שלעכט , זוכ ט מע ן נײ ע מיטלען , לײג ט מע ן צ ו דע ם קראנק ן
א נאמען , געװײנלע ך אלתר , חײם , נתן , מעם ט מע ן קברים , זאמל ט מע ן טעג .
״טײ או ן תהילי ם קענע ן ניש ט שאדן ״ האב ן געטענה ט מע ר אויפגעקלערטע , ״תהילי ם
זאגן, אוי ב ע ם װע ט ניש ט העלפן , שאד ן װע ט דא ם זיכע ר נישט״ . ד י מײםט ע ײד ן
האבן געהאלטן , א ז תהילי ם זאג ן העלפט .
דער לעבנם־פרינצי פ פו ן ״אוי ב ע ם װע ט ניש ט העלפן , שאד ן קע ן ע ס נישט ״
האט געשאפ ן מעגלעכקײט ן פא ר ״מבינים״ , ״עצה־זאגערם ״ או ן ,׳רופאים ״ צ ו בא ־
װײזן זיך . ערש ט װע ן ז ײ אל ע האב ן ניש ט ״צוגעטראפ ך הא ט מע ן גערופ ן דע ם
פעלטשער, א דאקטאר . אל ע האב ן געװאוםט : א צעשניטענע ם פינגער , א בלו ־
טיקע װאונ ד הײל ט מע ן מי ט שפינװעבס , פארקלעפ ט מע ן מי ט װײ ך ברויט . צ ו
א געשװילעכ ץ לײג ט מע ן ״ציבולאק״ , װא ם אי ז געװע ן פו ן ד י װײניק ע ״זשעלעם ״
(בלומען־טעפ) אי ן א ײדיש ע שטוב . א ראדיקאלע ר מיט ל אי ז געװע ן פםלן , פאר ־
מיאוםן א מכ ה — צולײג ן אורין , מיס ט פו ן א מענטש , א בהמה . שלאםער ס האב ן
זיך אלײ ן געהײל ט װאונד ן מי ט אײז ן שפליטערם , םטאלארע ם או ן םטאלמאכע ם —
מיט זעגאכץ , קאװאלע ם האב ן צוגעלעג ט א ן אנגעגלי ט איתן , שמיראכ ץ פו ן װעגן .
א קאטא ר הײל ט מע ן מי ט אנגעזענגט ע פעדערן , ארײנאטעמע ן אי ן זי ך דע ם
רויך פו ן פארברענט ן הארן , קאפיטע ס פו ן בהמות . רפואו ת פא ר װארצלע ן (ברא ־
דאװקעם) זײנען : איבערגיס ן יעד ן װארצ ל מי ט װארע ם טויבן־בלוט , אװעקלײג ן
ארבעם הינטע ר א שטײן , פא ר יעדע ר אײנע ר ארײנװארפ ן א ן ארב ע אי ן א טיפע ר
ברונע,
ױסף ראדא ק הא ט צוזאמענגעשטעל ט מאשטש ן (זאלבן ) פא ר אל ע מיני ם
מכות, בלינד ע או ן אפענע , מאשטש ן ״פונאנדערצוטרײבן ״ ״אנצוציען ״ צו ם פלאצן ,
צוצולײגן אוי ף א קארבונקל , צ ו געשװאלענ ע ברוםטן , געשװיר ן ב ײ מענע ר או ן
בײ פרויען , װא ס זײגן .
שרה, הער ש טוביהם , הא ט געמיש ט מאשטשן , געקאכ ט פארשײדענ ע טײע ן
פון װארצלען , גראזן , בלעטער , באזוכ ט קראנק ע אי ן דע ר הײם , געטרײםט , גע ־
שטארקט מי ט א גו ט װארט , א בים ל רויט־װײן , א פאמעראנץ .
רבקה רחל , װאל ף ברײנדל ם וױיב , הא ט געפרעגל ט אײנגעמאכץ , אנגעשטעל ט
זאפטן פו ן מאלינעס , װישניאק , בארואװקע ם קעג ן בויך־װײטיק , צו ם שװיצן ,
פאר יעד ן אײנע ם פו ן דע ר גאנצע ר שטאט .
ױםף זאראמינע ר או ן נא ך אנדער ע ײד ן האב ן געהאלפ ן בײ ם פריזױו . אפהאק ן
פינגער, ארויסרײס ן ציץ , מאכ ע א קילע , געב ן שמירעכצע ר דע ר גאנצע ר גו ף זא ל
װערן פארכעװאטע , צ ו שמעק ן פולװער , װא ם מאכ ט היץ , רײצ ט צו ם הוםט .
הײלן א קראנק ן הא ט זי ך אנגעהויב ן מי ט צענע ם — ט ײ אפצופירן , מאכ ן
74
פנקס מלאװ ע
א קאנע , געב ן צ ו שװיצן , שטעל ן פיאװקעם , באנקעם , טײלמא ל אוי ך לאז ן גלוט .
װען ד י אל ע מיטלע ן האב ן ניש ט געהאלפן , הא ט מע ן גערופ ן דע ם פעלטשער , װא ם
איז געװע ן א פאפולער ע געשטאל ט אי ן שטאט . מי ט אי ם הא ט מע ן זי ך געקענ ט
אויםטענהן אוי ף א פראםט־ײדיש , דערצײל ן אי ן דע ר לענ ג או ן אי ן דע ר ברײט ,
װאו ע ם טו ט װ ײ או ן װא ם ע ם טו ט וױי . שכנים , משפח ה או ן דע ר קראנקע ר
אלײן האב ן זי ך באמי ט אויפצוקלערן , צ ו ראט ן אי ם װא ם ע ר הא ט צ ו טאן . דע ר
הײמישער פעלטשע ר הא ט געדולדי ק אויםגעהער ט אל ע עצות , זײ ן כבו ד הא ט
דאם ניש ט אנגערירט . ע ר הא ט געהא ט צ ו זאגן , צ י מע ן זא ל רופ ן א דאקטאר ,
װעמען מע ן הא ט צ ו רופ ן או ן נא ך דע ם אלעמע ן ערשט , הא ט מע ן פו ן אי ם פארלאנגט ,
ער זא ל זאג ן צ י מע ן דאר ף טאן , װא ס דע ר דאקטא ר הײםט .
דער עלטםטע ר פעלטשע ר אי ן שטא ט אי ז געװע ן לײזע ר (פריד) , װא ם הא ט
״געהײלט פו ן ביכל״ , װא ו ע ם זײגע ן געװע ן פארשריב ן אל ע םגולו ת או ן רפואות .
לײזערם זו ן אי ז געװע ן קאפעלמײםטע ר אי ן קאזאקיש ן פאלק , װא ם אי ז געשטאנע ן
אין מלאװע . דע ר אײנציקע ר ײ ד אי ן קאזאקיש ע הויזן , װא ם הא ט זי ך אויםגעצײכנ ט
מיט נא ך א מעלה , קינדע ר פלעג ן ב ײ אי ם געבויר ן װער ן צװײװײ ז אדע ר דרײ ־
וױיז. אײנציקװײ ז זײנע ן ז ײ גיש ט געקומען . דא ם דרײלינ ג איז , אי ן שפעטערדיק ע
יארן, ארויםגעטראט ן אוי ף קאנצערט ן אי ן דע ר װארשעװע ר פילהארמאניע .
דער פאפולערםטע ר אי ז געװע ן צדו ק פעלטשער , אדע ר סת ם צדוק . ״מע ן
דארף רופ ן צדוקן ״ — ״װא ו װאוינ ט צדוקז ״ — הא ט יעדע ר אי ן שטא ט שוי ן גע ־
װאוםט װעמע ן מע ן מײנט . דע ר נאמע ן צדו ק אי ז אזו י שטאר ק געװע ן צוגעבונד ן
צום פאך , א ז א ס ך מלאװע ר האב ן געמײנט , א ז א פעלטשע ר הײם ט אוי ף ײדי ש _
צדוק.
קעגנאיבער חו ה װעלװל ם אי ן דע ר װארשעװע ר גאם , שפעטע ר אוי ף א הוי ז
אין דע ר פלאצקער , זײנע ן געהאנגע ן דר ײ מעשענ ע טעלערס , א צײכ ן א ז ד א װאוינ ט
צדוק. א קלײ ן ײד ל מי ט א בלאנ ד אויםגעקעמ ט בערדל , װא ם אי ז זי ך שיטערלע ך
געװאקסן או ן גא ר קאר ג באדעק ט ד י רײנ ע הוי ט פו ן זײ ן דורכזיכטיק ן פנים . קור ץ
געקלײדעט, שטענדי ק אי ן א שטײפ ן שװארצ ן קאפעלוש , מי ט א קעסטעל ע באנקע ם
אונטערן ארעם , װא ס הא ט אויםגעזע ן װ י א גמרא , מי ט א לעדער ן רענצעלע , װ י
בײ דע ר שאדלער ן אי ן אײ ן האנט , װ י בײ ם דאקטא ר מאקאװסקי , אי ן דע ר אנדערע ר
האנט. אי ז דע ר גוטע ר שלי ח פו ן מלא ך רפא ל געגאנגע ן מי ט קלײנ ע טריטעלע ך איבע ר
גאםן או ן געסלע ך באזוכ ן קראנקע . װ י גרוי ס ע ס זא ל ניש ט זײ ן ד י שרע ק פא ר א קרענ ק
האט צדו ק מי ט זײ ן קלײנע ר װארעמע ר האנט , מי ט זײנ ע שטיל ע רײד , מי ט זײ ן
פשטות גרינגע ר געמאכ ט דא ם געמי ט פו ן דע ר םביבה , געבראכ ט מי ט זי ך בארואי ־
קונג או ן טרײםט . ם ײ ײד ן ם ײ גוײ ם האב ן געהאלט ן פו ן צדוקן . אי ן אל ע אפ ־
טײקן הא ט מע ן אנגענומע ן זײג ע רעצעפטן . ע ר פלעג ט שטעל ן פיאװקעם , באנ ־
קעם, פשוטע , געהאקטע , רײס ן א צאן , לאז ן בלוט , מאכ ן אײנשפריצוגגען , אוים ־
פנקס מלאוו ע
75
שמירן א האלרז ׳ אונטערזוכ ן א קראנק ן מי ט א טרײב ל פונק ט װ י א דאקטאר .
אין שטא ט הא ט מע ן געהאלט ן פו ן צרוק ם מבינות ׳ געװאוםט ׳ א ז ע ר שטעל ט ניש ט
צופיל אוי ף זיך , א ז ע ם װע ט זײ ן נײטיק , װע ט ע ר אלי ץ הײם ן רופ ן דע ם דאקטאר .
צחק אי ז געבענטש ט געװאר ן מי ט לאנג ע יארן . מענטש ן האב ן זי ך צ ו אי ם
געהאט צוגעװאוינ ט װ י צ ו א הײמישע ר לאנדשאפט , װ י צו ם שטאט־זײגער , צ ו דע ר
פלומפ אוי ף דע ר װארשעװע ר גאם , צו ם בריקל , װא ם האב ן יארן־לאג ג באשײג ט ד י
שטאט. דא ם בריק ל אוי ף דע ר װארשעװע ר גא ם אי ז געקרוינ ט געװאר ן מיט ן
נאמען ״צדוק ם בריקל״ , ארײ ן אי ן מענה־לשו ן פו ן מלאװע ר ײדי ש צוזאמע ן מי ט
״פרימיםיאן״, ״צדוק ם בײנדל״ .
נאך בײ ם לעב ן הא ט צדוק ן געירשג ט זײ ן זו ן נתן . אי ן שטא ט הא ט מע ן גע ־
האלטן פו ן אים , כאט ש מע ן הא ט אי ם גערופ ן ״פראפעםאר״ .
א געװים ע צײ ט אי ז אי ן מלאװ ע געװע ן נא ך א ײדישע ר פעלטשע ר — פראג ־
קענשטײן, שמח ה ניצקינ ם א ן אײדעם . װע ן ע ר אי ז אװעק , הא ט זי ך אי ן שטא ט
באװיזן א ן אויםגעדאר ט מענטשל , װא ם אי ז געװע ן רירעװדי ק או ן פלינק , אוים ־
געזען הא ט ע ר װ י א גוי , א באר ד געהא ט הא ט ע ר א ״געגאלטע״ , װאנצע ם צוױ י
גרויםע, גוײשע , גערעד ט הא ט ע ר נא ר פויליש , געװע ן אי ז ע ר א ײד , געהײם ן
האט ע ר טיםאבא װ — דע ר נײער , נאר־װא ם געקומענע ר פעלטשע ר פו ן װארשע .
ײדן פו ן שטא ט האב ן אי ם גערופ ן ניש ט טיםאבא װ נא ר פשו ט תשעה־באב .
אויפן שפי ץ פו ן דע ם לײטע ר אי ז געשטאנע ן א מלאװע ר געבוירענער , א ריכ ־
טיקער דאקטאר , ױם ף מאקאװםקי , װא ם הא ט זוכ ה געװע ן ע ם זא ל ב ײ אי ם ניש ט
מקוים װער ן דע ר שפרוך , א ז ״קײנע ר אי ז ניש ט קי ץ נבי א אי ן זײ ן אײגעגע ר
שטאט.״
9. געצעלט ן פו ן תור ה
?|ינדער קלײנטשינק ע הײב ן א ן זײע ר װע ג אי ן ײדישקײ ט פו ן ברו ך
מלמדם חדר . עלטער ע גײע ן נא ך א זמן־צװ ײ צ ו פםחן . בײד ע חדרי ם געפינע ן
זיך אנטקעגנאיבע ר דע ר שול . גרוים ע טאװלג ע ״אלף־ביתן ״ ליג ן אוי ף טישן .
דער דארפישע ר מלמ ד ״ברו ך םאביעםראל ״ פאר ט מי ט א פישבײנערנע ם ״טאטל ״
איבער ד י טאװלען . ב ײ יעד ן או ת דערשײנ ט א ג ײ געשטאלט . ״אלף ״ — טראג ט
א מענט ש א מש א אוי ף ד י פלײצעם , גײ ט ע ר אײנגעבויגן , ״גימל ״ — א בײט ל געלט .
— לערגט , לערנט , קינדערלעך , װעל ן בײטלע ן פול ע פאל ן אײ ך פו ן הימ ל — זאג ט
דער רבי . אײגעלע ך גלאנצן , פא ר א גראש ן קריג ט מע ן אי ן געװעלב ל ב ײ חי ה
שרהן א מאנדל , אײער־בײגעלעך , ב ײ דע ר אלטע ר באבסערטשינ ע מיט ן האר ן אוי ף
76
פנקס מל^װ ע
דער גא ז — ■ א הילצער ן מעסטעל ע פז ל געקאכט ע ארבעם . //דלת ״ אי ז דע ר דעג ן
(דגל) פו ן שמח ת תורה . ארו ם דע ר ״ה ״ טאנצ ט דע ר לאמע ר שמחה , יעק ב מש ה
מיטן קורצ ן פוס . ,״חית ״ — אי ז דע ר אריינגאנ ג אי ן חדר . דא ם //יידעלע ״ אי ז אזו י
קליץ, אז א פיצעלע , א ז ע ם קריכ ט אלײ ן אי ן הארצן . לאנג ע /,כפן״ / ״פײען ״ זײנע ן
יענקל צײטאג ם הויכ ע גאםן־לאמטערן . ,״למד ״ אי ז דא ם הויקערל , מש ה — סופר ם
וױיב. ״םמך ״ — א פעם ל ביר , װא ם שטײ ט בײ ם קלײנע ם ״פאטערל ״ אי ן פענצטער .
//עין״ א נא ז מי ט אויגן . לײכ ט אי ז ד י /,שין״ . דאראזשקארסק ע פער ד טראג ן לע ־
דערנע ברילן , טראג ן ,״שינען ״ זילבערנע / פו ן בײד ע זײט ן אויגן .
די ערשט ע טע ג אי ן חד ר בײ ם מילד ן רבי ן מי ט דע ם שפיל ן זי ך אי ן ״אל ף
בית״, זײנע ן פרײלעכע , גוט ע טעג , מי ט דע ם װאקס ן פו ן עו ל פו ן תורה , װער ן ז ײ
װאם אמא ל שװערער .
אותױת שטעל ן זי ך צוזאמע ן אי ן װערטער , באל ד לערנ ט מע ן ברכות , מע ן
קריכט ארי ץ אי ן עו ל פו ן דאװנען . מע ן פיל ט גארניש ט װ י אזו י מע ן אי ז מי ט
אײן מא ל געװאר ן א ײ ד מי ט פליכטן , װא ם טא ר נישט , איבערהיפער ן א װארט , עס ן
פארן דאװנען , פארגעם ן דא ס ציצת־כנפות . מי ט אײ ן מא ל לײג ט זי ך אוי ף ײנג ע
פלײצעלעך א שװערע ר עו ל פו ן מצװ ת או ן עברות , א לעב ן פו ל מי ט פחד , כמע ט
װי ב ײ דערװאקםענע .
דער װע ג פו ן ברוכ ם חד ר פיר ט שוי ן זײ ט צענדליקע ר יאר ן צ ו ״פס ח קאזשע ־
בארד״. חומ ש הײב ט מע ן א ן פו ן ״ויקרא ״ מיט ן טײט ש או ן //אויםרעדן״ . ד א
װערט דע ר עו ל נא ך שװערער . בײ ם לערנע ן אלף־בי ת אי ז אל ץ געװע ן נאנ ט או ן
לײכט. אותױ ת האב ן זי ך פארװאנדל ט אי ן באקאנט ע מענטשן , הײמיש ע זאכ ן פו ן
דער אײגעגע ר גאס , פו ן אײגענע ם הויף .
בײם חומ ש לערנע ן האב ן געדאנקע ן געטראג ן װײ ט אװע ק פו ן שטעט ל אז ש
קײן חרן , פדן־ארם , אי ן ד י װעלדע ר פו ן ממרא , קי ק חברו ן װא ו אברה ם אבינ ו הא ט
זיך געטראפ ן מי ט ד י קינדע ר פו ן חת . װיגנדי ק זי ך אוי ף קלינגענדיק ע װעל ן
פון א געדיכט ן ניגון , װא ס שלאג ט װארעמלע ך אי ן קאפ , שלים ט ד י אויג ן צו ם
שלאפן, הא ט מע ן אזו י אײרכגעװאגדער ט פו ן אור־כשדי ם בי ז קײ ן מצרי ם איבע ר
א ברענענדיק ן הײם ן מדבר . מי ט מור א הא ט מע ן איבערגעלעב ט דע ם שװער ן
חלום פו ן ד י צעשניטענ ע שטיקע ר פלײש , ד י פינצטער ע אימה , װא ס אי ז ארא פ
אויף אברה ם אבינ ו או ן דע ם צוזא ג צ ו װער ן א גרוי ם פאלק , פו ן װא ם ײד ן לײד ן
נאך ביז ן הײנטיק ן טאג .
מיט אי ץ מא ל אי ז ד י װעל ט געװאר ן פו ל מי ט מזיקי ם או ן נישט־גוטע . אי ן
די פארנאכטן , צװיש ן מנח ה או ן מערי ב האב ן ניש ט פלאמע ן פו ן א ן אונטעדגײענדיקע ר
זון אנגעצונד ן הימלע ן פו ן שטעטל , געװע ן זײנע ן דא ס העליש ע פײע ר צונגע ן פו ן
גיהינום, װא ו ע ם ברענע ן או ן בראט ן זי ך ד י רשעים .
די שו ל גא ם הא ט אויפגעהער ט צ ו זײ ן א רואי ק געםל , װא ו מע ן פלעג ט זע ן
פנקס מלאװ ע
77
מאמעם, באבע ם או ן מומע ם אי ן שווארצ ע זיידענ ע קליידער , מי ט טערקיש ע פאטשיי ־
לעם מי ט קופקע ם שײטלע ן פו ל מי ט קרעל ן או ן קעם , װא ו ייד ן ציע ן זי ך לאנגזא ם
פון שו ל או ן בתי־מדרשים . אל ץ הא ט ביםלעכװײ ז באקומע ן א ן אנדע ר פנים .
שטעלט זי ך א װײם ע טוי ב אויפ ן שול־דא ך אי ז א םימ ן א ז א מלא ך אי ז געקומע ן
אנזאגן א בשורה . פינקל ט א שטער ן װײ ט װײ ט אי ן טונקעל ן הימל , אי ז דא ם א נשמ ה
א רײנע , װא ם דאר ף צ ו אונד ז באל ד אראפקומען , אדע ר װא ם אי ז פו ן אונד ז אװעק .
שטערן זײנע ן נשמו ת פו ן קלײנ ע ברידערלע ך או ן שװעםטערלעך , װא ם האב ן אונד ז
ױנגערהײט פארלאזן . רײנ ע שװעםטערלע ך או ן ברידערלע ך זיעע ן דא ן פו ן יעדע ר
משפחה אװעקגעפלויג ן אי ן הימ ל ארײן . מע ן הײב ט א ן מור א האב ן אײנצוקוק ן זי ך
אין בני ן פו ן דע ר שול , ■ א ײנג ל ב ײ פסח ן װײם ט שוין , א ז יעדע ר נאכ ט קומע ן
דארט טויט ע דאװנען . ע ם געפינע ן זי ך קינדער , װא ם האב ן דא ם אלי ץ געזען •
אין דע ר פר י באוױיז ן ײנגלע ך איבערגעשראקענ ע בלוי ע פלעק ן אוי ף ד י ארעמ ס
״טויטע קניפן״ . האנטקעסקאפ ן (תקיע ת כף ) מי ט ״איבערהאקן ״ מי ט א ציצ ה
און א ן ציצה ׳ ױינע ן אל ץ נײער ע מדרגו ת אוי ף דע ר לאנגע ר לײטע ר פו ן גוט ע מדות ,
מצװת או ן מעשי ם טובים . א ײנג ל בײ ם שפיל ן אי ן קנעפ , אי ן נים , מו ז שטענדי ק
געדענקען, װא ס ע ר איז . א ײ ד טא ר ניש ט אפנארן , ניש ט זאג ן קײ ן ליגנם , ניש ט
״מאכן שקרות ״ (שאקרעס) , ניש ט שװער ן פאלש . זײ ן נידעריקע ר פו ן גרא ז או ן
שטילער פו ן װאסער , אויפנעמע ן מי ט ליבשאפ ט ד י לעדערנ ע שמי ץ פו ן קאנטשיק .
א ״ד י װעלט ״ או ן א ״יענע ר װעלט ״ צומיש ן שוי ן אי ן גאנצ ן ד י קעפלע ך פו ן
ױנגע קינדער . זײער ע פנימע ר װער ן אל ץ בלײכע ר או ן בלאםע ר אוי ף ד י טרויע ־
ריקע װעגן , װא ם פיר ן צ ו מאכ ן פו ן ז ײ גוט ע ײדן . אי ן א פא ר זמ ן אי ז אז א ײנג ל
נישט מע ר צ ו דערקענען . ב ײ ברוכ ן הא ט מע ן זי ך נא ך געשפילט , ב ײ פםח ן וױים ט
שוין א ײנג ל אלץ , פו ן װא ם א ײ ד טא ר קײ ן הנא ה ניש ט האבן . שדי ם לויער ן
אויף יעד ן טריט , מע ן טא ר ניש ט ארומגײ ן באל ד אי ן דע ר פר י א ן ״נעגל־װאסער״ ,
מען טא ר ניש ט עס ן פאר ן דאװנען , מע ן טא ר ניש ט פארליר ן צײ ט אוי ף םת ם שפי ־
לערײ, מע ן טא ד ניש ט אײנשלאפ ן א ן ״המפיל״ , ע ס אי ז ד א א ן ״אויג , װא ם זע ט
און א האנט , װא ם שרײבט״ .—זיצ ן קינדערלע ך ב ײ פסח ן או ן אי ן ד י אנדער ע הדרי ם
לאנגע זומער־טעג , בי ז ע ם װער ט גו ט פינצטער . װינטע ר—גאנצ ע אװנט ן אויך . דא ם
חדר אי ז ס׳גאנצ ע לעבן , ע ם אי ז גו ט צוזאמע ן מי ט אזו י פי ל ײנגלעך , מע ן הויב ט
אן לי ב צ ו האב ן דע ם רבין , אממײםט ן הא ט מע ן לי ב ד י מעשױת , װא ם ײנגלע ד
דערצײלן זי ך צװיש ן מנח ה או ן מעריב .
אויפן שטײן , לעב ן שמח ה ניצקין , טא ר מע ן ניש ט זיצ ן—ע ם קע ן ארײ ן א דבוק .
אין ברונע ם װאוינע ן ״יענ ע לײט״ . מוטיקער ע ײנגלע ך טוע ן א געשר ײ אי ן א
ברונעם ארי ץ או ן אנטלויפן , בי ז מע ן הער ט שוי ן ניש ט מע ר דא ם װידערקול . פעלט ע
שרהם הא ט אלײ ן מי ט זײנ ע זױיגענ ע אויג ן געזען , פארנדי ק פו ן כארזש ל קײ ן
מלאװע, ליג ט זי ך אזו י א קאל ב אי ן מיט ן װעג . דע ר טאט ע זײנע ר לײג ט ארוי ף
78
פנקס מל^וו ע
ס׳קאלב אויפ ן וואג ן און.. . פלוצלונ ג דערהער ט מע ן א געלעכטער . ס׳קאל ב
שטײט אי ן מיט ן שאס ע או ן שטעק ט ארוי ס א רויט ע לאנג ע צונ ג או ן לאכ ט או ן
לאכט. א ן אנדער ש מא ל אי ז א שעפ ס געלעג ן אי ן מיט ן װעג ׳ פעלטע ס טאט ע צו ־
זאמען מי ט אלע , װא ס אויפ ן װאגן ׳ האב ן געװאל ט אויפהויב ן דע ם שעפ ס או ן ניש ט
געקענט.
בײנאכט האב ן ײנגלע ך מור א צ ו גי ץ אלײן , צ ו בלײב ן אי ן דע ר פינצטער , גײ ט
מען פד ן חד ר אל ע צוזאמע ן מי ט לאמטערנדלע ך בלעכענע , מי ט נאפט , פאפירענע ,
געקרײזלטע מי ט ליכטעלע ך אויפ ן באדעם , צולי ב הײמלעכקײ ט רופ ן ײנגלע ך כסד ר
— ״חײם , שוי ן ז װא ו ביסט ו : אוי ף ד י טרעפ ן ז ב ײ דע ר טי ר ? ״ — ״שוי ך ענט ־
פערט חײם , או ן ד י באגלײטע ר גײע ן וױיטע ר אפפיר ן אײנע ר דע ם צוױיטן . קינדע ר
האבן מור א פא ר דע ר ״באבעלאקע״ •
אין װינטערדיק ע אװנטן , װער ן הינטערגעסלע ך או ן גאס ן באשי ט מי ט ליכ ־
טעלעך, לאמפיאנען . יעדע ס בלײכ ע פלעמעל ע באגלײ ט א קלײ ן ײדעל ע אויפ ן
װעג אהײ ם פו ן חדר , װא ו מע ן פיר ט אי ם ארײן , טא ג אײ ן טא ג אויס , אי ן דע ר װעל ט
פון ײדישקײט .
חדרים גרײט ן צ ו ײדיש ע קינדע ר צ ו װער ן געדולדיק ע ײדן , קענע ן קריג ן
קלעפ, שלעפ ן דע ם עו ל או ן גלויבן , א ז אזו י דאר ף זײן . פו ן פסח ן גײ ט מע ן צו ם
טשעכאנאװער מלמד . צו ם אסטראװער , בײ ם מיכאלן , צ ו מש ה אהרנען , צ ו יעק ב
װינעװער, איטשעל ע טשיזשעװער . רײכער ע קינדע ר לערנע ן ב ײ מאי ר שלמהן ,
בײם װאולקע ר מזר ה הוראה . ארעמער ע גײע ן אי ן תלמו ד תורה , מלמדי ם זײנע ן
פאראן פארשײדענע , אײנע ר צי ט פא ר א ן אויער , דע ר אנדערע ר קנײפט , שלאג ט
מיט א קאנטשיק , מי ט א לעדרנע ם פאסיק , דע ר װידע ר שטעל ט אי ן װינק ל מי ט
א בעזים , א ן אנדערע ר — א ן א בעזי ם מי ט א ראנד ל אויפ ן קאפ , טײ ל מא ל אוי ך מי ט
אראפגעלאזטע הויזן .
מלמדים האב ן א גאנצ ע װא ך שװע ר געארבעט , געלעב ט אי ן ארעמקײט .
שבתים פלעג ן ז ײ גײ ן אי ן ד י שטוב ן ״פארהערן ״ זײער ע תלמידים . בײ ם פארהער ן
האט ניש ט װײניקע ר געקלאפ ט דא ס האר ץ פו ן רבין , װ י פו ן זי ץ תלמיד , קע ן ניש ט
דער תלמיד , אי ז שולדי ק דע ר רבי , װא ס דאר ף געוױינלע ך זי ך ניש ט מע ר אײנ ־
רײדן, א ז דע ר באלײדיקטע ר בעל־הבי ת זא ל אי ם שיק ן זײ ן ײנג ל אוי ף נא ך א זמן .
באמיען זי ך טאק ע מלמדי ם אל ע טע ג פו ן דע ר װא ך צ ו עפענע ן ד י קע פ פו ן זײער ע
תלמידים מי ט גוט ן או ן מי ט ביתן , ד י תור ה זא ל לײכטע ר ארײן .
צװישן דע ר יעדנעראלסקע ר או ן פלאצקע ר גא ס אי ן א הינטערגעסעל ע (דא ס
״קרומע״) לעב ן מש ה ױס ף טשארקע ס מי ל או ן יעק ב שלמ ה מאנדזשאק ס באלעבט ן
הויף, אי ן שכנו ת מי ט אברה ם טערזשער ס װיאז ד או ן א ס ך תבואה־שפײכלער ס הא ט ר ׳
דוד גארדא ן זי ך גענומע ן דערציע ן ײדיש ע קינדע ר לוי ט א נײע ר שיטה . זײנ ע תלמידי ם
זײנען געװע ן געצײלט ע קינדע ר פו ן פארמעגלעכער ע הײמען . גארדא ן אי ז געװע ן
פנקם מלאװ ע
79
א רב י א ן א קאנטשיק . הא ט ניש ט געשלאגן ׳ ניש ט פארשעמ ט קײ ן קינ ד מי ט א ן
עפנטלעכער שטראף ׳ ע ר הא ט געװאונע ן דא ם האר ץ פו ן ד י תלמידי ם מי ט זײ ן רו ־
איקײט או ן אויטאריטעט . עלטער ן האב ן זי ר באצויג ן מי ט פארטרויע ן או ן רעספעק ט
צו דע ם דערציע ר פו ן זײער ע קינדער . עלטער ן או ן גארדא ן האב ן געהא ט אוים ־
צושטײן א ס ך פארפאלגונגע ן פו ן דע ר זײ ט פו ן חםידים , װא ם האב ן נא ך דא ן געהא ט
די שליט ה אי ן שטאט . ע ס הא ט גארניש ט ניש ט געהאלפן . דע ר חד ר אי ז שטײ ן
געבליבן. שוי ן דא ס אויםערלעכ ע אויםזע ן פונע ם רבי ן או ן פו ן זײ ן חד ר זײנע ן
געװען א נײעם . גארדא ן אי ז געװע ן א הויכער , רואיקע ר מענטש ׳ מי ט א גרוילעכע ר
בארד, אנגעטא ן רײ ן או ן שײן . יעדע ם װאר ט געװאויג ן או ן געמאסטן . ע ר הא ט
געמאכט א ן אײנדרו ק פו ן א מענט ש מי ט שטאלץ , מי ט אינערלעכע ר זיכערקײט .
גארדאן הא ט ארויסגערופ ן פארטרויע ן או ן דרך־ארץ . מע ן הא ט אי ם ניש ט געקענ ט
פאדגלײכן צ ו ד י מלמדי ם אי ן שטאט , ניש ט מי ט זייער ע ידיעו ת או ן ניש ט מי ט
זײער אויסערלעכ ן אויסזען , װא ם האב ן געלעב ט אי ן דחקו ת אי ן א ן אטמאםפער ע פו ן
גרינגשעצונג. גארדאנ ם חד ר אי ז געװע ן רײן , אפגעטייל ט פו ן זײ ן װאוינונג , גיש ט
אזוי װ י אי ן אנדער ע חדרים , װא ם האב ן זי ך געפונע ן צוזאמע ן מי ט דע ר װאוינונג ,
אפט — מי ט דע ר קי ך פו ן דע ר רביצין .
די לימודי ם זײנע ן געװע ן אײנגעטײל ט לוי ט א פלאן . צװיש ן ד י לימודי ם
זײנען געװע ן פויזעס . ב ײ גארדאנע ן אי ז מע ן ניש ט געזעם ן אזו י פי ל שע ה װ י אי ן
חדר. געלערנ ט הא ט מע ן תנ״ך , עברית , ײדיש ע היםטארי ע או ן װעלטלעכ ע געגנ ־
שטאנדן. גארדא ן הא ט צ ו ביםלע ך גענומע ן אײנפלאנצ ן אי ן ד י הערצע ר פו ן זײנ ע
תלמידים ד י ליב ע פא ר ארץ־ישראל , פא ר דע ר העברעאישע ר שפראך , נאציאנאל ע
יום־טובים. פאר ן ײדיש ן קינ ד אי ן שטא ט הא ט זי ך אגגעהויב ן א פרײער , שיעע ר
לעבן. גארדאנ ם טעטיקײ ט אי ז פריצײטי ק או ן גרויזא ם געװאר ן פארענדיקט .
אין א פינצטערע ר נאכ ט פו ן חנוכ ה ה . תרע״ ה האב ן זי ך װילד ע קאזאק ן ארײנ ־
געריסן אי ן גארדאנ ס הוי ז או ן אי ם דערשאס ן צוזאמע ן מי ט זײ ן אײנציק ן זו ן אגש ל
און דע ם לערע ר בלומקין , װא ם אי ז מי ט ז ײ צוזאמע ן געװע ן האב ן ד י קאזאק ן גע ־
ראגעװעט.
אין דערזעלביקע ר צײט , װא ס גארדא ן אי ז געװע ן טעטיק , הא ט זי ך אי ן שטא ט
באזעצט דע ר לערע ר רפא ל גוטמאן , װא ם אי ז שפעטע ר באקאנ ט געװאר ן איבע ר
גאגץ פויל ן אל ס פעדאגאג , לײטע ר פו ן א לערער־סעמיגאר , אינספעקטא ר פו ן אל ע
ײדישע קהילה־שול ן אי ן װארש ע או ן מחב ר פו ן א ר ײ לערן־ביכער .
רפאל גוטמא ן אי ז ניש ט שטײ ן געבליב ן ב ײ א ן אײנצימערדיק ן חדר . ע ר
איז צוגעטרעט ן צ ו זי ץ װער ק מי ט ליטװישע ר עקשנות , געגרינדע ט אי ן שטא ט א חד ר
פאר איבע ר הונדער ט קינדער . גוטמא ן אי ז געװע ן א רב י מי ט א גאנ ץ אנדע ר פנים ,
װאס מלאװ ע הא ט בי ז יענע ר צײ ט נא ך ניש ט געהא ט געזען . קײ ן זכ ר פו ן א קא ־
פאטע, קײ ן זכ ר פו ן א בארד . א הויכע ר רירעװדיקע ר ײ ד מי ט א שװארצ ן שטײפ ן
80
פנקס מלאװ ע
קאפעלוש׳ קור ץ געקלײד ט מי ט א קלײ ן קמצ ל אל ם זכ ר לבאר ד אוי ף זײ ן לאכנדיקן ,
קלוגן פנים • דװק א ב ײ דו ד הענע ד פרענקעל , אי ן א הוי ז פו ן א גערע ר חםיד , װא ם
אויף דע ר ניבארגע ר גאם , הא ט ע ר געעפנ ט זײ ן א״ ג ״חד ר מתוקך , װא ם חםידי ם
פלעגן רופ ן ״מםוכך .
לויטן םד ר פו ן ד י לימודי ם או ן לוי ט אויסערלעכ ן אויםזע ן אי ז גוטמאנ ם חד ר
געװען א מאדערנ ע שול . געװע ן זײנע ן קלאסן , תלמידי ם זײנע ן געזעם ן אוי ף בענ ק
צװײװײז, װ י אי ן א ריכטיקע ר שול • ה ח ד י װעלטלעכ ע לימודי ם הא ט מע ן אל ץ
געלערנט אי ן העברעאי ש א ן א היטל . תנ״ ך או ן תלמוד , הא ט מע ן געלערנ ט אי ן א היטל ,
בײם גרעסט ן טײ ל ײד ן אי ן שטא ט הא ט ע ם געהײם ן ? ״שמד ״ — ״צ ו װא ם שיק ן
דעם זו ן צ ו גוטמאנען , בעםע ר שמ ד אי ם גלײ ך אפ ״ — הא ט מע ן גערעד ט צ ו ד י
לערער, תלמידי ם או ן אוי ד צ ו ד י עלטערן , װא ם האב ן געװאג ט צ ו שיק ן זײער ע
קינדער אי ן דע ם חדר . מע ן הא ט ז ײ געװארפ ן פו ן ד י שטיבלעך , מחו ץ למחנה ,
זײ האב ן פארלויר ן חברי ם או ן ידידים , מע ן הא ט ז ײ פארביטער ט דא ם לעבן .
העברעאיש הא ט מע ן געלערנ ט עברי ת בעברית . אי ן ד י העכער ע קלאם ן האב ן
קינדער גערעד ט צװיש ן זי ד עברית . נא ד יעדע ר לעקצי ע אי ז געװע ן א פויזע ,
דער גלא ק הא ט אנגעזאג ט דע ם אנהוי ב או ן סו ף פו ן ד י לימודי ם לוי ט א צײט־פלאן .
אין יעד ן קלא ם זײנע ן ײנגלע ד געװע ן אויפזעע ר (דיזשורנעס ) אוי ף רײנקײ ט או ן
ארדענונג. ע ם זײנע ן פארגעקומע ן לעקציע ס נװ ן געזאנ ג או ן גימנאסטיק , דא ן א נײ ם
פאר ײדיש ע קינדער . קינדע ר האב ן זי ד באטײליק ט אי ן אויספלוגן , געהא ט װא ־
קאציעם (פעריע ם בכלל) , װ י אי ן א מאדערנע ר שולע . חנוכ ה או ן פורי ם זײנע ן פאר ־
געקומען קינדער־פארשטעלונגע ן פא ר ד י עלטערן . אי ן דע ר שול ע אי ז געװע ן
א ביבליאטעק . קינדע ר האב ן זי ד צוגעװאוינ ט צ ו לײענע ן ביכער . ד י פאפולער ע
אין יענע ר צײ ט ביכלע ד * ״פרחים״ , ״נצנים״ , ״בכורים״ , ״השחר״ , ״בן־שחר ״ האב ן
געװאנדערט פז ן קינ ד צ ו קינד . אי ן גוטמאנ ם חד ר הא ט מע ן צו ם ערשט ן מא ל געהער ט
און געזונגע ן ד י ״התקוה״ .
שפעטער אי ז געקומע ן נ ח לעװין , א ײ ד א ליטװאק , א גרויסע ר למדן , א ײ ד —
װאם הא ט געװאנדער ט איבע ר א ס ד ישיבות . ע ר הא ט שוי ן אי ן גאנצ ן קי ץ באר ד ניש ט
געטראגן. חכמ ה או ן לומדו ת האב ן גוטמאנע ן או ן לעװינע ן געעפנ ט ד י טיר ן פו ן
א ס ד פרומ ע ײדיש ע היתער . ײד ן האב ן הנא ה געהא ט צ ו כאפ ן א װאר ט תור ה מי ט ד י
ליטװישע צלם־קעפ . גוטמא ן או ן לעװי ן האב ן אײנגענומע ן ד י שטא ט מי ט זייע ר
חכמה, עקשנו ת או ן לומדות . מע ן הא ט ז ײ געמוז ט שעצן , פרײנ ד האב ן זי ד בא ־
צויגן מי ט ליבע , קעגנע ר האב ן געמוז ט באציע ן זי ד מי ט דרד־ארץ .
דער חדר־מתוק ן הא ט אפגעשװאכ ט ד י חשיבו ת פו ן אלט ן חדר , או ן ממיל א
צוגעאײלט זײ ן אונטערגאנג . חדרי ם האב ן זי ד געװאל ט אפראטעװען , אײנגעפיר ט
א שע ה צוױ י װעלטלעכ ע לימודים , חםידי ם גרינד ן א רעליגיעז ע שול ע פא ר מײדלעד ,
״בית יעקב״ , דא ם אל ץ הא ט אבע ר מע ר ניש ט געהאלפן . נײ ע לעבנס־פארמען , נײ ע
פנקס מל^װ ע
81
אידעאלן האב ן גענומע ן דעראבער ן ד י יידיש ע גאס . צוזאמע ן מיט ן אלט ן הא ט
אויך דא ם חד ר גענומע ן אונטערגיץ .
דער המש ך פו ן ד י מאדערנ ע חדרים , חדרים־מתוקנים , זײנע ן אי ן פויל ן געװע ן
די װעלטלעכ ע העברעאיש ע או ן ײדישיסטיש ע פאלקס ־ או ן מיטל־שולן , אבע ר ד י אל ע
ײדישע שולן , פו ן חד ר בי ז דע ר װעלטלעכע ר שולע , זײנע ן געװע ן ײדיש ע פעםטונגען ,
געװארן אויםגעהאלט ן דור ך ײדן , זײע ר פראגרא ם פו ן לימודי ם אי ז באשטימ ט געװאר ן
דורך ײדן . ד י גוײש ע מאכ ט הא ט מי ט דע ם שול־װעז ן פו ן ײד ן גארניש ט געהא ט צ ו
טאן. שולן , װא ם ד י רעגירונ ג הא ט געגרינדע ט פא ר ײדיש ע קינדע ר זײנע ן געװע ן
נישט ײדי ש אי ן זײע ר אינהאל ט או ן לער־פראגראם . אי ן מלאװ ע האב ן יאר ן לאנ ג
עקזיסטירט צװ ײ רעגירונג ס פאלקםשול ן פא ר קינדע ר פו ן ״משה ס גלויבן ״ אונטע ר
דער לײטונ ג פו ן מש ה גאלאמב , שפעטע ר פו ן מש ה לאםקא . פו ן אנפאנ ג זײנע ן גא ר
ײדן געװע ן לערער , שפעטע ר — אוי ך קריסטן . ד י שפרא ך פו ן לימודי ם אי ז געװע ן
פויליש.
אין חד ר הא ט מע ן געלערנ ט זי ך ײדיש , ב ײ גארדאנע ן ײדי ש או ן העברעאיש .
אין חדר־מתוק ן — אויםע ר ד י װעלטלעכ ע געגנשטאנדן , נא ר העברעאיש . אי ן אל ע
איבעריקע שול ן — אויםע ר ד י ױדאאיסטיש ע געגנשטאנד ן — פויליש .
אין יא ר 1917 האב ן מלאװע ר ײד ן זוכ ה געװע ן צ ו האב ן א ן אײגענ ע גימנאזיע ,
װאס אי ז געגרינדע ט געװאר ן דור ך ד י צױגיסטיש ע טוע ר בערי ש פערלמזטער , חײ ם
אליהו פערלא , מאט ע גרינבערג , מענד ל אק ם או ן קאפ ל פיז׳שיץ .
פון אלגעמײן־קולטורעל ן שטאנדפונק ט אי ז א גימנאזי ע פא ר דע ר ײדישע ר ױגנ ט
אין שטא ט או ן פו ן דע ר אומגעגנ ט געװע ן א גרוים ע דערגרײכונג . ײד ן האב ן זי ך
געשפיגלט אי ן דע ר אינסטיטוציע , אבע ר גלײכצײטי ק הא ט אבע ר ניש ט געפעל ט קײ ן
קריטיק, א טײ ל ײד ן װאלט ן בעםע ר געװאל ט זע ן אי ן שטא ט א האנטװערקער־שזל ,
מער תכלי ת פא ר דע ר ױגנט , הא ט ד י גימנאזי ע טאק ע מי ט דע ר צײ ט אײנגעפיר ט
ארבעטס־װארשטאטן. נא ך אנדער ע האב ן ניש ט געקענ ט מסכי ם זײ ן מי ט דע ר פרא ־
גראם, מי ט דע ם פוילי ש רעדן , מי ט דע ם פארקויפ ן זי ך דע ר רעגירונג , כד י צ ו באקזמע ן
מלוכה־רעכט. ״ א פאבריק ל פו ן מאטזרעס ״ — האב ן ז ײ גערופ ן ד י גימנאזיע . פויליש ע
אונױוערזיטעטן זײנע ן פא ר ײד ן םײ־װי־ס ײ פארמאכט . פאר ן קײ ן אויםלאנ ד שטודיר ן
װעט נא ר קענע ן א קלײנע ר טײל ״ — האב ן ז ײ געטענהט . נא ך דע ר גימנאזי ע װע ט ד י
מערהײט פו ן דע ר ױגנ ט װײטע ר בלײב ן אוי ף א שײד־װעג , א ן אויסזיכט ן אוי ף א צו ־
קונפט. אי ן רײנע ר װיסנשאפ ט אי ז יעדנפאל ם ד י מערהײ ט ניש ט פאראינטערעסירט ,
אזוי האב ן געטענה ט ד י קריטיקער .
נישט געקוק ט אוי ף ד י אל ע טענו ת הא ט ד י גימנאזי ע זי ך װא ס אמא ל מע ר אנט ־
װיקלט. קינדע ר פו ן אל ע שיכט ן פו ן דע ר באפעלקערונ ג פו ן שטא ט או ן אומגעגענ ד האב ן
גענומען ציע ן אי ן דע ם לער־אנשטאלט .
די ערשט ע טרי ט הא ט ד י גימנאזי ע געשטעל ט אוי ף דע ר םמאלארניע ׳ ניש ט
82
פנקס מלאוו ע
װײט פו ן דע ר מקו ה או ן פו ן דע ר זשיקע ׳ אויפ ן ראנ ד פו ן יידישקײט , ווא ם הא ט זי ד
געצויגן װ י א קײ ט פו ן דע ם שול־געם ל איבע ר חדרים ׳ שטיבלע ך או ן מקוה . דע ר
רויטער בגי ן אוי ף דע ם אר ט הא ט אויפגערײצ ט גערע ר חםידים , װא ם זײנע ן אײ ן מא ל
געקומען מאםנװי ת או ן דעראבער ט דע ם בני ן פא ר דע ר שטאטישע ר תלמוד־תורה . פו ן
דאן א ן הא ט זי ך דע ר רינ ג פו ן ״ײדישקײט ״ װידע ר פארמאבט . װא ם א ן אמ ת אי ז
די שטאטיש ע תלמוד־תור ה שוי ן אוי ך ניש ט געװען ׳ װא ם אמאל . מע ן לערנ ט שוי ן
אויך ד א א בים ל לימודי־חול , מלמדי ם װאג ן שוי ן אפיל ו צ ו םטרײקן , אבע ר תלמוד ־
תורה אי ז נא ך אל ץ א ן אינםטיטוציע , װא ו מלמדי ם מוז ן נא ך כםד ר לײד ן פו ן תקיפיש ע
גבאים.
די לעצט ע יארן , ביז ן םו ף הא ט זי ך ד י גימנאזי ע געפונע ן אי ן פיזשיצע ם בנין ,
אין א גוײשע ר געגנט , אי ן שכנו ת מי ט ד י אנדער ע צװ ײ פויליש ע גימנאזיעם . בא ־
װכט האב ן ז י ײנגלע ך מי ט מײדלע ך צוזאמען .
די ערשט ע לעבנם־יאר ן פו ן דע ר גימנאזי ע דינע ן געװע ן ד י ״האני ק יארך .
אונטער דע ר לײטונ ג פו ן חײ ם מילענבאנ ד או ן ד י לערע ר גאלדבערג , מערקער , װאלפ ־
ראםט, טשערםק י אאז״ װ האב ן זי ך שילער , לערע ר או ן עלטער ן פארװאנדל ט אי ן אײ ן
נאנטע משפחה . מי ט יאר ן זײגע ן געקומע ן אנדער ע לערער , ד י אינםטיטוצי ע הא ט
זיך פאנאנדערגעװאקםן , געשטרעב ט צ ו דערװערב ן או ן אוי ך דערװארב ן עפגטלעכ ע
מלוכהשע רעכט . הא ט זי ך ד י גאנצ ע אטמאםפער ע לאנגזא ם פארענדערט . פו ן א ן
אלגעמײן קזלטורעל ן שטאנדפונק ט אי ז ד י גימנאזי ע א ן םפ ק געװע ן א דערגרײכונג .
ײדישע קינדע ר פו ן אל ע שיכט ן פו ן ד י אײנװאוינע ר האב ן דערװארב ן אלגעמײנ ע מיטל ־
בילדונג, װ י אוי ך אי ן א געװיםע ר מא ם ײדי ש װיםן , א זאך , װא ם װאל ט א ן דע ר גימנא ־
זיע געװע ן אוממעגלעך . א געװיםע ר טײ ל ױגנ ט הא ט פארטגעזעצ ט זײ ן אויםבילדונ ג
אין אונױוערזיטעט ן אי ן פויל ן או ן אי ן אויםלאנד . דא ם גאנצ ע לעב ן פו ן דע ר ױגנ ט
און פו ן דע ר שטא ט הא ט זי ך אי ן ד י צװ ײ או ן צװאנצי ק יא ר װא ם ד י גימנאזי ע הא ט
עקזיםטירט, אזו י שטאר ק פארענדערט , א ז ע ם װע ט שװע ר זײ ן פא ר א ם ך תלמידי ם
זיך צ ו דערמאנע ן דע ם װעג , װא ם ז ײ אלײ ן האב ן דורכגעמאכ ט פו ן חד ר א ן בי ז דע ם
אונױוערזיטעט.
אפיציעל אי ז ד י גימנאזי ע געװע ן אונטער ן אויפזיכ ט פו ן פויליש ן בילדונגם ־
מיניםטערױם, פאקטי ש אי ז ז י געװע ן ד י צענטראל ע פו ן ײדיש ע קולטורעל ע או ן גע ־
זעלשאפטלעכע אונטערנעמונגען . דע ר ״השומ ר הצעיר ״ הא ט זי ך געפונע ן אי ן
לאקאל פו ן דע ר גימנאזיע , ד י ײדיש ע פרויען־ארגאניזאצי ע ״װיצא״ , דע ר דראמאטישע ר
קרײז. אל ע ײדיש ע פארשטעלונגען , פארלעזונגען , פארזאמלונגע ן פו ן אל ע פא ־
ליטישע פארטײען , פארװײלונגם־אװנטן , באזאר ן פו ן קר ן קימ ת אאז״ װ זײנע ן פאר ־
געקומען אי ן איר ע זאלן .
בײ דע ר גימנאזי ע אי ז געװע ן א הײ ם פא ר שילע ר פו ן דע ר פרעמד . לעבנס־ ־
פנקס מלאוו ע
83
באגריפן, לעבנס־שטײגע ר פו ן דע ר גאנצע ר שטא ט האב ן זי ך אזו י שטאר ק פןןרענ ־
דערט, א ז ע ס הא ט אויסגעזע ן װ י א נאטירלעכ ע דערשײנונג , װא ס אפיל ו קינדע ר פו ן
צוריקגעשטאנענע פרומ ע משפחות , פא ר װעלכ ע ד י גימנאזי ע אי ז פו ן אנפאנ ג געװע ן
טריפה, האב ן גלײ ך מי ט אל ע באזוכ ט ד י שולע .
ש. פלאצקערגא ם
*י ^דיש ע הינטערגעסלע ך מי ט דע ם מקוה־פלא ץ זײנע ן געלעג ן װ י ארומ ־
גענומען דור ך צװ ײ לאנג ע ארעמם , פו ן דע ר װארשעװע ר או ן פו ן דע ר פלאצקע ר גאם .
די דײטשיש ע מערדע ר האב ן אפגעשלאס ן אל ע ײד ן פו ן שטא ט או ן ארומיק ע שטעט ־
לעך אי ן א געטא , װא ם הא ט זי ך געפונע ן אוי ף דע ם באגרענעצט ן שטח .
בײדע ארעמ ם צוזאמע ן מי ט ד י געםלע ך האב ן פארגעשטעל ט דא ם ביל ד פו ן
ײדישן לעב ן אי ן שטאט . יעדע ר הויף , יעדע ם הוי ז יעדע ר מענט ש האב ן צוגעגעב ן
פארב, ליכ ט צ ו דע ם אײגנארטיק ן הײמיש ן לעבנס־שטײגער . ארכיטעקטן ׳ בוי ־
אינזשיניערן האב ן זי ך וױיניק־װא ם געמי ט בײ ם בויע ן פו ן גאם ן או ן הײזער . יע ־
דער בעל־הבי ת הא ט אװעקגעשטעל ט א הוי ז אוי ף דע ם ארט , װא ו ע ר הא ט געװאל ט
און געבוי ט הא ט ע ר לוי ט זײ ן אײגענע ם געשמאק . זײנע ן ארוי ם גאם ן קרומע ,
הײזלעך געבויט ע לויט ן םטי ל פו ן אײגענ ע אײנפאלן . זעענדי ק ד י אײן־צװײ ־
שטאקיקע האלצערנ ע הײזלעך , באדעקט ע מי ט אײל־פארב ן פו ן אל ע טענע ר או ן קא ־
לירן, גרינ ע או ן בלויע , געל ע או ן גרויע , הא ט מע ן זי ך לײכ ט געקענ ט אויםמאל ן ד י
מענטשן, װא ס האב ן ד י ד.ײזלע ך געבויט . אײ ן הוי ז אי ז ניש ט געװע ן ענלע ך צו ם
צװײטן, גלײ ך װ י ד י אײנװאוינער , װא ם יעטװידע ר פו ן ז ײ הא ט זי ך געהא ט זײ ן
אײגענעם הילוך . אבע ר אל ע צוזאמע ן זײנע ן געװע ן קלײן , באשײדן , דערצײל ט װעג ן
א שטי ל צניעותדי ק לעבן . ניש ט לײכ ט װאל ט אנגעקומע ן ד י אײנװאוינע ר פו ן
די האלצערנ ע הײזלע ך זי ך צוגעװאוינע ן צ ו גרויס ע הײזע ר פו ן שטיץ , װא ו אל ץ אי ז
פרעמד או ן קאלט . גאנעקלעך , האלצערנ ע טרעפ ן ענטפער ן א פ אוי ף יעד ן טרי ט
מיט א קרעכץ , מי ט א סקריפ . הײמי ש זײנע ן קלײנ ע פענצטערלעך , האלב־טונקעל ע
אלקערס אויסגעשטעלט ע מי ט שװער ע םאליד ע מעבל , קיכ ן מי ט ברייט ע שלאפבענק ׳
קופערנע טע פ או ן ראנדלע ס אוי ף ד י װענט . הײזע ר האב ן מיטגעלעב ט מי ט זײער ע
אײנװאוינער יארן־לאנג , זײנע ן געװאר ן א טײ ל פו ן לעבז .
דא ליג ט א הוי ף א ן א טוידר , דאר ט העני ט א האל ב טויע ר אוי ף שװער ע
אײזערנע זאװיאםעם , װיל ד גרא ז װאקס ט צװיש ן שטײנער , א ן אנדע ר הוי ף אי ז
אפגעשלאםן או ן נא ר א קלי ץ טיר ל עפנ ט זי ך דאר ט קארג . א ן אנדערע ר װידע ר
ליגט פר ײ פא ר אלע , א ברונע ם שטײ ט אי ן דע ר מיט , מענטש ן פו ן ארו ם שעפ ן
84
פנקס מל^וו ע
וואםער, גײע ן אדור ך פו ן גא ם צ ו גאם . מע ן זע ט א הוי ף או ן מע ן קע ן באל ד זאג ן
װער ס׳אי ז דע ר בעל־הבית .
קרומע טירעלע ך הענגע ן פא ר שמאל ע אײנגענ ג אי ן געװעלבע ר װא ם זײנע ן
אפן אי ן גאנצן , אדע ר געפינע ן זי ך הינטע ר קלײנ ע גלעזערנ ע טירן , װא ם עפענע ן
זיך מי ט א דארע ר אײזערנע ר קלאמקע , טײ ל פארשליס ן זי ך אוי ף שלעסער , טײ ל
אויף קײטעלעך .
בײם ארײנגאנ ג אי ן פלאצקע ר גא ם שטײע ן פו ן בײד ע זײט ן ד י ״אריעפארך ,
אכםנױת פאר ן פויערים־פאלק , פא ר זײער ע פער ד או ן װעגענער , װא ם קומע ן אי ן
שטאט ארײ ן אי ן ד י טע ג פו ן ירידים . ד י בעלי־בתי ם פו ן ד י אכםנױ ת זײנע ן אברה ם
טערזשער, דערנא ך מענד ל כה ן או ן יצה ק אײכלער .
דער אויבערשטע ר טײ ל פו ן ד י ״זאיאזדן ״ מי ט זײער ע איבערדעכלע ד װ י
טורעמלעך זע ט אוי ם גענו ג אויםטערליש , װע ן אנשטא ט ע ם זאל ן זי ך פונאנדער ־
קלינגען גלאק ן עפענע ן זי ך קלײנ ע טירעלעך , באװײז ן זי ך ײדן , געזונט ע טרעגערס ,
שיבן ארא פ פו ן דע ר הוי ך איבע ר אויםגעלײגטע , גלאט ע ברעטע ר זעקלע ך תבוא ה
פון ד י שפײכלער ם פו ן אויב ן גלײ ך אי ן שװער ע װעגענע ר ארײן .
א פא ר טרי ט פו ן דאנע ן געפינ ט זי ך א געװעלב , װא ם צי ט װ י א צויבער ־
מעשהלע. ד י שװארצ ע ױםפ ה זע ט אוי ם װ י א געשטאל ט פו ן חומש , װא ם הא ט מיטגע ־
בראכט מי ט זי ך פול ע הענ ט װאונדערבאר ע פירות , װא ם מע ן זע ט ז ײ נא ר זעלט ן
אין דע ר הײם : טײטלען , פײגן , באקםן , ארץ־ישראל־ניםלעך , מאנדלען , טערקיש ע
נים, װײנטרויבן , פאמעראנצ ן או ן נא ך א ם ך אנדער ע פרוכטן , װא ם מע ן וױים ט
גאר ניש ט זײע ר נאמען . ד י אויג ן קוק ט מע ן זי ך ארוי ם אוי ף ד י אל ע גוט ע זאכן .
קען מע ן ניש ט קויפן , שמעק ט מע ן זי ך כאט ש זא ט א ן מי ט ד י ריחות , װא ם טראג ן
זיך פו ן דע ם געװעל ב אחים . ײנגלע ך לײג ן זי ך צוזאמע ן גראש ן צ ו גראשן ,
קויפן טײלמא ל בשותפו ת א פרוכט . בי ם ב ײ בי ס טײל ט מע ן זיך , ״ד ו א בים ,
איך א ביס״ , דערב ײ ציטער ט יעדע ר אײנע ר זי ץ חב ר זא ל ניש ט בײם ן צופיל .
ױספד,ס געװעל ב אי ז געװע ן װ י א לעבעדיקע ר גרו ם פו ן ארץ־ישרא ל אי ן מיט ן דע ר
פלאצקער גאם .
לעבן ױםפה ן הא ט יארנלאנ ג געװאויג ט אר,ר ן ױס ף נארזשעמםקי , א ײ ד א כהן ,
א כעםן . ד י שטיבלע ך או ן דע ר אלקע ר זײנע ן געװע ן פו ל מי ט אלט ע קלײדער ,
װאם מע ן הא ט ד א אהערגעבראכ ט פו ן דײטשלאנד . אהר ן ױם ף הא ט געהא ט א ן
אײן או ן אײנציק ן זו ן יעק ב משה . א בלא ם דא ר מענטש ל מי ט א שװאר ץ געשויר ן
בערדל, א טוכ ן ײדי ש היט ל או ן אדרײפערטלדיק ע שװארצ ע קאפאטע . דע ר
שטײפער, וױיםע ר קראגן , דע ר שװארצע ר לאנגע ר שלײ ף זײנע ן געװע ן א צײכן ,
אז יעק ב מש ה גײ ט ניש ט מי ט ד י אנגענומענ ע װעג ן פו ן בחורי ם פו ן זײנם־גלײכן .
אין זײ ן האר ץ הא ט געברענ ט א פײער . צװ ײ גרוים ע אידעןךא , װא ס האב ן נא ר
װאם אנגעהויב ן באשײגע ן ד י ײדיש ע גאם , אידעאל ן פו ן מענטשלעכע ר או ן ײדישע ר
פנקס מל^װ ע
85
באפרייאונג האב ן אי ם אי ן גאנצ ן פארכאפט . מי ט זיי ן לאמע ן פו ם הא ט ע ר ארומ ־
געטאנצט אוי ף געהײמ ע פארזאמאנגען , קרײזלעך . אי ן יא ר 1905 װע ן מאס ן ייד ן
און קריםט ן זיעע ן געװע ן פארזאמל ט אי ן מאר ק הא ט יעק ב מש ה געװאג ט צ ו רעד ן
פון א באלקא ן צ ו ד י פארזאמלטע . ע ר הא ט ניש ט באװיז ן צ ו פארענדיק ן זײנ ע
רײד׳ װע ן פא ר ד י אויג ן פו ן ד י פארזאמלט ע האב ן אי ם קאזאק ן געבאפ ט או ן שטאר ק
צעשלאגן. דא ם אי ז געװע ן נא ר א טײ ל פו ן דע ר שטראף . פא ר זײ ן צױניסטיש ־
סאציאליםטישער טעטיקײ ט הא ט ע ר באצאל ט מי ט טורמע ׳ סוכאט ע או ן פריצײטיק ן
טויט.
די לעצט ע יאר ן פו ן זײ ן לעב ן הא ט ע ר זי ך ארומגעדרײ ט װ י א פארשטויםענער ,
שװײגנדיק, גלײך , א פרעמדע ד צװיש ן אײגענע , פלעג ט ע ר אמא ל ארײנקומע ן צ ו
קרובים, זײנע ן אל ע געבליב ן שטי ל אי ן מיט ן בעםט ן רעדן . מע ן הא ט אי ם ניש ט
געקענט מוח ל זײ ן ד י עװלה , װא ס ע ר הא ט פארשאפ ט דע ר גאנצע ר משפחד ״ מע ן הא ט
פאר אי ם מור א געהאט , אי ם ניש ט געגלײב ט — ״ע ר אי ז דא ך ערגע ר װ י א גוי״ ■ —
האט מע ן געזאגט , — ״ א גו י גלויב ט אוי ך אי ן עפע ס או ן דא ס גלויב ט דא ך אי ן
גארגישט״ — מע ן הא ט געזוכ ט א זכו ת פא ר דע ר אומפרײנדלעכע ר באציאונ ג צ ו
יעקב משהן .
אויף יענע ר זײ ט גא ס א בים ל אראפצוצ ו אי ן א הוי ף הא ט געװאוינ ט יעק ב
הערצל גאלאנט , װא ס הא ט געהאלט ן פו ן צוזעצ ן װא ס מע ר נעמע ן פא ר זי ך או ן זײ ן
הויזגעזינד. אי ן שטא ט אבע ר אי ז גענו ג געװע ן צ ו זאג ן יעק ב הערצ ל הא ט יעדע ר
שוין געװאוסט , א ז דא ם מײנ ט מע ן א הויכן , אויסגעדארט ן ײ ד מי ט א פני ם װ י אפ ־
געשיט מי ט אש , װא ס זע ט אוים , װ י ע ר װאל ט גרײ ט געװע ן יעד ן אויגנבלי ק
אויםצוברעכן אי ן א געװײן , אפיל ו ד י באר ד זײנ ע הא ט ניש ט פארמאג ט אי ן זי ך
קיץ אײ ן פונ ק פו ן חסידות , געװע ן אי ז דא ס א הארטע , פארבלאזע , װאכעדיק ע
בארד װ י אפגעשאם ן פו ן דע ר זון , צוגעשטאכ ן הא ר ב ײ הא ר צ ו זײ ן אויםגעװײק ט
פנים פו ן אפט ע תעניתים , דבקות , פו ן וױינע ן או ן קלאג ן אויפ ן חורב ן פו ן
ירושלים.
אינדערװאכגם הא ט יעק ב הערצ ל געדואנדל ט מי ט זעק . אמא ל אי ן ד י ײנג ע
יארן הא ט ער , װ י א ס ך ײד ן פו ן זײנ ם גלײכן , נאכ ן אויפעם ן דע ם נדן , זי ך גע ־
נומען צ ו מלמדות . זי ן האב ן זי ך ב ײ אי ם ל א עלינ ו ניש ט געהאלטן . דע ר
ערשטער זון , װא ס הא ט זי ך ב ײ אי ם דערהאלט ן אי ז ארומגעגאנגע ן בי ז בר־מצו ה
אין וױיםן ׳ געטראג ן הא ט ע ר אוי ף זי ך אויםע ר דע ם ניש ט וױיניקע ר װ י פי ר
נעמען? חײם , נתן , שמחד ״ בונים . ב ײ דע ר געלעגנהײ ט הא ט ע ר זי ך אלײ ן
שוין אוי ך צוגעשטעל ט נעמען : יעקב , נפתל י הרצל , או ן זי ץ װײ ב הא ט ע ר
צוגעזעצט ד י נעמע ן חוה , חי ה פײגע . װ י ע ם װימ ט אוי ם הא ט דא ם געהאלפ ן או ן
חײם נת ן שמח ה בוני ם אי ז געװאקם ן או ן געמאכ ט א װע ג פא ר נא ך או ן גא ך
קינדערלעך.
86
פנקס מלאוו ע
גאכן פארענדיק ן פו ן יעדע ר פרש ה חומ ש האב ן אל ע ײנגלע ך פו ן זײ ן חד ר
געמוזט אויפשטי ץ או ן זאג ן הוי ך : ׳/חײ ם נת ן שמח ה בוני ם ג ן חו ה חי ה פײג ה ור ׳
יעקב נפתל י הרצ ל — לאריכו ת ימים. ״
מיט זײ ן אויםערלע ך אויסזע ן או ן אויפפיר ן זי ך אי ז ע ר געװע ן ענלע ך צ ו זײ ן
חבר פו ן אלכםנדע ר שטיב ל בוגי ם שיעם , א גאאױוער , איבערגעגעבענע ר חםיד ,
א ת ם אי ן װעלטלעכ ע ענינים . מע ן הא ט לי ב געהא ט זי ך פרײלע ך מאכן , פארבינד ן
מיט זײ ן נאמע ן פארשײדענ ע קוריאזן . װעלנדי ק אמא ל קויפ ן א ן עו ף אוי ף כפרות ,
און זײענדי ק שװא ך אי ן דע ר פוילישע ר שפראך , זא ל ע ר האב ן געפרעג ט ד י גויע ,
װען ע ר הא ט געװאל ט װיס ן צ י דא ם אי ז א הא ן צ י א הו ן ן — ״טש י ט א י א טש י
טא טי ז (בי ן אי ך דאם , צ ו ביםט ו דאסז) . ע ר הא ט זי ך געהיט ן ניש ט צ ו זיי ן
אין ד י ד ׳ אמו ת פו ן א ן אשה .
יעקב הרצ ל פלעג ט פאסט ן יעד ן מאנטי ק או ן דאנערשטיק , אל ע קורצ ע
און לאנג ע תעניתים . טא ג או ן נאכ ט פלעג ט ע ר זיצ ן או ן לערנען . פאר ן האלב ן
טאג אי ז ע ר גארגיש ט פארטי ק געװאר ן מי ט ד י הכנו ת צו ם דאװנען . געגעם ן הא ט
ער אײ ן מאל , צװ ײ מא ל אי ן טאג , אבע ר א הסידיש ע סעודהל ע קי מ אײ ן מא ל ניש ט
אדורכגעלאזט. ע ר הא ט לי ב געהא ט זי ך משמ ח זײ ן אוי ף חםידיש ע שמחות . יעק ב
נפתלי הרצ ל פארטריגק ט דע ם בראנפ ן מי ט בוימאײל , ע ר זא ל ניש ט גי ץ אי ן
קאפ ארײן .
די פאמיליע ס גאלאנ ט אי ן שטאט , יעק ב הרצ ל או ן איטש ע מענד ל גאלאנ ט
האבן זי ך געיחום ט מי ט זײע ר אפשטאמונ ג פו ן דע ר משפח ה מקובלי ם גאלאנטי ,
פון צפת , פו ן ר ׳ אברה ם גאלאנטי , דע ם מחב ר פז ן ״קו ל בוכים״ .
די קלוג ע װיט י (ליפינםקי) , װא ם הא ט יארנלאנ ג אלײן , פו ן אײגענע ר מי ,
געמוזט דערציע ן פי ר קינדער , אי ז ניש ט נתפע ל געװאר ן פו ן איר ע שכני ם פו ן
בײדע זײט ן גאס , גלײ ך װ י פו ן נא ך אנדער ע שיע ע ײדן . צװיש ן ד י חכמות , װא ם
זי הא ט דערװארב ן אוי ף אי ר גארניש ט אזו י לײכט ן לעבנם־װעג , פלעג ט ז י לאז ן
הערן פו ן צײ ט צ ו צײ ט אז א מי ן באמערקונג ו ״האםטו , גי(ב)םטו , ביסטו , האסט ו
נישט גי(ב)םט ו נישט , ביםט ו נישט ״ או ן םטאפ .
װישניעװםקי משומ ד בארימ ט זיך , א ז אי ן א ײדי ש געשעפ ט הא ט מע ן אי ם גע ־
װאלט אפנאר ן בײ ם קויפ ן סחורה . אײ ן שות ף הא ט געפרעג ט דע ם צװײטן ו מ ה
יקרז באקומע ן א ן ענטפע ר ״כ״ה״ . אי ם אבע ר הא ט מע ן געזאגט ן 1ס§ס121)ץ2: ס
2£ם682[ €111ז113)\ $ 131)1^ 8 כ״ ה ס1ץנ 1 (וו י לאנ ג ד י װעל ט
שטײט אי ז נא ך כ״ ה ניש ט געװע ן דרײםיק) .
אין דע ם זכו ת פו ן דע ר משפח ה בלו ם פו ן דע ר פלאצקע ר גא ס אי ז צוגעפאל ן
צו פארזארג ן ד י שטא ט מי ט תור ה או ן מי ט ברויט . אויםע ר לעדערבערג ן או ן
צעגלאן הא ט יענק ל בלו ם יאר ן לאנ ג צוגעצויגן , שילע ר או ן דערװאקסענ ע צ ו זײ ן
ביכער־געשעפט. דע ם גרעםט ן טײ ל ביכע ר הא ט ע ר פארשפרײט . אי ן דע ר זעל ־
פנקס מלאװ ע
87
ביקער צײ ט הא ט זײ ן מאמע , פעם ע ד י בעקערין ׳ געשפײז ט ד י שטא ט מי ט ברויט .
בעקערײען זײנע ן געגאנגע ן אויפ ן װײב ם נאמען . באקאנ ט זיעע ן געװע ן גאלד ע
די בעקערין ׳ אי ן קעלע ר לעב ן יענק ל קאזיאק , מינד ל ד י בעקערי ן (הערמאן )
אויף דע ר װארשעװע ר גאם ׳ גאלד ע ד י בעקערין ׳ אי ן שול־געסל . מלכ ה ד י בעקערי ן
(קלײנבארד) אוי ף דע ר כארזשעלע ר גאם . םימ ע ד י לעקעך־בעקערין . װ י נא ר
םימע פלעג ט זי ך באװײז ן אי ן א הוי ז אי ז געװע ן א םימן , א ז ע ם האל ט פא ר א חתונה .
בײלע ד י בעקערי ן הא ט אדורכגעמאכ ט א לאנג ן װע ג פו ן דע ר פלאצקע ר
גאם אי ן מלאװ ע בי ז רחו ב רש״ י אי ן תל־אביב , דור ך דע ם געמישט ן ײדיש ־
אראבישן ארעמע ן פערט ל פו ן נוה־שלום . קומ ט א מלאװע ר קי מ ארץ־ישראל ,
האט א מלאװע ר ניש ט קײ ן ארבעט , װאוינ ט ע ר דערװײל , עם ט ע ר דערװײ ל ב ײ בײל ע
דער בעקערין . ב ײ אי ר זײנע ן טיר ן אפ ן שטענדיק .
אמאל הא ט אי ן אי ר הוי ז געװאוינ ט ר ׳ טובי ה דײן , דע ר חכם , דע ר איש־םוד ,
דער עצה־געבע ר פו ן אלכםנדע ר שטיבל . אנטקעג ן ב ײ פעם ע דע ר בעקערין ,
האט געװאוינ ט אהר ן פאדקראיעװע ר (כאבאנםקי ) א פאנאטישע ר גערע ר חםיד .
אין א הוי ף דערנעב ן זײנע ן געשטאנע ן ײד ן אי ן גרוי ע בארכענ ע שפאנצער ם
מיט רויט ע פלעקעלעך , אנגעלאדנט ע מי ט ״לען ״ אי ן זײער ע גרוים ע שערצ ן װא ם זײנע ן
געמאכט פו ן זא ק או ן געדרײ ט שטריק . דא ם זײנע ן געװע ן אברה ם שטריקמאכע ר
מיט זײ ן זון .
ציגן פו ן גא ם האב ן אומגעשטערטערהײ ט געצופ ט אפיש ן או ן מודעו ת פו ן
דער װאנ ט פו ן דע ר םאדע־װאםע ר בודקע , װא ם שטײ ט לעב ן הויף . הינטע ר דע ר
צװײטער װאנ ט פארקויפ ט אלי ה שמאטשארזש ם װײ ב אויבם . נאכהע ר ציע ן זי ך
שוין ביז ן םו ף גא ם קלײנ ע אײנשטאקיק ע האלצערנ ע היתלעך , װא ם זעע ן אוי ם
װי פארזשאװער ט אלט־אײזן . דאר ט װאוינ ט בער ל עובדיהס , שמוא ל אלעװניק , װא ס
פרעסט פו ן זשעפניצ ע אײל , גאטליבאװסק י גלעזער , שלמ ה קאמאשנמאכע ר —
ײדן פו ן אל ע טאג . צװיש ן ד י קלײנ ע היתלע ך שטײע ן אי ן נאנטע ר שכנו ת צװ ײ
גבירישע הײזע ר פו ן מענד ל קודזבארסק י או ן ישעי ה מאגדרי . קודזבארסקי ם
גרויםער הוי ף הא ט געשמעק ט גוייש , אי ז געװע ן פו ל מי ט מאשינע ן אוי ך נא ר פא ר
גוײם. דערפא ר אי ז שוי ן דא ם הזי ז פו ן ישעי ה מאנדר י געװע ן ײדיש . דא ס אי ז
געװען א רחבותדי ק הילצער ן הוי ז או ן הא ט אויםגעזע ן װ י אײ ן הוי ז װאל ט געװע ן
שטײן אוי ף ד י פלײצע ם פו ן א ן אנדערן . אי ן היגטערשט ן הוי ז אי ז געװע ן דא ם
גרויםע קאלאניא ל הורט־געשעפט , אי ן אויבערשט ן — הא ט געװאויג ט ישעי ה
מאנדרי מי ט זײנ ע קינדע ר או ן קינדס־קינדער . שטענדי ק הא ט מע ן ד א געקענ ט
זען מענטש ן װא ם זײנע ן אד׳ערגעקומע ן פו ן ד י ארומיק ע שטעטלע ך קויפ ן סחור ה
אדער, װא ם זײנע ן אהע ר געקומע ן אויםגעהונגערטע , זי ך זא ט אנעםן . ב ײ ישעי ה
מאנדרין אי ז דע ר טי ש געװע ן געגרײ ט א גאנצ ן טאג . ד י טב ע פו ן דע ם הוי ז אי ז
געװען אויפצוגעמע ן אורחים , הא ט מע ן שטענדי ק געװאר ט אוי ף ז ײ מי ט א פרײנטלע ך
88
פנקם מלאװ ע
פנים. דא ס אי ז געװע ן דא ס אײגציק ע גגיריש ע הוי ז אי ן שטאט , װא ס הא ט זי ך
אויסגעצײכנט מי ט הכנס ת אורחים . ישעי ה מאנדר י אי ז געװע ן אז א מי ן מלאװע ר
כלבא שבוע .
ישעיה מאנדר י אי ז געװע ן א שײנע ר ײד , אנגעזע ן אי ן שטאט , א סאלידע ר
מענטש, א גרויסע ר בע ל צדק ה או ן א ן איבערגעגעבענע ר גערע ר חסיד . װע ן דע ר
גערער רב י פלעג ט אדורכפאר ן ד י שטאט , הא ט ע ר געװאוינ ט ב ײ ישעי ה מאנדרי .
פון דע ם הוי ז אי ז אחי ס אײנע ר פו ן ד י פירע ר פו ן דע ר ״אגוד ת ישראל ״ אי ן
פוילן. ד י ארטאדאקסיש ע באװעגונג , װא ס אי ז אנטשטאנע ן אי ן פויל ן אונטע ר
דער השפע ה פו ן רבני ם פו ן דײטשלאנ ד אי ז געװע ן קעגנערי ש צ ו אל ע באװעגונגע ן
אויף דע ר ײדישע ר גאס , קעגנערי ש אפיל ו צ ו ארץ־ישראל .
פנחס מאנדר י אי ז געװע ן פו ן ד י ערשט ע ארטאדאקסיש ע פירער , װא ס האב ן
באזוכט דא ס לאג ד או ן טרא ץ זײ ן קעעערישקײ ט צ ז אל ע צױניסטיש ע גחפ ן אי ז
ער געװע ן צװיש ן ד י געצײלט ע פו ן זײ ן לאגער , װא ס האב ן געצװאונגע ן זײע ר בא ־
װעגונג ארײנצונעמע ן אי ן זײע ר פראגראם , דע ם עגי ן ארץ־ישראל ,
לעבן סא ד בײ ם פלאצקע ר שאס ײ הא ט געװאוינ ט דו ד אפאטאװסקי , אברה ם יצח ק
װישינסקי, דע ר בוכהאלטע ר ב ײ ישעי ה מאנדרי ן אי ן געשעפט . אנטקעג ן ז ײ הא ט גע ־
װאוינט מענד ל קיקעלער . ז ײ דר ײ זײגע ן געװע ן ד י לעצט ע אײנװאוינע ר אוי ף דע ר
פלאצקער גאס . ב ײ ז ײ הא ט זי ך געענדיק ט ד י גא ס או ן אנגעהויב ן דע ר סטשעגאװע ר
און שרענסקע ר װעג .
11. ד י ג ר ע נ ע ץ
1 ע ר שטאטישע ר װאל ד צי ט זי ך װײ ט אװע ק פו ן אײ ן זײ ט בי ז יאנעװא ,
כארזשל או ן נא ך װײטער , פו ן דע ר אנדערע ר — קומ ט ע ר נענטע ר צ ו נײדנבורג ,
אלענשטײן או ן דע ר געגנ ט פו ן מזרח־פרײסן . לעב ן רוד א הויב ט זי ך א ן דע ר
מלאװקער װאלד , װא ס צי ט זי ך צעגדליקע ר מײל ן ארו ם או ן ארום .
די װעלדע ר װאלט ן זי ך אזו י געקענ ט ציע ן או ן ציע ן א ן א סוף , װע ן ניש ט
מענטשן, װא ס האב ן אויסגעפונען , א ז ד א אי ן ד י געדיכט ע װעלדע ר ענדיק ט זי ד
דאס רוסיש ע לאנ ד או ן ע ס הויב ט זי ך א ן א דײטשי ש לאנד ♦ מע ן הא ט איבערגעריס ן
די ער ד מי ט טיפ ע גרובנם , אויסגעמויער ט גרעגעץ־שטײנער , אװעקגעשטעל ט פו ן
יעדער זײ ט גרינ ע סאלדאט ן צ ו היט ן ד י גריבע ר או ן שטײנער , װא ם טײל ן א פ ד י
צװײ לענדע ר מי ט א װאלד .
װי געװײנלע ך זײנע ן װעלדע ר גרי ן פריליג ג או ן זומער , װײ ם מי ט שנ ײ באדעק ט
װינטער־צײט, צװיש ן בײמע ר װאקם ן טויזנטע ר מיני ם פו ן געװיקםן , לעב ט א װעל ט
פנקס מלאוו ע
89
חױת או ן װערעמלעך , או ן אוי ף ז ײ שפיל ן או ן לעב ן צענדליקע ר מיני ם פײגל , אזו י
איז װ י געװײנלע ך אי ן א װאלד • װער ט א װאל ד גרענעץ , באוױיז ן זי ך מי ט אמא ל
אזוי פי ל פרעמד ע מענטשן , װא ס באװעג ן זי ך פארזיכטיק , בעט ן נאכ ט זא ל זײ ן
פינצטער, ד י לבנר , זא ל באר,אלט ן אי ר פנים , װינט ן זאל ן בלאזן , א רעג ן זא ל גיסן ,
גרינע סאלדאט ן זאל ן ניש ט הערן , ניש ט זען . טרעפ ט אמא ל א ן א מענט ש אוי ף
א גרינע ם סאלדא ט אי ן װאלד , מו ז אײנע ר פו ן ז ײ אפטרעטן , אדע ר אריבע ר אוי ף
יענער װעלט . אזו י הא ט ע ס אמא ל פאסיר ט מי ט א ײ ד פו ן מלאװע , װא ס הא ט
אלײן ניש ט געװאל ט או ן געשיק ט דע ם גרינע ם אוי ף יענ ע װעלט . א טויט ן הא ט
ער אי ם צוגעבונד ן מי ט דע ר ביק ס צ ו א בוי ם ע ר זא ל אזו י װײטע ר שטײ ן או ן
היטן. דע ר זעלביקע ר ײ ד הא ט נאכע ר אויסגעבוי ט אי ן שטא ט א נײע ם בית ־
המדרש, א פארקא ן ארו ם נײע ם בית־עלמין , א ן אוה ל אויפ ן קב ר פונע ם אלט ן
רב.
נישט שטענדי ק מו ז מע ן דװק א שיס ן ב ײ דע ר גרענעץ . מענטש ן קענע ן
אדורכקומען. מאכ ן ״מוילעכער ״ מי ט גרינ ע סאלדאט ן שותפות , קע ן מע ן זי ך
באװעגן פראנ ק או ן פר ײ פו ן בײד ע זײט ן גרענעץ , בי ז ע ס װער ט װידע ר עפע ס
קאליע.
פאר א ס ך מענטש ן אי ן שטא ט אי ז ד י גרענע ץ געװאר ן א קװא ל פו ן פרנסר ״
אמת ניש ט קי ץ לײכטע , װא ס אי ז געװע ן פארבונד ן מי ט געפא ר או ן מאראלישע ר
ירידה. שטארק ע כוחו ת האב ן אפגעהי ט ד י שטא ט זא ל ניש ט פארװאנדל ט װער ן
אין א ״מוילעכער״־שטאט .
מיט ד י סחורו ת פו ן יענע ר זײ ט גרענע ץ האב ן אנגעהויב ן ארײנדרינגע ן נײ ע
לעבנס־באגריפן, נײ ע לעבנס־פארמען .
מען דאר ף זי ך װידע ר ניש ט פארשטעלן , א ז ד י גרענע ץ אי ז געװע ן אז א מי ן
״קלאנדײק״, װא ו מענטש ן זײנע ן געלאפ ן זוכ ן גאלד . צ ו ד י געצײלט ע ײדיש ע
פרנסות אי ז צוגעקומע ן נא ך אײנע . א שמאלע ר שפאל ט הא ט זי ך געעפנ ט או ן ײד ן
האבן זי ך א לא ז געטא ן אהינצו , ניש ט געקוק ט אוי ף אל ע געפארן , װײ ל קײ ן ס ך
אויסװעגן זײנע ן ניש ט געװען . ד י גרענע ץ הא ט געשאפ ן נײ ע מעגלעכקײט ן פו ן
פרנסה.
דױיט זי ך אזו י ארו ם א ױנגערמא ן אי ן שטאט , א ן פרנסה , פו ן נד ן שוי ן לאנ ג
קיץ זכ ר נישטא , אפש ר גא ר באל ד ניש ט געװעזן , ע ס װער ט מיאו ס דא ס לעבן .
ביז דע ר חתונ ה געװע ן א בחו ר אי ן שטיבל , אי ן בית־המדרש , תור ה אי ז געװע ן ד י
אײנציקע סחורד, . מי ט אײ ן מא ל א װײב , קינדער , װא ס טו ט מען ? נעמ ט מע ן
א ״קארט ״ או ן מע ן הויב ט א ן ״ארײנפארן״ .
װען ס׳אי ז נא ך פינצטער , קע ן מע ן זען , װ י מאגער ע חסידיש ע ױנגעלײט ,
פרײערע פרויען , ײנג ע אלמנו ת לאז ן זי ך איבע ר דע ר גרענע ץ קײ ן פרײסן . שמאל ,
אויסגעדארט פאר ט מע ן ארײ ן פארטאג , ברײט , די ק קומ ט מע ן צורי ק אי ן ד י
90
פנקם מלאװ ע
אװגטן. א גאנצ ן טא ג ציטער ט דא ם האר ץ פו ן א פארזארג ט ײג ג װײב ל אי ן
דער הײם . — ״ע ר זא ל נא ר בשלו ם אריבער״ .
װען גרעגע ץ אי ז גוט , קומע ן אי ן ד י אװנט ן אהײ ם ײנגעלײטלעך , נעמע ן פו ן
זיך אראפװארפ ן הויזן , קורצ ע רעקלעך , מאנטלע ן א ן א צא ל או ן א ן א שיעור .
יעדער באמי ט זי ך ״אינעװײגיק ״ ארויפצושלעפ ן אוי ף זי ך פא ר אײנװעג ם װא ם מער ,
די זעלביק ע הוצאה , ד י זעלביק ע םכנר, . פרויע ן װיקלע ן זי ך אוי ם מי ט זײדנם ,
פירן גאלדעג ע זײגערלעך , בריליאנטן . א ז מע ן כאפ ט אי ז טאק ע שלעכט . װ י
געװײנלעך אי ז ד י גרענע ץ ״אונדזער ״ ד״ ה איבערגעקויפט . פו ן צײ ט צ ו צײ ט
טרעפט דא ך א מכשול , נעמע ן גוײ ם אװע ק ד י םחור ה או ן גיב ן אל ם צולא ג קלע פ
מיט א ברײטע ר גוײשע ר האנט . אלט ע ״מויליכערם ״ פיל ן ד י גרענע ץ װ י פי ש װא ־
םער, ז ײ באװײז ן באצײטנ ם אויםצומײד ן ד י נע ץ או ן אנטלויפ ן פו ן געפאר .
אין שטא ט זיצ ן זי ך ײד ן חםידישע , באלעבאטישע , פארמעגלעכ ע םוחרי ם
װארטן א פ ד י ײנגעלײטלע ך מי ט זײע ר םחורה , אי ן שטא ט אי ז אגטשטאנע ן א
פארצװײגטער האנד ל מי ט אלט ע מלבושים , זײדנם , או ן גאלדװארג .
דאם ״ארײגפארן״ , דא ם אנטא ן זי ך ״קורץ ״ ד י געפאר ן פו ן דע ר גרענעץ , דא ם
טרעפן זי ך מי ט א גאג ץ אנדערע ר װעלט , אנדער ע מנר,גים , האב ן ארויםגעצויג ן
א ם ך ײנגעלײ ט פו ן פאטריארכאליש ן משפחה־קרײז . נײ ע געדאגקען , שטרעבונגע ן
האבן געגומע ן ארײנדרינגע ן אומבאמערק ט אי ן הארץ , אי ן מוח .
א טײ ל פו ן ד י גרעגעץ־ײנגעלײ ט טרעפ ט מע ן שפעטע ר װ י טעטיק ע מיט ־
גלידער אי ן פארשײדענ ע געזעלשאפטלעכ ע או ן פאליטיש ע אינםטיטוציע ם אי ן
שטאט. א ן אנדער , אמ ת א קלײנער , טײ ל פאל ט אי ן אפגרונ ט פו ן דעמאראליזאציע .
גאר א ן אגדע ר פארנע ם הא ט געהא ט דע ר פערד־האנדל . ניש ט איעדע ר
ײנגערמאנטשיקל, װא ם הא ט ניש ט געהא ט קײ ן פרנםר ״ הא ט זי ך געקענ ט לאז ן
מיט פער ד איבע ר דע ר גרענעץ . צ ו דע ם הא ט מע ן באדארפ ט זײ ן א פאכמאן .
א פארצװײגטע ר פערד־האנד ל אי ז אנגעגאנגע ן מי ט דע ר גרענעץ . אי ן שטא ט
האבן זי ך יארן־לאנ ג באשעפטיק ט מיט ן פערד־האנד ל גאנ ץ באלעבאטיש ע ײדן .
די װױרם , פרײדנבערג , ליכטע ר או ן ױם ף דאמבקעװיטש . זײע ר האנד ל אי ז אנגעגאנגע ן
אין לאנ ד או ן אי ן אויםלאנד , קײנע ר הא ט אי ן דע ם ני ט געזע ן קײ ן פגם . ד י גרענע ץ
האט אבע ר גור ם געװע ן א פארצװײגט ן האנד ל מי ט געגנבעט ע פערד , װ י אפאטאש ו
שילדערט דא ם אי ן זײ ן ״פער ד גנבים״ . יעדע ר גנב , א ״קױוק ע פארך״ , א ״גראדול״ ,
א מוטיקע ר קאטארינאז ש הא ט פו ן צײ ט צ ו צײ ט זי ך געלאז ן פרואװ ן גלי ק ארויםפיר ן
א פערד ל פו ן א שטא ל או ן אװע ק איבע ר ד י גרענעץ . דא ם אל ץ אי ז אבע ר געװע ן
נאר אמאטארן־ארבעט , א צופעלי ק פארדינםטל . פערד־גנבי ם אוי ף א ברײט ן
פארנעם, םפעציאליםטן , קינםטלע ר זײנע ן געװען , װ י מע ן הא ט ז ײ אי ן שטא ט
גערופן, ד י משפח ה ״קראדניקעם״ . דא ם פא ך אי ז איבערגעגאנגע ן פו ן טאטע ם צ ו
זין. ד י ״קראדניקעם ״ זײנע ן נישט־נא ר געװע ן פערד־גנבים , ז ײ זײנע ן גלײכ ־
פנקס מלאוו ע
91
צײטיק געװע ן גרוים ע מביני ם או ן ליבהאבע ר פו ן פערד . ז ײ האב ן דא ם אנגעפיר ט
יארן־לאנג דע ם האנד ל מי ט געגנבעט ע פער ד איבע ר דע ר גרענעץ .
די צײ ט פארװיש ט אלץ . אײנע ר פו ן ז ײ אי ז אפיל ו געװאר ן גבא י פו ן דע ר
גרויםער שו ל אויפ ן אר ט פו ן בכבודיק ן ױם ף ראדאק .
צום העכםט ן פונק ט אבע ר אי ז דא ם ״מוליכערײ ״ דערגאנגע ן מי ט ד י ״העכט ־
לעך״. א פארצוױיגט ע נע ץ פו ן ײד ן או ן גויים ׳ צװיש ן ז ײ א ס ך רוםיש ע באאמט ע
און מיליטער־לײט , אי ז געװע ן אויםגעשפרײ ט פו ן טי ף חםלאנ ד בי ז צ ו דע ר
גרענעץ אי ן מלאװע . יאר ן לאנ ג הא ט זי ך ד י ארגאניזאצי ע פארנומע ן מיט ן ארי ־
בערפירן איבע ר דע ר גרעגע ץ ײנג ע לײט , אנטלאפענ ע פו ן מיליטער , פאליטישע ,
אומלעגאלע. ד י דאזיק ע פאסאזשיר ן הא ט מע ן אי ן שטא ט גערופ ן ״העכטלעך״ . פו ן
צײט צ ו צײ ט פלעג ט ד י שטא ט פו ל װער ן מי ט הונדערטע ר פרעמד ע ײנגעלײט ,
װאם זײנע ן געקומע ן פו ן אל ע עק ן רוסלאנד . ז ײ פלעג ן װארט ן אי ן שטא ט אוי ף
א ״גוטע ״ גרענעץ . אי ן ד י אװנט ן פלעג ן גאס ן ציטער ן הינטע ר רעדע ר פו ן שװער ע
װעגענער פו ן יענק ל גלאצער , פײבו ש דאמ ב או ן זר ח בעל־עגלה , װא ס זיעע ן
געװען פו ל געפאק ט מי ט ״העכטלעך״ , געצויג ן צ ו דע ר גרענע ץ או ן פו ן דאר ט
קײן אמעריק ע או ן אי ן אנדער ע לענדע ר מעב ר לים .
פאליצײ, זשאנדארמעריע , מיליטעריש ע גרענעץ־װא ך מי ט זײער ע אפיציר ן
און נאטשאלניקעם , ז ײ אל ע זײנע ן װ י געװײנלע ך געװע ן ״אי ן קעשענע ״ פו ן ד י
אנפירער פו ן דע ם האנד ל מי ט ד י ״העכטלעך״ . זײ , ד י ײדיש ע אנפירער , האב ן געהא ט
צו זאג ן צ י דע ר גובערנאטאר , דע ר נאטשאלני ק זאל ן בלײב ן אוי ף זײע ר פלא ץ אדע ר
גאר פארשיק ט װער ן אי ן טי ף חםלאנד . װע ן ז ײ האב ן געװאל ט פטו ר װער ן
פון א גוי , װא ם הא ט זי ך ניש ט פארשטאנע ן אויפ ן עסק , האב ן ז ײ דא ם סוף־כל־םו ף
דורכגעפירט. ד י גרענע ץ אי ז געװײנלע ך געװע ן ״אונדזער״ , ע ם הא ט
אבער פאר ט פאםיר ט א מכשו ל ד י גרענע ץ אי ז ״קאליע ״ געװארן , הא ט מע ן גע ־
מוזט זי ך לאז ן ״השכיבנ ו (השיבנו ) נאזאד ״ אדע ר ״אדורכרײםן ״ זי ך אונטע ר
א האג ל פו ן קויל ן אוי ף יענע ר זײט .
אחם דע ר גרענע ץ האב ן זי ך געדרײ ט ײד ן פו ן אל ע קלאס ן או ן אל ע שיכט ן
פון דע ר באפעלקערונג . ד י שטא ט אי ז צ ו ביסלע ך פארװאנדל ט געװאר ן אי ז
א האנדלם־צענטע ר פא ר אל ע שטעטלע ך ארום , הא ט צוגעצויג ן ײד ן םוחרים ,
לערער, מלמדי ם או ן באאמט ע פו ן פארשײדענ ע שטעט , אפיל ו פו ן גא ר װײט ע
מקומות. דא ם טרעפ ן זי ך מי ט דע ר אויסנװעל ט אי ז געװע ן א שטויס־קראפ ט
פארן ײדיש ן מלאװ ע אויפ ן װע ג פו ן װעלטלעכקײט .
די פאליטיש ע עמיגראנטן , ד י נײ־צוגעקומענ ע ײר ן פו ן רוםלאנד , פו ן דע ר
ליטע, האב ן מי ט זי ך מיטגעבראכ ט עפע ס נײעס . פו ן אל ע שטעטלע ך הא ט זי ך
מלאװע אויסגעצײכנ ט מי ט מע ר װעלטלעכקײט , מע ר אינטעליגענ ץ או ן מע ר פאר ־
שטענדעניש פא ר ד י שטרעמונגע ן פו ן דע ר נײע ר צײט .
92
פנקס מל^וו ע
פון געזעלשאפטלעכ ן לעגן , פו ן ד י פארשײדענ ע קולטורעל ע או ן פאליטיש ע
אינסטיטוציעס אי ן שטאט , פו ן ד י מלאװע ר פארשטײער , ווא ס זיעע ן געווע ן אי ן
אלע צענטראל־קאמיטעט ן פו ן אל ע ײדיש ע פארטײע ן או ן באװעגונגע ן אי ן פוילן ,
איז צ ו זע ן א ז מלאװ ע אל ם שטא ט אי ז ניש ט מיטגערים ן געװאר ן מי ט ד י פרנסו ת
פון דע ר גרענעץ . װ י ע ם װײז ט אויס , זײנע ן ד י װארצלע ן פו ן ערלעכקײט , װא ס
האבן אפגעהי ט או ן באשיצ ט ד י מלאװע ר ײדיש ע קהל ה א ז ז י זא ל זי ד ניש ט פאר ־
װאנדלען אי ן א שטא ט פו ן ״מויליבער״ , געװע ן צ ו טיף •
12. א בא ן גײ ט דור ך ד י שטא ט
ל1טלעכע או ן פופצי ק יא ר נא ך סטעפענסאנ ס דערפינדונ ג הא ט מלאװ ע
דערלעבט צ ו האב ן א ן אײגענ ע באן . יעד ע פא ר שעד ״ ם ײ בײטא ג או ן ם ײ בײ ־
נאכט, אי ז ד י שטאטיש ע שטילקײ ט אדורכגעלעכער ט געװאר ן פו ן א שארפ ן פײ ף
פון דע ר ״קאלע״ . לאקאמאטױו ן האב ן געבלאז ן או ן כאט ש ד י באן־םטאנצי ע אי ז געלעג ן
אײניקע װיארם ט װײט , הא ט זי ך זײע ר הײםע ר אטע ם דערטראג ן אי ן שטאט .
צוגן זײנע ן געלאפ ן פארשײדענ ע $ ״באמבל ״ צוגן , עקםפרעס ן או ן טאװאראװע .
די װעל ט אי ז מיטאמא ל געװאר ן נאנט . פריע ר פלעג ט מע ן מי ט אק ס פאר ו קײ ן
װארשע א האלב ע װא ך או ן איצטע ר קארג ע פי ר שעה . אבע ר דא ס רעד ט זי ך
נאר אזוי . האב ן ײד ן לבתחיל ה מור א געהא ט פא ר דע ר באן , הג ם יעדע ר הא ט
געקענט פאר ן בחינם , א ן א בילעט . מי ט דע ר צײ ט האב ן זי ך אבע ר מענטש ן צ ו
ביםלעך צוגעװאוינ ט צ ו דע ר נײע ר ״גזירה״ , או ן געפאר ן מע ר מי ט דע ר באן . יעד ע
נײע זא ך אי ן שטא ט אי ז באטראכ ט געװאר ן װ י א גזירה , אמא ל האב ן ײד ן אפיל ו
גוזר תעני ת געװען , װע ן ד י מאב ט הא ט באפויל ן צ ו קאלעכ ן ד י רינשטאקן .
דאם פאר ן מי ט דע ר בא ן אי ז אי ן יענ ע צײט ן פא ר א ס ך געװע ן א גאנ ץ פאר ־
װיקלטע נםיעד ״ מענטש ן האב ן פשו ט ניש ט פארשטאנען , װ י אזו י פאר ט מע ן דא ם
מיט א באן . פו ן אײנע ם א מלאװע ר בעל־הבי ת דערצײל ט מען , װ י אזו י ע ר אי ז
שעהגלאנג געזעם ן אויפ ן ״װאקזאל ״ געהאלט ן זי ך אי ן אײ ן װאונדערן , פארװא ם
ער אי ז נא ך ניש ט דערפאר ן קײ ן װארשע .
נישט אומזים ט זאג ט ד י װעל ט : ״מלאװע ר גאפעם״ .
די בא ן אי ז געװאר ן א װענד־פונק ט אי ן לעב ן פו ן שטאט , ע ם זײנע ן אויפגע ־
קומען נײ ע פרנםו ת ארו ם דע ר באן . אי ן שטא ט האב ן זי ך באװיז ן גײ ע מענטשן ,
סװזדים, באאמט ע פו ן דע ר פרעמד , װױר , טיקולםקע ר האב ן געעפנ ט האטעלן , רעס ־
טאראנען פא ר ד י מענטש ן פו ן דע ר פרעמד . מלאװע ר ײד ן האב ן זי ך מי ט מע ר לײכט ־
קײט געלאז ט איבע ר אנדער ע שטעט , אנדער ע לענדער . אי ן שטא ט זיעע ן אנט ־
פנקס מלאוו ע
93
שטאנען ניי ע רעגירונגס־אמטן . פאטריארכאליש ע לעבנם־פארמע ן האג ן לאנג ־
זאם גענומע ן פארשװינדן .
די פארבינדונ ג צװיש ן שטא ט או ן דע ר אויםנװעל ט אי ז געלעג ן אי ן יידיש ע
הענט. יעד ן שבת־צו־נאכ ט הא ט מע ן געקענ ט זע ן ײדיש ע בעלי־עגלו ת לאדענע ן
שװערע װעגענע ר מי ט םחורות , או ן פיר ן מענטש ן קײ ן פלאצק , אדע ר קײ ן װארשע .
םוף װא ך פלעג ן ז ײ צוריקקומע ן פו ן ד י װײט ע מקומו ת מי ט אנדער ע םחורות ,
אנדערע מענטשן . געוױעלע ך הא ט מע ן געפיר ט לאדונ ג מי ט מענטש ן צוזאמען .
יארן־לאנג האב ן יענק ל ״גלאצער ״ (צימערמאן) , זר ח בעל־עגלה , פײבו ש דאמ ב —
דער שװארצע ר פײבו ש — מי ט זײנ ע זי ן חײ ם או ן יצחק , פארבראכ ט אוי ף ד י װײט ע
שליאכן צװיש ן מלאװע , פלאצ ק או ן װארשע . געפאר ן אי ז מע ן מי ט לאדונ ג ״פאר ־
שוינעך, מי ט מחותני ם אוי ף זעאונגען , אוי ף חתונות . יעדע ר בעל־עגל ה הא ט
געהאט זײ ן ״חזקה ״ צ ו פיר ן משפחו ת אוי ף שמחות .
אז פײבו ש באװימ ט זי ך אי ן שטוב , אי ז א סימ ן א ז ע ם װע ט זײ ן א שמחד -
װער ע ס הא ט אי ם נא ר דערזע ן אי ן זי ק דיקע ר בורק ע מי ט דע ם ברײט ן רויט ן גארטל ,
די הויכ ע שטױול , דע ר הא ט גיש ט מע ר מור א געהא ט זי ך צ ו לאז ן מי ט אי ם איבע ר
אלע װעגן , ע ר הא ט דערװעק ט צוטחי , אויג ן הא ט ע ר געהא ט שארפע , — באשאנקע ן
מיט א כו ח דורכצובליק ן אל ע װײטקײטן . מי ט זײנ ע פארשוינע ן פלעג ט פײבו ש
װײגיק שמועסן . פאל ט אמא ל א װאר ט אי ז ע ם א שב ח פא ר ד י פערד , אדע ר א װי ־
ציקע באמערקוג ג װעג ן ד י פארער ם זײנע . דורכ ן װאל ד גײע ן פער ד פאמעלעך ,
פײבוש יאג ט נישט , ע ד הא ט לי ב דע ם םקװילנע ר װאלד , דע ם אקעלעװע ר װאלד ,
די מאםטאװע ר װעלדער , א ס ך שידוכי ם ד א צוזאמענגעבראכט , שארפ ע ריחו ת סו ן
װאלד פארשלעפער ן מענט ש או ן בהמה . אוי ף א ן אנדע ר װע ג אמא ל דערצײל ט
עח ״גוײם , בהמות , ״טשערפיענטא״ , אזו י רופ ן ז ײ דא ם אר ט — ״ד י מאטק א באסק א
האט זי ך ז ײ ד א באװיזן ״ דע ר אמ ת אבע ר איז ן אי ן א קאלטע ר װינטער־נאכ ט
האבן הונגעריק ע װעל ף נאכגעיאג ט א ײד , דע ר ײ ד ראטעװע ט זי ך אוי ף א בוים ,
ער דערמאנ ט זי ך א ז הײנ ט אי ז חנוכה , צינד ט ע ר א ן אויפ ן בוי ם חנוכה־ליכטלעך ,
גוײם דערזעע ן ליכ ט פו ן דערװײטנם , ״ד י מאטק א באםקא ! שרײע ן ז ײ — הא ט
זיך באװיזן . פו ן דא ן קומ ט ד א אהע ר דא ס ״גאיעס ״ פו ן דע ר גאנצע ר םביבה . עול ה
רגל זײ ן ״טשערפיענט א י ״ .
מיט דע ר צײ ט הא ט מע ן אבע ר םחורו ת אוי ף װײט ע שטרעקע ם אגגעהויב ן
שיקן מי ט דע ר באן . פריע ר פלעג ן סחורו ת גי מ מי ט דע ר װײם ל דור ך פלאצק ,
אדער מי ט דע ר יבש ה בי ז װארש ע דור ך פלינםק . אי ן ד י ארומיק ע שטעטלע ך
קײן שרענסק . בעזוין , פלינםק , שעפם , ראטשוינ ז או ן אפיל ו קײ ן פלאצק , מאקאװע ׳
פראשגיץ, פולטום ק או ן אםטראלענק ע זײנע ן םחוח ת או ן פארשוינע ן אוי ך װײטע ר
געגאנגען מי ט אק ם ביז ן סוף .
אזוי װ י ד י באן־סטאנצי ע אי ז געלעג ן א פא ר װיארם ט פו ן שטא ט אי ז אנט ־
94
פנקס מל^װ ע
שטאנען א ספעציעלע ר פארקע ר צװיש ן דע ר בא ן או ן שטא ט פא ר םחורו ת או ן
פאסאזשירן.
צלאל דוגא ׳ פיש ל דוגא ׳ שמח ה שרהם ׳ בעדי ש איטש ע מענדל ס (גאלאנטע )
פלעגט פיר ן פו ן שטא ט צ ו דע ר בא ן תבואד ״ מעל , ביר , חי ע לעדער , אל ט אײזן ,
ציגל, האל ץ או ן צוריקברענגע ן פו ן דע ר בא ן מאשינען , קאלאניאל־סחורות , שניט ,
פארטיקע לעדער , אית ן או ן געטראנקען . ארו ם ד י בעל־עגלו ת זײנע ן געװע ן בא ־
שעפטיקט צענדליקע ר ײדיש ע טרעגער , בײ ם אויפלאדענע ן אוי ף פור ן פו ן שפײכ ־
לערס אי ן װאגאנע ס או ן בײ ם אויםלאדענע ן פו ן װאגאנע ס אוי ף פור ן אי ן שפײכ ־
לערם אריץ .
בעריש, א ן אײד ל ײנג ל פו ן א חסידישע ר שטוב , װאל ט אמאליק ע צײט ן אפש ר
געװארן א מלמד , אדע ר זי ך געלאז ט צ ו דע ר גרענעץ . ד י צױניםטיש ע או ן סא ־
ציאליםטישע באװעגונגע ן אי ן שטא ט האב ן רײ ף געמאכ ט ב ײ מענטש ן א ן אנדע ר
צוזאנג צ ו ארבע ט װ י אמא ל אי ן ד י חסידיש ע צײטן .
אײגיקע גויי ם האב ן אוי ך געפיר ט סחורו ת צו ם באן , אבע ר דע ר הויפט ־
טראנספארט אי ז געלעג ן אי ן ײדיש ע הענט . אוי ך ד י צװישנשטאטיש ע קאמוני ־
קאציע אי ז אי ן גאנצ ן געלעג ן אי ן ײדיש ע הענט .
אויסער דע ם האב ן ײד ן נא ך געלעב ט פו ן ״לײכטע ״ פער ד או ן װעגעלע ך װא ם
חאבן געפיר ט םחורו ת אי ן שטא ט גופא , פאפולע ר זײנע ן געװע ן ״מאטעי ע מיט ן
פערדעיע״ (מאטעל ע מיט ן פערדעלע) , ״קויטש ע מיט ן פערדיע״ , דע ר אנדערע ר
קויטשע. ד י אל ע בעלי־עגלהלע ך זיעע ן געװע ן נעבעכדיק ע ײד ן מי ט פיעגעװאט ע
שמוציקע פנימער , פו ן װעלכ ע ע ס האב ן אראפגעהאנגע ן צעשויבערט ע רויט ע בערד .
דאם אנרופ ן דע ם סאר ט בעלי־עגא ת ״מאטעיע , פערדעיע״ , אי ז ניש ט געװע ן
חלילה א ן אויםדרו ק פו ן א םפעציעלע ר ליבשאפ ט צ ו ד י ברואים , נײער ט א ן אוים ־
דרוק אוי ף דע ר נעבעכדיקײ ט פו ן ז ײ גופא , פו ן זײער ע דאר ע האלב־הונגעריק ע
פערדלעך, או ן װעגעלעך . פו ן שטא ט צו ם בא ן או ן צורי ק אי ז אנטשטאנע ן א שפאג ל
נײע באשעפטיקונג , דא ם דראזשקארסק ע פאך .
מיט א לעדערנע ם הו ט אויפ ן קאפ , מי ט א גוײש ן לאקירט ן דאשעק ׳ אי ן א
לאנגן מאנט ל פו ן בלויע ן טוך , זיצנדי ק אויפ ן הויכ ן ״קאזיאל ״ ראמפל ט זי ך איבע ר
די שטײנע ר פו ן מלאװע ר גאם ן א דראזשקאר ש מי ט א ן אויסגעפוצ ט פער ד אי ן א שײ ־
נעם לעדערנע ם געשפא ן מי ט בלעכעלע ך או ן מעשעלעך , מי ט ״באשינטע ״ בריל ן
פאר ד י פערדיש ע אויגן , צװ ײ פינקלדיק ע לאמטערנע ן פו ן בײד ע זײט ן מי ט א רויט ן
נומער או ן נא ך א נומע ר פו ן הינט ן מי ט א הויכע ר לעדערנע ר בויד , א װארע ם
אונטערגענײט באדעקאכ ץ פא ר ד י פים , אזו י זע ט אוי ם א דראזשק ע װע ן ז י פאר ט
צום ״םמאטר ״ פאר ן מאגיסטראט . אריבערגעקומע ן בשלו ם דע ם ״סמאטר״ , פערג ן
זיך פונאנדע ר דראזשקארםק ע פער ד איבע ר שטאטיש ע גאסן , גלײ ך ע ם װאל ט געװע ן
פנקס מלאוו ע
95
דער ״גרינע ר דאנערשטיק״ , װע ן גוײ ם קומע ן זי ך צוזאמע ן אוי ף זייער ע פער ד צורי ק
פון דע ר ״גראניצע׳ /
נאכן ״םמאטר ״ פאר ן דראזשקע ם אהײם , װ י געוױינלע ך אי ן ד י ווארשעװע ר
גאם ארײן .
אין פשוט ע װאכעדיק ע טע ג שטײע ן דראזשקעם , ײדיש ע או ן גוייש ע אי ן א
לאנגע שערענג ע אויפ ן נײע ם מארק , װארט ן אוי ף פארשוינע ן צ ו דע ר באן . חשובער ע
בעלי־בתים קומ ט דע ר דראזשקאז ש נעמע ן פו ן דע ר הײם .
דארף א םוחר , א פארמעגלעכע ר ײד , פאר ן אי ן מיט ן נאכ ט אדע ר פארטא ג צ ו
דער באן , הא ט ע ר שוי ן זײ ן מש ה מרדכי , אברה ם קאפ , קויטשע , לײב ל מי ט דע ר
מויז, שי ע שקא פ אדע ר דו ד יענד ״ װא ם קומע ן אי ם װעקן . פו ן אל ע בעלי־עגלהש ע
פאכן אי ז דא ם דראזשקארשק ע פאך , אזו י צ ו זאגן , דא ם עלעגאנטםטע . ד י רעגירונ ג
זארגט דערפאר , א ז ד י דראזשקעם , דראזשקאזשע ם או ן זײער ע פער ד זאל ן האב ן
אן אנשטענדיק ן אויםזען . זײנע ן ז ײ דא ך ד י ערשטע , װא ם זײנע ן מקב ל פני ם ד י
רײזנדע ב ײ דע ר באן .
דאם לעדרענ ע היט ל מיט ן בלויע ן מאנטל , דא ם שיע ע געשפאן , ד י געזונט ע
פערדלעך, ד י לאקירט ע דראזשקע ם האב ן צוגעצויג ן הויפטזעכלע ך ײנגעלײ ט פו ן
ײדישן ציגײנער־שבט , װא ם הא ט יארן־לאנ ג געלעב ט אי ן שטא ט או ן געװע ן באקאנ ט
מיטן נאמע ן ״קאטאריניאזשעם״ .
אין א פארהײ ף אוי ף דע ר װארשעװע ר גא ם האב ן יארן־לאנ ג געלעב ט אײניק ע
ײדישע משפחות , װא ם זײנע ן ניש ט מי ט זײע ר אויםערלעכ ן אויםזע ן או ן ניש ט
מיט זײער ע פרנםו ת געװע ן ענלע ך צ ו דע ר איבעריקע ר באפעלקערונ ג פו ן שטאט .
ײדן גאליבראדעם , אנגעטא ן אי ן געשטרײפט ע קונצן־מאכע ר העמדלעך , גוײש ע
היטעלעך מי ט לאקירענ ע דאשקעם , שטיװ ל מי ט שטײפ ע גלאנצנדיק ע כאלעװעם ,
רויטע האלדז־טיכלעך , בלוי ע הויזן . ז ײ זיצ ן אי ן שטא ט נא ר א באשטימט ע צײ ט פו ן
יאר. אי ן שטחיענ ע װעגעלעך , אי ן פארמאכט ע פארנדיק ע הײזע ר װ י ציגײנער ,
צירק־קאמפאניעם, װאנדער ן ז ײ פו ן שטא ט צ ו שטא ט איבע ר דע ר גאנצע ר מדינה .
װאו נא ר א גרויסע ר יאריד , א קאלװאריע , דאר ט פארפאר ן ז ײ מי ט זײע ר גאנצ ן הא ק
און פאק . פלאם־פײערדיק ע ײנגע ן או ן מײדן , קונצנמאכער ם ״ברעכן ״ זיך , שלינ ־
גען מעסערם , פײער־פלאמען , לײג ן זי ך האלב־נאקע ט אוי ף שטעכעדיק ע טשװעקעם ,
שטיקער גלאז , הײב ן שװער ע משאות , שטעל ן זי ך אויפ ן קא פ אי ן דע ד לענ ג או ן
דער ברײ ט פו ן דע ר גאנצע ר מדינה . קאטארינקע ם האב ן טרויערי ק צוגעשפילט ,
אזוי ״מאראליש ״ בי ז דע ר גחיע ר עלנ ד פו ן דע ר גא ם או ן אנדער ע גאם ן אי ז אויפ ־
געשטאנען, זי ך אװעקגעלײג ט מי ט זײ ן גאנצע ר שװערקײ ט אויפ ן האר ץ פו ן פשוט ן
פויערים־פאלק, געקלעמ ט או ן געשטיקט , פײכ ט געמאכ ט אויגן . װא ס לענגע ר ד י
קאטערינקע הא ט געשפילט , אל ץ שװערע ר אי ז געװאר ן אויפ ן הארצן , אל ץ פײכטע ר
געװארן ד י אויגן . אפגעריםענ ע היחעריק ע טענער , װ י פארלאזענ ע עלנט ע יתומים ,
96
פנקס מלצװ ע
האבן אנגעפיל ט דע ם גאנצ ן מארק . דא ן הא ט גרשו ן קאטאריניאז ש מי ט דע ר נא ז
פון א רויב־פויג ל או ן א פנים , אי ן דע ר ער ד ארײנצולײגן , גענומע ן װעק ן דע ם
עולם פרואװ ן מזל . א גרינ ע פאפוג ײ מי ט א גאלד ן רינגעל ע אויפ ן פוס , װא ם
איז געװע ן צוגעבונד ן צ ו דע ר קאטערינק ע מי ט א גאלד ן קײטעלע , הא ט גענומע ן
פאר א פא ר גראש ן ציע ן דא ס מזל , װא ם אי ז געלעג ן פארקלעפ ט אי ן קלײנ ע
קאנװערטלעך.
אמאל הא ט זי ך געטראפ ן א זײטיק ע פרנםה , ארײנרוק ן א האנ ט אי ן א פרעמדע ר
קעשענע, ״פארטוישן ״ א פערד , א בהמה , או ן דא ן קלעפ , שלעק , מעםער ם — װ י
א םעזאן . איבע ר דע ר מדינד , פלעג ט מע ן זי ך לאז ן פו ן פם ח בי ז ד י ױם־טובים .
הארבםט או ן װינטע ר זײנע ן געװע ן ״רואיקע ״ םעזאנען , דא ן אי ז מע ן געבליב ן אי ן
מלאװע, געלעב ט פו ן קארטן־שפיל , פו ן גנב ה או ן הפקר , אזו י ד י ײנגען , װ י ד י מײדן .
אין זײער ע הײזלע ך הא ט מע ן געזונגען , געשפילט , געטאנצט , געקלאפ ט אי ן פויקן ,
אז ד י גאנצ ע גא ם הא ט געקלונגען , טײלמא ל װידע ר אי ז ד י גא ם געװאר ן פו ל מי ט
קללות או ן געשרײ , מע ן לויפט , מע ן יאגט , מע ן הא ט פאררוק ט א קאטאריניאז ש
א מעםע ר ״הינטע ר א זשעברע״ . םטראזשניקע ם זײנע ן ד א געװע ן אפט ע געסט .
אויף דע ר עלטע ר װער ט א קאטאריניאז ש א חוז ר בתשובד ״ טו ט זי ך א ן
א ײדי ש היטל , א לאנג ע קאפאטע , גײ ט דאװנען , זאג ט תהילי ם גאנצ ע טעג . אז א
חוזר בתשוב ה בלײב ט שוי ן מיט ן װײ ב אי ן דע ר הײם , פאר ט שוי ן ניש ט מע ר
איבער דע ר מדינד, . חױנ ה ברענגע ן ד י קינדער . דא ס לעצט ע פארפאל ק פו ן חוזרי ם
בתשובה הא ט אויסגעזע ן װ י א דיסאנאנ ם צװיש ן ד י זי ן מי ט ד י אײניקלעך , װא ם
האבן ניש ט געהא ט קײ ן סימ ן פו ן א ײדישע ר צורה . ד י באב ע חנה , א הײ ך פו ן
א ײדענע , אנגעטא ן אי ן דע ר וױיםע ר הויב , הא ט ז י אויםגעזע ן װ י גאלדפאדנ ם מכשפד ,
און א פני ם הא ט ז י געהא ט װ י פו ן לײמענע ר ערד , אויםגעזע ן הא ט ז י מי ט איר ע
ארויםגעשטארטע אויגן , װ י א ן אלט ע דיק ע זשאבע .
מיט דע ם אויפקו ם פו ן דע ר בא ן האב ן ײנג ע קאטעריניאזשע ם אײנגעזען , א ז
מען קע ן האב ן פרנם ה אי ן שטא ט גופא , או ן א ז ע ס װע ט זײ ן מע ר תכלי ת צ ו פאר ־
לײגן זי ך א געשפאן , אײדע ר װײטע ר צ ו װאנדערן .
נאר אײנער , דע ר חםידישע ר דאראזשקאז ש אליש ע הא ט ניש ט געשטאמ ט
פון דע ר חברה . אל ע אנדער ע זײנע ן געװע ן זין , אײדעמם , אײניקלע ך פו ן ד י װאנ ־
דערנדיקע משפחו ת קאטאריניאזשעם . ד י בא ן הא ט געענדער ט זײע ר גאנ ץ לעבן .
יעדן פארטאג , װע ן ע ס אי ז נא ך פינצטער , האב ן זי ך א לא ז געטא ן צ ו דע ר
באן ײדענע ם אנגעלאדנט ע מי ט געשחטענ ע עופות , שטיקלע ך פוטער , אײער ,
שמאלץ פא ר דע ר הויפט־שטא ט װארשע .
ײדן װ י בעריש ל עובדיהם , מאניע , דע ר לאמע ר בארנשטײ ן זײנען , געװע ן בא ־
לאדן מי ט פעקלע ך סחורד ״ ברױ ו או ן באשטעלונגע ן פו ן װארשע . אנדער ע װידע ר
דינען געפאר ן ״לײדיקע״ , א ן אלעמען . דא ס זײנע ן געװע ן ד י ״שמאסערם ״ (שמײ ־
פנקס מל^װ ע
97
םערס) שותפי ם פו ן רוסיש ן קיתע ר צ ו ד י הכנםו ת פו ן באן־בילעטן . פאר ן מיט ן
״באמבל צוג ״ קײ ן װארש ע או ן קויפ ן א בילע ט ב ײ דע ר באן־קאס ע הא ט געהײס ן
םתם אויםברענגע ן ײד ן פרנםה . — ״פארװא ס זאלםט ו אויםברענגע ן ײדי ש געל ט ? ״ — ■
האט דע ר שמײםע ר ניש ט אפגעלאז ט א ײ ד װא ם הא ט דא ך געװאל ט קויפ ן א באן ־
בילעט. או ן אזו י זײנע ן ײד ן געפאר ן מי ט דע ר בא ן א ן בילעט ן מי ט הםכמ ה
פון קאנדוקטארן ׳ קאנטראליארן ׳ װא ם זײנע ן געװע ן ד י הויפט־שותפי ם צו ם געשעפט .
פלעגט זי ך אמא ל א פרעמדע ר אומגעבעטענע ר קאנטראלע ר ארויפכאפ ן אומגעריכ ט
אויף דע ר באן , אי ז געװע ן שלעכט . קאנדוקטאר ן או ן שמײסער ס זײנע ן געלאפן ,
װי פארםמט ע מײ ז ״שמײםן ״ אהינ ו בנ י ישראל , ז ײ זאל ן מוה ל זײ ן קריכ ן הינטע ר
די בענק , אי ן ד י ענג ע לעכער , בי ז דע ר קאנטראלע ר װע ט ארא פ פו ן באן .
אין געװײנלעכ ע טעג ׳ װע ן אל ץ אי ז געגאנגע ן כשור ה האב ן זי ך ״שפיליטערם ״
אנגעטאן טלי ת או ן תפילין , פונאנדערגעזעצ ט זי ך װ י אי ן שטיבל , אי ן בית־מדרש ,
דאװנען שחרית , צײ ט אי ז געװע ן גענוג , קײ ן װארש ע שלעפ ט מע ן זי ך מיט ן ״באמבל ״
מער װ י פי ר שעה . נאכ ן דאװנע ן שײל ט מע ן הארט ע אײער . מע ן נעמ ט א טחנ ק
בראנפן או ן פארבײם ט מי ט א ן אײער־קיכ ל אדע ר א שטיק ל הערינג . מע ן שמועם ט
דברי־תורה, פאליטי ק בי ז ד י ״קאלע ״ פארפאר ט מי ט רע ש או ן געפילדע ר אויפ ן
װארשעװער װאקזאל . ײד ן לאז ן זי ך איבע ר װארשעװע ר גאם ן דערלעדיק ן ד י גע ־
שעפטן, כד י באװית ן דע ם זעלביק ן טא ג צ ו פאר ן אהײם .
נאנט מי ט דע ר באן־פארװאלטונג , באקאנ ט מי ט ד י מנהגי ם או ן פארשריפט ן
פון שיק ן םחורו ת װאגאנענװײז , זײנע ן געװע ן ד י אלטערם , דו ד איצי ק או ן שלמ ה
אלטער. זײ , או ן אי ן א קלענערע ר מא ם בער ל פרי ד מי ט זײ ן זו ן ארי ה לײב , זײנע ן
געװען ד י הויפט־עקםפעדיטאר ן פו ן אל ע סחורו ת פו ן שטאט . צ ו זײ ן א ן עקספע ־
דיטאר הא ט מע ן באדארפ ט קענע ן שפראכן , װיס ן װ י אומצוגײ ן זי ך מי ט באן ־
באאמטע. או ן װ י אזו י צ ו שאפ ן גוט ע פארבינדונגען . ד י אלטער ם זײנע ן געװע ן
אינטעליגענטע, חסידיש ע ײד ן או ן פלעג ן גאנצענ ע טעג , פארברענגע ן ב ײ דע ר
באן אי ן װאולקע . דא ס נײ ע פא ך אי ז געװע ן שװער , פו ל מי ט פאראנטװארטלעכקײט ,
האט געבראכ ט ברוי ט ברױוח . ניש ט װײני ק הא ט ד י אלטער ס מיטגעשפיל ט ד י
טראדיציעם פו ן זײע ר לעבן , ד י דערציאונ ג או ן ד י פארצװײגט ע משפה ה זײערע .
13. י ח ו ם
נ 1 י ט א 150 יא ר צורי ק האב ן אי ן מלאװ ע געלעב ט אינגאנצ ן ב ײ א צװ ײ
הונדערט ײדיש ע משפחזת . נא ר אײנצלנ ע חםידיש ע או ן מתנגדיש ע ״הײזער ״
האבן געהא ט א השפע ה אויפ ן לעב ן אי ן שטאט . אי ן חסידו ת האב ן גענומע ן הערש ן
װאורקע, ביאלע , אלכםנדער , שפעטע ר ערש ט — גער . לעבנם־שטײגע ר או ן טרא ־
98
פנקס מלאװ ע
דיציע, װא ם ד י ערשט ע משפחו ת האב ן געשאפן , זײנע ן שפעטע ר אריבע ר צ ו קינדע ר
און קינדם־קינדע ה געשאפ ן דע ם טאג־טעגלעכ ן לעבן־נום ח פו ן מלאװע ר ײדן .
א גרויםע ר טײ ל פו ן ד י ערשט ע משפחו ת אי ן שטא ט האב ן געשטאמ ט םו ן
אחמיקע שטעטלע ך או ן דערפער . בולט ע צײכ ן פו ן דע ר דארפישע ר אפשטאמונ ג
זײנען פארבליב ן אי ן דע ר הארטע ר ײדישע ר אויםשפרא ך אי ן מוי ל פו ן מלאװע ר
ײדן. ד י אפשטאמונ ג פו ן פעל ד או ן װאל ד הא ט זי ך צונויפגעמיש ט מי ט פאלקםטימ ־
לעכקײט, ראמאנטי ק פו ן חםידו ת או ן געשאפ ן דע ם נישט־איבערגעשפיצט ן טי פ פו ן
מלאװער ײד , װא ם אי ז פארבליב ן דע ר פארחלומטער , םענטימענטאלער , שטימונגם ־
מענטש, נוט ה צ ו גוזמאות , אבערגלויבנם , או ן װא ם שלאג ט טיפ ע װארצלע ן אי ן דע ר
הײמישער ערד . חםידו ת װידע ר הא ט אנגעטראפ ן אוי ף א פרוכטבאר ן באד ן אי ן ד י
הערצער פו ן ד י פשוט ע ײדן , פו ן דע ם שײנעם , מי ט שפ ע געבענטשטן , פלאכלאנ ד
פון מאזאװשע .
די חםידיש ע רביש ע תורו ת הא ט מע ן ד א גענומע ן ערנםט . ערלעכקײט ,
גלויבן או ן אנשטענדיקײ ט זײנע ן געװע ן נאטירלעכ ע דערשײנונגע ן אי ן טאג ־
טעגלעכן לעבן . פו ן חםידו ת או ן לומדו ת הא ט יעדע ר געקענ ט נעמען , װיפ ל זײ ן
הארץ הא ט נא ר געגלוםט . אי ן ד י חםידים־שטיבלעך , בתי־מדרשי ם זײנע ן בעלי ־
מלאכהשע קינדע ר געזעם ן מי ט גביריש ע זין . צװיש ן חםידיש ע או ן בעלי־מלאכהש ע
הײזער אי ז געװע ן א נאענטקײט . מי ט דע ם בעל־מלאכ ה הא ט מע ן זי ך ניש ט געשעמט ,
װי דא ם אי ז געװע ן דע ר שטײגע ר אי ן ײדיש ע שטעטלעך . שידוכי ם פלעג ן געשלאם ן
װערן צװיש ן חםידים , מתנגדי ם או ן בעלי־מלאכות , דא ם אי ז געװע ן א ריץ־נאטיר ־
לעכע דערשײנונג . אנגעזעענ ע חםידיש ע גביריש ע ײד ן זײנע ן געװע ן בעלי־מלאכה ־
שע קינדער , שנײדערשע , קצביש ע זין , װא ם האב ן זי ך אויםגעצײכנ ט מי ט תור ה או ן
דרך־ארץ. א ם ך בעלי־מלאכו ת האב ן אי ן זײע ר פרײע ר צײ ט אלײ ן געלערנ ט או ן
געלאזט זײער ע קינדע ר לערנען .
פון א פארצװײגטע ר חםידיש־אריםטאקראטישע ר משפח ה װא ם הא ט געלעב ט
אין שטא ט מי ט א 120 יא ר צוריק , הא ט געשטאמ ט ישרא ל אלטער . קינדער ,
אײדעמם או ן אײניקלע ך האב ן זי ך געמערט , פארלײג ט נײ ע משפחו ת אי ן א גרויסע ר
צאל *) .
ישראל אלטע ר הא ט געװאוינ ט אי ן מאר ק אי ן בראכפעלד ס הויז ׳ ע ר אי ז געװע ן
א גרויםע ר סוח ר מי ט װאל ד או ן װאל , גערעד ט רוםיש , פויליש . זי ן או ן טעכטע ר
געלאזט לערנע ן שפראכן , מוזיק . מלמדי ם פא ר ד י זי ן פלעג ט אויםקלײב ן דע ר
רבי, מי ט װעלכ ן ישרא ל אלטע ר הא ט זי ך געהאלט ן נאנט . קומ ט דע ר װאורקע ר
רבי אוי ף א באזוך , זיצ ט ישרא ל אלטע ר אויפ ן באלקא ן אי ן שטרײמל . קומ ט להבדי ל
דער גובערנאטאר , זיצ ט ע ר אי ן צילינדער .
*) איבערגעגעב ן רור ן בערי ש פערלמוטער .
פנקס מל^װ ע
99
ער הא ט געהא ט ב ײ זי ך אי ן הוי ז א ן אײג ן בית־מדרש , געפיר ט ״טיש׳ / געװע ן
אויסגעקאכט מי ט חםידים , װא ס האב ן זי ך ב ײ אי ם געפיל ט הײמיש .
די האנדלס־פארבינדונגע ן או ן באציאונגע ן מי ט דע ר מאכ ט האב ן פארלאנגט ׳
אז דא ם פרומ ע חםידיש ע הוי ז זא ל װיסן , װ י אזו י מע ן דאר ף זי ך אומגײ ן מי ט ניש ט
ײדישע םוחרים , הויכגעשטעלט ע באאמטע . מע ן הא ט געהאלט ן אײגענ ע פערד ,
קארעטעם, דינערשאפט , בוכהאלטאר ן או ן פארװאלטער .
פון דע ר ערשטע ר װײ ב הא ט ע ר געהא ט פינ ף זי ן או ן דר ײ טעכטער : משה ,
תנחום, הערשקע , שמוא ל או ן ױס ף שיע , רבק ה לאה , שײנע , גאלדע , פו ן דע ר צוױי ־
טער װײ ב — צוױ י זי ן או ן צװ ײ טעכטער .
נאר אײנע ר פו ן ד י זין , שמואל , הא ט פארלאז ט מלאװע , ד י אנדער ע זײנע ן
געבליבן או ן פארלײג ט נײ ע משפחות . דע ר געלערנטסטע ר פו ן ז ײ אי ז געװע ן
תנחום־אלטער. צ ו אי ם האב ן געהער ט ד י מיליטער־קאזארמע ס אי ן שטאט , פא ר
די אנדער ע זי ן הא ט ישרא ל אלטע ר געקויפ ט ״גיטער״ , מאריאנאװ ע פא ר ױם ף שיען ,
מלאװקא פא ר הערשקען . אזו י אי ז געװע ן דע ר נוםח : גיטער , װעלדער , בויע ן
שאםײען, בויע ן קאזארמעס .
אײנער פו ן ד י זי ן װיקטא ר אלטע ר אי ז אװע ק אוי ף גא ר אנדער ע װעגן . ע ר
איז געװע ן באקאנ ט אל ם אנגעזעענע ר פירע ר פו ן ״בונד״ . זײ ן שװעסטע ר אםת ר
איװינםקא אי ז געװע ן א טעטיק ע טוערי ן אי ן ״בונד״ , ז י אי ז געװע ן דע ם ״בונדס ״
פארשטײערין אי ן װארשעװע ר שטאט־ראט .
װיקטארם ברודע ר תנחו ם אלטע ר אי ז געװע ן פו ן ד י ערשט ע חובבי־צױ ן או ן
אײנער פו ן ד י גרינדע ר פו ן א צױניםטישע ר ארגאניזאצי ע אי ן שטאט . אי ן ד י
יארן פו ן דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה הא ט תנחו ם פארלאז ט מלאװע , אװע ק קײ ן
מאסקװע, פו ן דאר ט קײ ן װין . געשטארב ן אי ז ע ר אי ן פאריז .
זימ זו ן מרדכ י אלטע ר װא ס הא ט זי ך משנ ה געװע ן אי ן מארק א אלטיער י או ן
װאוינט איצ ט אי ן רוים , אי ז געװע ן דע ר לאנג־יאריקע ר פירע ר פו ן ארץ־ישראל־אמ ט
אין טריעםט . צװ ײ פו ן תנהומ ם אײניקלע ך געפינע ן זי ך אי ן ארץ־ישראל , זײע ר
פאטער װאװ ע אי ז דערמארדע ט געװאר ן דור ך ד י נאצי ם אי ן פאריז .
אין שװער ם װעג ן אי ז געגאנגע ן דע ר אײדע ם יאם ל גאלדשטײן , אוי ך א מלא ־
װער. א חםיד , א גרויסע ר בעל־צדקה , הא ט ע ר געדאװנ ט אי ן אלכסנד ר שטיבל ,
און אי ז אפ ט געפאר ן צו ם רבין , ע ר הא ט געפיר ט א ברײ ט חםידי ש הוי ז ״טיש ״
פאר חםידים , שבתי ם או ן ױם־טובים , בכל ל א גרויםע ר מכניס־אורחים . ב ײ אי ם
פלעגט מע ן אײנלײג ן ד י נדני ם פו ן שטאט . געהאנדל ט הא ט ע ר מי ט װאלד .
יאםל גאלדשטײנ ס טעכטע ר האב ן זי ך אויםגעצײכנ ט מי ט זײע ר שײנקײ ט
און בילדונג , אײניק ע פו ן ז ײ האב ן געענדיק ט אוניװערזיטעטן .
סוף 19־ט ן יארהונדער ט האב ן זי ך אײניק ע ײדיש ע טעכטע ר פו ן מלאװ ע ארויס ־
געריסן אי ן דע ר װעל ט ארײן , געפאר ן אי ז מע ן קײ ן אויסלאנד ״ שטודיר ן על־פי־רו ב
100
פנקס מל^וו ע
קײן בעלגיען . ד י ערשט ע זײנע ן געװע ן ד י טעכטע ר פו ן ד י פאמיליע ם קאנעצקי ,
מענדל בארנשטײן , ױם ף גאלדשטײ ן או ן שײ ע ליפשיץ .
די זי ן פו ן יאם ל גאלדשטײ ן האב ן זי ך שוי ן אי ן שטא ט ניש ט געהאלטן . ז ײ
האבן זי ך צעשפרײ ט איבע ר גאנ ץ פוילן , שמוא ל אי ז געװע ן דע ר ראש־הקה ל
אין טשענםטאכאװע , פר ץ הא ט זי ך באזעצ ט אי ן קאליש . מענד ל אי ז געװע ן א בוי ־
אונטערנעמער אי ן װארשע , װאלף , דו ד פיזשיצע ם שװאגער , אי ז אװע ק קײ ן ביאלע .
מרדכי בנטו ב (גוטגעלד ) דע ר באקאנטע ר ארץ־ישראלדיקע ר פירע ר פו ן
״השומר־הצעיר״, איצ ט ארבעטם־מיניםטע ר אי ן דע ר ערשטע ר ײדישע ר רעגי ־
רונג או ן שולמי ת בת־דורי , װא ם אי ז טעטי ק אויפ ן דראמאטיש ן געבי ט אי ן א״י ,
זיעען ד י אור־אײניקלע ך פו ן יאם ל גאלדשטי ץ או ן ד י אור־אײניקלע ך פו ן ישרא ל
אלטער.
ציענדיק װײטע ר ד י קײ ט פו ן יחו ם טרעפ ן מי ר א ן אוי ף אברה ם לאנדו י או ן
זיץ פארצװײגטע ר משפחה , װא ם הא ט זי ך געטונקע ן אי ן חםידות . אברה ם לאנדו י
איז געפאר ן צו ם אלט ן װאורקע ר או ן משד ך געװע ן הא ט ע ר זי ך מיט ן ביאלע ר רבינ ם
זון ר ׳ איטשק ע לאנדוי . אברה ם לאנדוי ם זי ן זײנע ן געװע ן איטש ע או ן ירחמיאל ,
חםידים, שניט־םוחרים , געשװאוירענ ע טיש־זיצער ם בײ ם רבין .
די לאנדוי ם מי ט זײער ע קינדע ר או ן קינדם־קינדע ר האב ן געװאוינ ט אי ן
מארק או ן פארנומע ן א ם ך הײזע ר או ן שניט־געװעלבער . ז ײ האב ן זײער ע קינדע ר
נישט צוגעלאז ט צ ו קײ ן שו ם װעלטלעכ ע בילדונג .
ירחמיאל לאנדו י הא ט זי ך אויםגעצײכנ ט מי ט הכנםת־אורחים . ע ר פלעג ט
קײן מא ל ניש ט אהײמקומע ן א ן א ן אור ח או ן װע ן ם׳װײ ב הא ט זי ך באקלאגט , הלמא י
ער הא ט פריע ר ניש ט געלאז ט װיםן , פלעג ט ע ר ענטפער ן — ״װא ם װי ל אי ך דע ן
פון דיר ? נא ך א לעפלז ״ שב ת פלעג ט ע ר אהײמברענגע ן אוי ף ״קידוש ״ אל ע
מלמדים או ן ז ײ זײנע ן אוי ך זא ט געװארן .
אן אנגעזעענע ם אר ט אי ן שטא ט חא ט פארנומע ן ד י פארצװײגט ע משפח ה
פון שלמ ה לידזבארםק י מי ט זײנ ע זי ן פישל , חײם , יהוד ה מאיר , אברה ם או ן זלמן .
א טײ ל פו ן ז ײ זײנע ן געװע ן אלעכםנדע ר חםידי ם או ן א טיי ל — גערער . געװאוינ ט
האבן ז ײ אי ן מארק , זי ך באשעפטיק ט מי ט מאנופאקטור , װײן־מםח ר או ן מי ט בויע ן
שאםײען.
פון ד י אלט ע חםידיש ע משפחו ת דאר ף מע ן נא ך דערמאנע ן ד י משפחו ת פו ן
זעליק װארשאװםק י או ן מענד ל װארשאװםקי , װא ם האב ן זי ך אויםגעצײכנ ט מי ט
גרוים ערלעכקײ ט או ן באשײדנקײט . װע ן מענד ל אי ז אל ט געװאר ן פופצי ק יאר ,
האט ע ר אפגעשטעל ט אל ע געשעפטן , פארזארג ט ד י טעכטע ר מי ט נד ן או ן זי ך
פארטיפט אי ן םפרי־מוםר .
פון דע ר פאמילי ע װארשאװםק י שטאמ ט דע ר לערע ר או ן שריפטשטעלע ר
פנקס מלאוו ע
101
יקיר װארשאװםק י װ י אוי ך דע ר בונדיסטישע ר טוע ר או ן זשורנאלים ט בוני ם
װארשאװסקי.
א פארצװײגט ע משפח ה אי ז געװע ן ד י װישינסקיס , פארשפרײ ט אי ן שטיבלע ך
און אי ן בתי־מדרשים .
פון ד י בעלי־בתיש ע פאמיליע ם אי ז געװע ן באקאנ ט ד י משפח ה חײ ם לײזע ר
נארזשעמסקי. ע ר אי ז געװע ן א שטילע ר סאלידער , קלוגער ׳ אנגעזעענע ר בעל ־
הבית, שײ ן או ן רײ ן געקלײדעט . בשע ת א םכסו ך אי ן שטאטיש ע עניני ם חאב ן
זיך ד י צדדי ם שטענדי ק פארלאז ט אוי ף אים . יאר ן לאנ ג אי ז ע ר געװע ן דאזא ר אי ן
שטאט. ע ר הא ט געהאנדל ט מי ט לעדער , פארצעלײ ן או ן געטראנקע ן אי ן הורט .
הגם א מתנגד , הא ט ע ר זײנ ע זי ן װאל ף או ן ױםף־לײ ב געשיק ט לערנע ן אי ן שטיב ל
ארײן. אײדעמ ם פא ר ד י טעכטע ר הא ט ע ר גענומע ן חסידישע . אײנע ר פו ן זײנ ע
אײדעמם אי ז געװע ן הערש־טובי ה יאניש .
אויף א גאנ ץ אנדע ר װע ג אי ז געגאגגע ן ד י פאמילי ע מאקאװםקי . יאם ל
מאקאװסקי, װא ס הא ט אלײ ן ניש ט געקענ ט שרײבן , הא ט שוי ן ד י קינדע ר זײנ ע
געגעבן א װעלטלעכ ע דערציאונג . ע ר אלײ ן אי ז געװע ן א באלעבאטישע ר שײנע ר
ײד, געהאנדל ט מי ט תבוא ה או ן װאל . װע ן ע ר אי ז אמא ל געקומע ן צ ו יאם ל גאלד ־
שטײן אי ן שטו ב ארײ ן או ן גענומע ן ד י צײטונג , הא ט ע ר אויסגעשריג ן צ ו יאס ל
גאלדשטײנם פרוי ז ״רבק ה לאה , א שי ף אי ז אונטערגעגאנגע ן ו ״ — ע ר הא ט
פשוט ניש ט געװאוםט , א ז ע ר האל ט ד י צײטונ ג פארקערט . זײ ן זו ן חײ ם הא ט שוי ן
געקענט שפראכ ן או ן זײ ן אײניק ל ױס ף אי ז אי ן ד י לעצט ע צװאנצי ק יא ר געװע ן
דער אײנציקע ר ײדישע ר דאקטא ר אי ן שטאט .
פון ד י עלטםט ע משפחות , װא ם האב ן געשטאמ ט פו ן דאר ף או ן זי ך אויםגע ־
מישט מי ט דע ר שטאטישע ר באפעלקערונג , פארנומע ן א ן אנגעזעענע ם פלאץ , אי ז
געװען ד י עקםצענטריש ע פאמילי ע לעמ ל קלעניץ • לעמ ל קלעני ץ אי ז רײ ך
געװארן פו ן װאלד־מסחר . פו ן ד י קינדע ר הא ט זי ך הערמא ן קלעני ץ אויםגע ־
צײכנט װ י א כלל־טוער . ע ר אי ז געװע ן פו ן ד י ערשט ע צױניםט ן אי ן שטאט .
הערמאנס קינדע ר האב ן שוי ן באזוכ ט שול ן או ן הויכשולן . א גרוים ן חל ק פו ן שאפ ן
די אטמאספער ע פו ן דע ר הוי ז הא ט געהא ט זײ ן פרוי , שרה , װא ם הא ט געשטאמ ט פו ן א ן
אינטעליגענטער, פלאצקע ר ײדישע ר פאמיליע .
דער אײנציקע ר חסי ד ב ײ ד י קלעניצע ם אי ז געװע ן מש ה ױםף , אז א מי ן
םארט גוײשע ר חםיד . ע ר הא ט געטראג ן א ײדי ש היט ל מי ט א לעדערנע ם דאשעק ,
װי ד י גוײם .
אײדעמם פא ר טעכטע ר הא ט לעמ ל קלעני ץ גענומע ן פו ן חםידיש ע קרײז ן
הגם װ י געזאגט , ע ר אלײ ן אי ז געװע ן װײ ט פו ן חםידות . איעע ר פו ן זײנ ע אײדעמ ם
איז געװע ן דע ר גרויםע ר אײזן־םזחר , דע ר אלכםנדע ר חםיד , שמעו ן ליפםקער .
102
פנקס מלאוו ע
:|ג
}|נ!|נ
אנגעזעענע באלעבאטיש ע מענטש ן זײגע ן געװע ן ד י ריבאקס , יעק ב װאל ף או ן
ױסף ריבאק ׳ אמאליק ע יאר ן נא ך געגאנגע ן קור ץ געקלײדעט . ױס ף אי ז געװע ן
סאנע באניסלאװסקי ס אגענ ט אי ן האנד ל מי ט פי ש פו ן רוסלאנד . זײ ן זו ן הענרי ק
איז געװע ן דענטיס ט אי ן שטאט , איצ ט געפינ ט ע ר זי ך אי ן ארץ־ישראל .
יעקב װאל ף הא ט עקספארטיר ט תבוא ה קײ ן דײטשלאנד , זײ ן זו ן אברה ם ריבא ק
איז געװע ן פו ן ד י ערשט ע חובב י צױ ן אי ן שטאט .
א באזונדע ר קאפיט ל זײנע ן ד י מלמדי ם װא ס האב ן געלעב ט צ ו יעגע ר צײ ט
אין שטאט . אפיל ו ר ׳ איטשקע , װא ס הא ט אלײ ן געפיר ט טי ש װ י א רבי , הא ט
אראפגעבראכט פא ר זיינ ע אייניקלע ך פו ן רביג ס הוי ף קיי ן מלאװ ע א ספעציעל ן
מלמד איטשעל ע טשיזשעװער . יעד ן מלמד , װא ס א משפח ה הא ט אראפגעבראכ ט
פון דע ר פרעמד , הא ט מע ן אויסגעהאלט ן מי ט עסן , אנטא ן או ן געהאלט . א ס ך
אנדערע מלמדי ם װ י יעק ב װינעװער , כתריא ל מאקאװער , מתתיה ו זאראטינע ר
אאז״װ פלעג ן זי ך אײנדינגע ן אי ן א װיגק ל ב ײ א ן ארעמע ר משפחה , אנדער ע װידע ר
האבן געעפנ ט אײגענ ע חדרים .
עס אי ז כדא י צ ו דערמאנען , א ז דע ר כארזשאלע ר דרדק י מלמ ד הא ט מי ט א זי ־
בעציק יא ר צוריק , געהא ט א חד ר װא ו ײנגלע ך מי ט מײדלע ך האב ן געלערנ ט צו ־
זאמען. אי ן דע ם חד ר האב ן געלערנ ט יהודה־מאי ר לידזבארסקי ס טאכטער , תרצה ,
די שפעטערדיק ע פרו י פו ן דע ם זײגערמאכע ר פײבו ש שפירא , אסת ר װארשאװסק י
און נא ך אנדערע . ב ײ דע ם מלמ ד אי ז דע ר חד ר געװע ן אפגעטײל ט פו ן דע ר װאוי ־
נונג, ע ס זײגע ן געװע ן אויסגעשטעל ט בענק . אוי ף ד י װענ ט זײנע ן געהאנגע ן זײגערס ,
צוזאמענגעקלעפטע שיסלע ן — דא ס אי ז געווע ן א זייטיק ע פרנס ה פו ן כארזשעלער .
אלע זײנ ע תלמידי ם האב ן זי ך אויסגעצײכנ ט מי ט דעם , װא ס ז ײ האב ן געקעג ט
״עברי״.
מלמדים הא ט מע ן גערופ ן מיט ן נאמע ן פו ן דע ר שטא ט פו ן װאנע ן ז ײ זײנע ן
געקומען, ע ס הא ט ניש ט געפעל ט קי ץ מלמדי ם פו ן אל ע עק ן פו ן דע ר מדינ ה הא ט
מען ז ײ אהע ר געבראכט .
גאר א ן אנדע ר סאר ט מלמ ד אי ז געװע ן זעלי ק באראנאװע ר (ראזנבערג) , א חסי ד
און א גרויסע ר למדן . ע ר פלעג ט אגנעמע ן נא ר פי ר תלמידים , א טײ ל פרנס ה הא ט
אריינגעבראכט דא ס וויי ב מי ט דע ר טאכטע ר ווא ס האב ן געמאכ ט קעפקע ס או ן היט ן
פאר פרויען .
מאיר שלמ ה ראזעגטא ל אי ז געװע ן א גרויםע ר למדן , הא ט לי ב געהא ט פלפול ,
פנקס מלאװ ע
103
און ארײנקוק ן אי ן םפרי־חול . ע ר פלעג ט צונייע ן דע ם שפאל ט פו ן פאלטן ׳ כד י צ ו
זיץ פטו ר פו ן ציצית .
נאכן ליקװידיר ן דע ם פויליש ן אויפשטאנ ד הא ט זי ך צװיש ן ײד ן אנגעהויב ן
פארשפרײטן פו ן אײ ן זײ ט ד י אםימילאצי ע פו ן דע ר אנדערע ר זײנע ן אנגעקומע ן ד י
״ליטװאקעם״, װא ם מע ן הא ט געהא ט ארויםגעטריב ן פו ן רוםלאנד . ז ײ האב ן מי ט
זיך מיטגעבראכ ט ד י ערשט ע באגריפ ן פו ן השכלה . אײנע ר פו ן ז ײ אי ז געװע ן דע ר
מאדערנער מלמ ד יוזשעלעװםקי ׳ װא ם הא ט נא ך פא ר גארדנע ן געעפנ ט אי ן שטא ט
א מאדערנע ם חדר .
פון א גאנ ץ אנדע ר שני ט אי ז געװע ן דע ר מלמ ד ראוב ן לײ ב הארצפעלד , דע ר
טשאיקער, (פו ן שטעט ל טשאיק) . דע ר טשאיקע ר הא ט געקענ ט שפראכן , הויפט ־
זעכלעך דײטש , געלערנ ט הא ט ע ר העברעאי ש או ן תנ״ך . אפיל ו ר ׳ איטשקע ,
פאר װעלכ ן דע ר טשאיקע ר אי ז געװע ן טריף , הא ט געמוז ט צ ו אי ם אנקומען ׳ װע ן ע ר
האט געװאל ט א ז זײ ן זו ן מענד ל זא ל קענע ן שרײב ן א גוט ן ברױ ו אי ן העברעאיש .
דער טשאיקע ר הא ט געהא ט צװ ײ זי ן או ן צװ ײ טעכטער . אוי ף אײנע ם פו ן ז ײ
װאם פלעג ט ארומגיי ן אי ן טלי ת או ן תפילין , פלעג ט דע ר פאטע ר זאגן : ״ע ר אי ז
א רב י א ן חםידים״ . דע ר צװײטע ר זו ן — הא ט זי ך אויםגעצײכנ ט מי ט װעלטלעכ ע
בילדונג. אוי ף אי ם פלעג ט דע ר טשאיקע ר זאג ן ז — ״דע ר װידע ר אי ז א פראפע ־
םאר א ן א קאטעדרע״ .
דעם טשאיקער ם צװ ײ טעכטע ר האב ן מי ט א זעכצי ק יא ר צורי ק געעפנ ט אי ן
װישניעװםקי דע ם משומד ם הויז , א שו ל פא ר מיידלע ך לוי ט דע ר שיט ה פו ן עברית ,
אײנע פו ן ז ײ אי ז געװע ן ד י פרו י פו ן מש ה שוחט .
ארום טשאיקע ר הא ט זי ך גרופיר ט א קרײ ז פו ן מענטשן , װא ם האב ן זי ך לי ב
געהאט צ ו פארטיפ ן אי ן דע ר אלטע ר העברעאישע ר ליטעראטו ר או ן פילאזאפיע .
דער טשאיקע ר פלעג ט פארברענגע ן מי ט דו ד אפאטאװםקי , מי ט װעלכ ן ע ר הא ט
צוזאמען פארפאם ט ד י הקדמ ה צו ם ערשט ן פנק ם פו ן ד י חובבי־צױ ן אי ן שטאט ,
מיט יאם ל גאלדשטײנ ם שװאגע ר ישרא ל גאלדמאן , װא ם אי ז געװע ן א ן אלכםנדע ר
חםיד, זײע ר א פרומער , אבע ר גלײכצײטי ק א גרויםע ר למדן , א בע ל דקדו ק או ן
בעל־פױט. גאלדמא ן אי ז געװע ן קלא ר אי ן ד י אלט ע ײדיש ע פילאםאפיש ע ליטע ־
ראטור, גלײ ך װ י זײ ן ידיד , דו ד אפאטאװםקי , דע ר פאטע ר פו ן באקאנט ן שרײבע ר
ױםף אפאטאשו .
גוײשע לשונו ת הא ט געלערנ ט ריבא ק פו ן פלאצק , װא ם הא ט זי ך שוי ן גע ־
קלײדט קורץ . שפעטע ר ד י לערער ם םאנינא , בוקאװצער , א רעגירונג ם פאלקם ־
לערער או ן צו ם םו ף — מש ה גאלאמב . בדר ך כל ל האב ן קינדע ר פו ן רײכער ע הײמע ן
געלערנט ד י דאזיק ע לשונות . ײדיש ע מײדלע ך פלעג ן על־פ י רו ב באזוכ ן ד י פוי ־
לישע פענםיע .
104
פנקס מל^וו ע
14. נ י י ע צ י י ט ן
עס װער ט ענ ג אי ן שטאט . חםידו ת צי ט שוי ן ניש ט מער . פו ן דע ר
ארומיקער װעל ט דערגײע ן ניי ע טענער . ד י ױגנ ט רײם ט זי ך אי ן דע ר װעל ט ארײן ׳
װער צולי ב ברויט ׳ װע ר צולי ב װיםן .
אין ד י באלעבאטיש ע קרײז ן הויב ט זי ך א ן פונאנדערצובליע ן ד י חובבי־ציו ן בא ־
װעגונג.
עם באװײז ן זי ך אי ן ד י שטיבלע ך חםידיש ע ײנגעלײט , או ן זאמלע ן געל ט פא ר
ארץ־ישראל. חםידי ם ברעכ ן טעלערם , רײם ן צעטלעך , כאפ ן געלט , ע ם העלפ ט
אבער ניט , ד י אײנציק ע טעטיקײ ט פו ן ד י חובבי־צױ ן אי ז דא ן געװע ן צ ו זאמלע ן
געלט. דא ם מאכ ט קײ ן רוש ם נישט . גחים ע געשעעניש ן קומע ן ערש ט אי ן יא ר
6־1895. פו ן דע ר ״הצפירה ״ או ן פו ן ״המליץ ״ דערווים ט מע ן זי ך וועג ן הערצל ם
״ױדנשטאט״.
דער רוםישע ר שטאט־נאטשאלני ק װײם ט שוי ן אוי ך א ז ב ײ ײד ן קומ ט פא ר
עפעם װיכטיקם . ע ר גײ ט אי ן גאם , פרעג ט ײד ן — ״נו , או ן א צא ר פא ר אײע ר מדינ ה
האט אי ר שוי ן ן ״ — ד י ידיעו ת פו ן ערשט ן צױניםטיש ן קאנגרע ם װירק ן אוי ף ד י
טעטיקע חובבי־צױן ) דו ד אפאטאװםקי , תנחו ם אלטער , אברה ם ריבאק , חײ ם
מאקאװםקי. מע ן שאפ ט דע ם ערשט ן צױניםטיש ן פאראײן . מע ן פארקויפ ט געהײ ם
צױניםטישע שקלים , אקציע ם פו ן דע ר קאלאניאל־באנק . צױניםטיש ע מטיפי ם
הויבן א ן באזוכ ן ד י שטאט . יעק ב חזנ ם פאטער , א באקאנטע ר צױניםטישע ר מטיף ׳
װערט ארויםגעפיר ט פו ן שטא ט אי ן דע ר באגלײטונ ג פו ן זשאנדארמען . צױניז ם
איז פארבאטן . צױניםטיש ע טעטיקײ ט מו ז געפיר ט װער ן באהאלטענערהײט ,
אונטערערדיש. א נ ײ קאפיט ל הויב ט זי ך א ן מיט ן גרינד ן פו ן ״הזמיר״ , װא ם װער ט
א װענד־פונק ט אי ן דע ם ײדיש ן לעב ן פו ן מלאװע .
דאן גײ ט אוי ף דע ר שטער ן פו ן בערי ש פערלמוטער .
א שײנער , לאנג־געקלײדעטער , חםידישע ר ײנגערמא ן פו ן אלכםנדע ר שטיב ל
מיט א פעך־שװארצע ר באר ד װ י ב ײ דר . הרצל , דע ם פרומע ן ירחמיא ל לאנדוי ם
אײדעם, װער ט ע ר פו ן ד י ערשט ע צױניםט ן אי ן שטאט . ע ר הא ט פארמאג ט א ם ך
אײגנשאפטן פו ן א פירער . ע ר הא ט פארמאג ט א שטארק ע איבערצײגונגם־קראפט ,
און געװע ן א גוטע ר רעדנער . ד י שטא ט הא ט לי ב געהא ט זיינ ע רעדעם . ע ר הא ט
מיטגעריםן ױנ ג או ן אלט . ע ם אי ז ניש ט געװע ן קײ ן אײ ן אינםטיטוצי ע אי ן שטאט ,
װאו בערי ש הא ט ניש ט איבערגעלאז ן א טײ ל פו ן זײ ן לעבן , אי ן ״הזמיר״ , אי ן דע ר
ציוניםטישער ארגאניזאציע , אי ן דע ר גימנאזיע , אי ן דע ר יידישע ר קאםע , אי ן דע ר
קהילה, או ן נא ך א ם ך אנדער ע אינםטיטוציעם . זי ץ באליבטםט ע אינםטיטוצי ע
פנקס מלאוו ע
105
איז געװע ן ד י גימנאזיע , פא ר װעלכע ר ע ר הא ט געזארג ט אל ע יארן . אומעטו ם
איז ע ר געװע ן ד י צענטראל ע פיגו ה אװעקגעגעכ ן צײט ׳ מ י ; אל ץ לשמה .
בעריש פערלמוטע ר הא ט אדורכגעמאכ ט א לאנג ן או ן שװער ן װעג ׳ — ב ײ זײ ן
עליה קי מ ארץ־ישרא ל צוזאמע ן מי ט זײ ן גאנצע ר משפחה .
דער ״הזמיר ״ איז , װ י געזאגט . געגרינדע ט געװאר ן פו ן בערי ש פערלמוטער ׳
משה געװנטהײ ט או ן אברה ם ריבאק . דע ר ערשטע ר פארזיצע ר אי ז געװע ן אדװא ־
קאט גאלדבערג , א ן אסימילירטע ר ײד , װא ם אי ז אריבע ר פו ן דע ר ׳/לוטניא״ , א ן
ענלעכע פויליש ע אינסטיטוציע , װא ו ע ר אי ז געװע ן דע ר אײנציקע ר ײד .
אין ״הזמיר ״ װא ס געפינ ט זי ך אי ן תנחו ם אלטער ס הוי ז אוי ף דע ר כארזשעלע ר
גאס, קומע ן ארײ ן מענטש ן פו ן פארשײדענ ע קלאסן , או ן פארשײדענ ע איבערצײ ־
גונגען. ע ם שאפ ט זי ך א גרוים ע ביבליאטע ק אי ן ײדיש , העברעאיש , רוסי ש או ן
פויליש. מע ן ברענג ט ארא פ רעדנער , װ י י . ל . פרץ , הל ל צײטלין , דר . מוקדוני ,
דר. קלומעל , שלמ ה צמח , שלו ם אש . אי ן זכרו ן שװימע ן ארוי ם ד י אײגענ ע רעדנע ר
און דעבאטאנט ן װ י בערי ש פערלמוטער , מש ה מערקער , בונע ם װארשאװםקי , פיװו ל
אפאטאװםקי. ע ם װער ט געגרינדע ט א כא ר אנגעפיר ט פו ן לײזע ר פריד ם זו ן
דעם קאפעלמײםטע ר פו ן דראגונע ר פולק , פו ן אלט ן קלינק־אװשטײ ן דע ם קאפעל ־
מײםטער פו ן ד י קאזאקן . שפעטע ר פיר ט א ן מיט ן כא ר דע ר באגאבטע ר כלי־זמר ,
דער ערשטע ר פיד ל אי ן דע ר כלי־זמרי ם קאפעליע , מענד ל גורני . קומע ן פא ר אװנט ן
פון געזאנג , חסידי ם ברעכ ן שויב ן אי ן ״הזמיר״ . דע ר ר ב שיק ט שליחי ם צ ו בערי ש
פערלמוטער, קומ ט אלײ ן בכבוד ו ובעצמ ו צוזאמע ן מי ט גרשו ן קאלינ א זי ך בעט ן
מען זא ל אויפהער ן חרו ב מאכ ן ד י שטאט , בחורי ם או ן מײדלע ך זאל ן אויפהער ן
זינגען או ן טאנצ ן צוזאמען . ע ם קומע ן שליחי ם פו ן אלכםנד ר שטיבל , װארנע ן
בערישן, ע ר זא ל ״אפזיצן״ , מע ן װע ט אי ם ארויםװארפ ן פו ן שטיב ל — מע ן שליס ט
דאם אלכםנדע ר שטיב ל װאכן־לאנג , בערי ש זא ל ניש ט קענע ן קומע ן דאװנען . דא ם
אלץ העלפ ט נישט . בערי ש פארלאז ט דא ם שטיבל , טו ט א ן א װײם ן שטײפ ן
קראגן, ב ײ חםידי ם א גרעםערע ר חט א װ י אפגאל ן זי ך ד י בארד ; ״ א באר ד װאקם ט
אן, א שטײפע ר קאלנע ר אי ז אוי ף אײביק״ .
די טעטיקײ ט אי ן ״הזמיר ״ פארצװײג ט זי ך אל ץ מער . ע ס װער ט געגרינדע ט
אן ארקעסטע ר פו ן מאנדאלינעם , א דראמאטיש ע סעקציע , אנגעפיר ט פו ן רח ל
גאלאמב. נאנטש ע װיטשינסקא , פײטש ע לעדערבערג , אנדזש ע ביעזשונסקא , םאבינ א
ליפשיץ, אהר ן פערלמאן , אברה ם גרינבערג , ױנ ה ליפינםקי , רודע ק ליפשיץ , ברוך ־
איצל פערלמוטער , פײװ ל אפאטאװםק י או ן נא ך או ן נא ך אגדער ע באװײז ן זי ך דא ם
ערשטע מא ל אל ס טעאטער־שפילע ר אי ן דע ר ״לוטניא״ . שפיל ן שפיל ט מע ן גארדינען ,
גאלדפאדען, איבסען , טשעכאװ . ד י רוםיש ע דראמע ן זעצ ט איבע ר פיױו ל אפא ־
טאװםקי.
די ציוניםט ן זייגע ן אבע ר ניש ט צופרידן . זי י װיל ן פארװאנדלע ן דע ם ״הזמיר ״
106
פנקס מל^װ ע
אין א ן אײגענע ם קלוב . דע ר אדװאקא ט גאלדבערג , דע ר פארזיצער , אי ז שטאר ק
צוגעבונדן צ ו דע ר אינםטיטוציע , אבע ר פו ן צױניז ם האל ט ע ר נישט .
נאך גאלדבערג ס טויט , װער ט בערי ש פערלמוטע ר פארזיצער . צױ ־
ניםטן פארװאנדלע ן דע ם ״הזמיר ״ אי ן א צױניםטיש ן קלוב . ד י אנהענגע ר פו ן אנ ־
דערע ריכטונגע ן פארלאז ן דע ם ״הזמיר״ , יעד ע גרופ ע נעמ ט זי ך בויע ן א ן
אײגענע הײם . דע ר ״הזמיר ״ הא ט זי ך שוי ן דא ן געפונע ן אוי ף דע ר יענעראלםקע ר
גאם (דלוגע ) אי ן א גרוי ס שײ ן הויז . ד י בונדיםט ן שאפ ן אי ן דע ם זעלב ן בני ן
דעם ״בר . גראםער ״ קלוב .
די פא ר פאלקיםט ן געפינע ן זי ך א ן אײג ן װינק ל אי ן /,האנדװערקע ר פאראײן ״
אין דע ר שקאלנ ע גאם .
די צױניםטיש ע או ן ד י בונדיסטיש ע באװעגונ ג זײנע ן געװע ן ד י װיכטיקסטע .
די צײ ט שטײ ט נישט . אי ן שטא ט װאקס ט אוי ם א נײ ע ױגנט . אוי ך ז ײ װער ט
ענג, אפיל ו מי ט זײער ע פארטגעשריטענ ע עלטערן . ז ײ לאז ן זי ך אוי ף נײ ע װעגן ,
שאפן נײ ע װערטן . דע ר פאסױוע ר צױניז ם פו ן ד י טאטע ם באפרידיק ט ניש ט מער .
מען רײם ט זי ך צ ו מעשים . ע ס אנטשטײ ט ד י צױניסטיש־םאציאליסטיש ע פארט ײ
״פועלי־צױן״, ד י ײדיש ע ארבעטע ר פארט ײ ״בונד״ , דע ר ״השומר־הצעיר ״ דער ־
שײנט אוי ף דע ר ײדישע ר גאס , דע ר ״ההלוץ״ , ,״פרײהײט״ . ע ס קומע ן אוי ף פרא ־
פעסיאנעלע ארבעטער־פאראײנען , בעלי־מלאכו ת םוחרי ם או ן אפיל ו קלײנהענדלער .
ארגאניזירן זי ך אי ן באזונדער ע פאראײנען , דא ס אר ט פו ן שטיבל , פו ן בית־המדר ש
פארנעמט איצ ט ד י פארטײ , אדע ר דע ר פאראײן .
*
פונקט װ י זײ ן זײד ע ישרא ל גאלדמא ן אי ז אוי ך מש ה מערקע ר געװע ן א ן
אלכםנדער חםיד , א ײ ד א למדן , א גריבלע ר אי ן אלט ע ספרי ם אי ז ע ר געװען . פו ן
זײן טאט ן מענד ל מערקער , דע ם שטאטיש ן תקיף , הא ט ע ר געירשנ ט עקשנות ,
פארביםנקײט, אקטױויטעט , אויםדויער . זײ ן לעב ן אי ז א געשיכט ע פו ן א ײדיש ן
ײנגנמאן, װא ם הא ט איבערגערים ן מיט ן גאנצ ן לעבנם־שטײגע ר פו ן אמאל . אי ־
בערגעלאזט א פרו י מי ט דר ײ קינדערלע ך או ן צ ו 23 יא ר א ן מיטלען , ניש ט קענענ ־
דיק קײ ן אײ ן פרעמד ע שפראך , אװע ק קי ץ ליעז ש (בעלגיען) .
אין ליעז ש זײנע ן געװע ן שװער ע צײטן , װאש ן געפע ם אי ן רעםטאראנען , קער ן
גאסן, דערהאלט ן זי ך או ן לערנען . דא ס הא ט ע ר געטאן . אי ן אי ץ יא ר צײ ט מאכ ט
ער דור ך דע ם קור ס פו ן א גימנאזיע .
משה גײ ט וױיטער . ע ר לערנ ט מאטעמאטיק , אינזשינעריע . ע ם ברעכ ט אוי ם
די ערשט ע װעלט־מלחמה , ע ר װער ט צוריקגעשיק ט קי ץ מלאװע . דע ר געװעזענע ר
שטיבל־זיצער װער ט לערע ר פו ן פראנצײזי ש אי ן דע ר ײדישע ר גימגאזיע . סוילי ש
פנקס מלאוו ע
107
קען ע ר נישט ׳ רעד ט ע ר מי ט ד י תלמידי ם ײדיש ׳ דע ר אײנציקע ר לערע ר אי ן גימנא ־
זיע, װא ם הא ט ניש ט מור א צ ו פארליר ן זײ ן אנזע ן ב ײ ד י תלמידי ם דור ך רעד ן ײדיש .
משה הא ט זי ך ניש ט ארײנגעלאז ט אי ן געשפרעכ ן מי ט זײנ ע תלמידים . ד י שטא ט
איז קלײן ׳ תלמידי ם האב ן עפע ס געװאוס ט װעג ן דע ם מערקװירדיק ן לעבנס־װע ג
פון זײע ר לערער . ז ײ האב ן געװאל ט װיסן , װא ס דענק ט דע ר מענטש , װא ס הא ט ע ר
זײ צ ו דערצײל ן פו ן דע ר גרויםע ר װעלט . דע ר פראנצײזישע ר לערע ר אי ז געבליב ן
שװײגנדיק או ן קאלט . טײלמא ל נא ר הא ט זי ך באװיז ן א שמײכ ל אוי ף זײ ן גרוי ס
ברײט פנים . זײ ן דיקע ר קערפע ר אי ז געװע ן פא ר ד י תלמידי ם װ י א פעסטונג ,
װאס שיצ ט זי ך מי ט אל ע כוחות , לאז ט זי ך ניש ט דעראבערן . זיי ן שװײג ן הא ט
ער איבערגעריס ן נא ר אײ ן מאל . ד י שול־לײטונ ג הא ט פארלאנג ט פו ן ״השומ ר
הצעיר״ אפצוטײל ן ד י שילע ר פו ן ד י ארבעטער־גרופן . ד י שילער־ױגנ ט הא ט זי ך
אנטקעגנגעשטעלט דע ר גזיר ה או ן פארלאז ט ד י שול . דא ן הא ט מש ה מערקע ר
זיך באװיז ן מי ט זײ ן גאנצע ר פאטערלעכע ר באציאונג . ע ר הא ט מות ר געװע ן אוי ף
זײן כבוד , געגאנגע ן זוכ ן ד י שילער , זי ך אויםגערעד ט מי ט זײ , געהאלפ ן בייד ע
צדדים צ ו געפינע ן א ן אויסװעג .
משה הא ט געלעב ט אי ן מלאװ ע ביז ן םו ף פו ן דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמה ,
געװען טעטי ק אי ן ״הזמיר ״ אי ן דע ר קלײנע ר פאלקיםטישע ר גרופע .
משה פארלאז ט מלאװע , פארענדיק ט זײ ן שטודױם , פארנעמ ט גרויס ע שטעלעם .
ער ארבע ט אוי ם דע ם פלא ן פא ר דע ר נע ץ פו ן אויטאמאטיש ן טעלעפא ן אי ן פאריז .
ער פיר ט א ברײ ט אפ ן הויז , װא ו קינםטלע ר או ן שרײבע ר קומע ן זי ך צוזאמען .
זײן שטו ב זע ט אוי ם װ י א קלײ ן מוזײ , פו ל מי ט קונסט־װערק . געשטארב ן אי ז
ער אי ן 1929 א ן ארעמאן .
סוף ױנ י 1929 הא ט זי ך אי ן ״פאריזע ר הײנט ״ באװיז ן א נאטיץ , א ז דע ר
אינזשיניער מש ה מערקע ר או ן נא ך א ײד , א ן אומבאקאנטער , זײנע ן געבראכ ט גע ־
װארן צ ו קבור ה אי ן א בשותפותדיק ן קב ר אוי ף דע ם או ן דע ם בית־עלמין .
♦
4(♦
אויפן ״גרינע ם װעג ״ צװיש ן פעלדער , הא ט געװאוינ ט דא ם ליב ע פארפאל ק
חנה או ן פײװ ל אפאטאװסקי , גערופ ן דור ך באקאנט ע או ן פרײנ ט מיט ן נאמע ן
״חנה־פיױול״. אמא ל אי ז דא ם פארפאל ק געװע ן זײע ר טעטי ק אי ן ״הזמיר״ . שפע ־
טער אי ז חנ ה אװעק , אל ס פארברענט ע בונדיםטקע , *י ט ד י בונדיםט ן אי ן ״גראםע ר
קלוב״ ארײ ן או ן פיױו ל אי ז געװאר ן א פאלקיםט .
זײער הוי ז אי ז געװע ן א װארעמ ע חםידיש ע אכםגיה , או ן הא ט געהא ט זײנ ע
״סטאלע״ חםידים , — צױניםטן , בונדיסטן , ײנגעלײ ט װא ם האב ן זי ך געשארפ ט
די פעדער , בוני ם װארשאװסקי , מש ה ליכטענשטײן , שרײבע ר או ן רעדאקטאר ן פו ן
108
פנקס מלאװ ע
״מלאװער לעבן׳ / געװאל ט הער ן מבינות . הײמיש ע טעאטער־שפילע ר או ן םת ם
ײדן, װ י א לײב ל בראכפעלד , מש ה דו ד טשאםנעק , שמח ה גאלאנט , װא ם האב ן ניש ט
געהאלטן פו ן קײ ן שו ם פארטײען , זײנע ן נא ר געקומע ן טרינקע ן א גלעז ל טײ , דער ־
צײלן א גוט ן װיץ . שב ת זײ ן אי ן שטא ט או ן ניש ט קומע ן טרינקע ן דא ם פיע ע גלעז ל
טײ ב ײ חנה־פײװלען , הא ט געהײם ן פארשטער ן זי ך ד י גאנצ ע װאך . פארגעם ן זי ך
מיטאמאל חבר ה צױניסט ן א חײק ל װישינםקי , א צב י פערלא , א זא ב יאני ש או ן
עס פאל ט ז ײ אײ ן מי ט אײ ן מא ל אנצוהויב ן רעד ן צװיש ן זי ך העברעאיש , װא ם
איז געװע ן פא ר ד י בונדיםטיש ע אויער ן פו ן א שײ ע קשעםלא , א שמואלי ק פערל ־
בערג או ן אפש ר אוי ך פא ר דע ר בעל־הביתט ע אלײן , םם־המות , א באלײדיקונג .
האט זי ך ד י לופ ט דערהיצט , אט־א ט ברעכ ט אוי ס א מחלוקעל ע צװיש ן ד י קעגנער .
טוט זי ך אזו י חנה , א זא ג — ״פײװל , נע ם ארוי ס דע ם מחזור , ז ײ רעד ן דא ך שוי ן
װידער לשון־קודש. ״ אל ע לאכ ן זי ך פונאנדער . ד י אטמאספער ע קיל ט זי ך אפ .
הנאה פו ן דע ר ליבע ר אכםני ה האב ן אוי ך אלע . אויםע ר ד י אל ע מעלו ת צײכנ ט
זיך ד י בעל־הביתט ע אוי ס דערמיט , װא ם ז י שפיל ט שאך . ז י אי ז ד י אײנציק ע
שאך־שפילערין אי ן שטאט . קומ ט עמיצע ר נא ך א לאנג ן ניט־זײ ן אי ז דא ם ערשטע ,
װאם מע ן װי ל פו ן אי ם אי ז א נײ ע לידל , פאלקם־װערטלעך , פאלקם־מעשהלעך ,
אאז״װ.
חנה אפאטאװםק י אי ז געװע ן ד י ״מאטראנ ע פו ן דע ם םאלאן״ , ד א זײנע ן גע ־
בוירן געװאר ן פלענע ר װעג ן פארשײדענ ע אונטערנעמונגע ן אי ן שטאט , װעג ן ארויס ־
געבן א צײטונג , װעג ן פארלײענע ן א טעאטער־שטי ק פאר ן דראמאטיש ן קרײז ,
די פראגראמע ן פא ר דע ם ״בלויע ן פויגל״ , ד י פאפולער ע פרעםע־בעלער . ד א
פלעגט אוי ך דע ר בעל־הבי ת גופא , פיװו ל אפאטאװםקי , פארלײענע ן זײנ ע לידער ,
איבערזעצונגען. אאז״װ .
דער מענט ש װא ם הא ט געשאפ ן ד י שטימונ ג אי ז געװע ן פײװל , ע ר הא ט געצויג ן
חױנה פו ן דעם , װא ס ע ר אי ז געװע ן א לערע ר אי ן דע ר שטאטישע ר תלמוד־תורה ,
אויף ד י אװנט־קורם ן אי ן האנטװערקע ר פאראײן , או ן אוי ך פו ן געב ן פרױואט ע
לעקציעס.
א נידעריקע ר מי ט קלײנ ע טריטעלע ך אי ז זי ך פײװ ל געגאנגע ן זײ ן װעג . ע ר
האט מי ט קײנע ם ניש ט איינגעריםן , מי ט קײנעם , אויםע ר מי ט זי ך אלײן . ניש ט
געקעמפט, ניש ט געהאלט ן פו ן קאמף . געװע ן א גוטע ר ליבע ר פרײנד .
דער דופ ק פו ן דע ר נײע ר צײ ט אי ן שטעט ל הא ט פו ן צײ ט צ ו צײ ט אויפגע ־
װעקט פײװלע ן פו ן זײנ ע חלומות , ארײנגענומע ן אים , אפ ט קעג ן זײ ן װילן , אי ן
קרײז פו ן געזעלשאפטלעכ ן לעבן , פו ן פארשיידענ ע אונטערנעמונגען . פײװ ל אי ז
געװארן דע ר באזינגע ר פו ן שטאט . פארשײדענ ע דערשײנונגע ן אי ן שטא ט זײנע ן
פארװאנדלט געװאר ן אי ן פער ז — געװאר ן ליד . אוי ף אל ע פורים־בעלע ר אי ן
״הזמיר״ הא ט פיװו ל אויםגעזונגע ן זײג ע ״מלאװע ר גרעגערם״ . אי ן *מלאװע ר לעב ױ
פנקס מלאװ ע
109
האבן זי ך באװיז ן ״פעדע ר שפריצף / סאטירע ס פו ן מלאװע ר געזעלשאפטלעכ ן לעבן ,
געשריבן מי ט א ס ך טאלאנ ט או ן הומא ר א״ נ ״בת־קול״ . ״לידע ר פאר ן בלויע ן
תכשיט״, פא ר אקטועל ע אװנטן , איבערזעצונגע ן פאר ן דראמאטיש ן קרײז .
פארענדיקט זײ ן לעב ן הא ט ע ר צוזאמע ן מי ט זי ץ הנה ן אי ן שטעט ל װענגראװא ,
װײט פו ן מלאװע , צ ו װעלכ ע ע ר אי ז אזו י שטאר ק געװע ן צוגעבונדן .
*
נאך לאנ ג פא ר דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה הא ט אדװאקא ט גאלדבער ג ארויס ־
גענומען פו ן א ן ארעמע ר הײ ם א ײדי ש פעאי ק ײנג ל מש ה לאסקא , געשיק ט אי ם
לערנען אי ן דע ר ארטיקע ר פוילישע ר האנדלס־שול . געצײלט ע ײד ן פלעג ן דא ן
לערנען אי ן דע ר שולע . מש ה לאסק א אי ז געװאר ן אײנע ר פו ן זײ . דע ר פרײהײטס ־
גײסט, װא ס הא ט דא ן געהערש ט צװיש ן דע ר פוילישע ר ױגנט , װא ס אי ז געװע ן
אנגעשלאסן אי ן פארשײדענ ע געהײמ ע נאציאנאל ע או ן סאציאליסטיש ע ארגאני ־
זאציעס או ן קאמפס־גרופן , הא ט אויפגעװעק ט ב ײ מש ה לאסק א ענלעכ ע געדאנקע ן
און געפיל ן פא ר ױ ץ פאלק . ע ר דערנענטער ט זי ך צ ו ד י ״צעיר י צױן״ . פו ן דע ר
פריסטער ױגנ ט הויב ט זי ך א ן מש ה לאסקא ס געזעלשאפטלעכ ע טעטיקײ ט אוי ף אל ע
געביטן פו ן ײדיש ן לעבן . ד י מײסט ע כלל־טוע ר האב ן פריע ר צ י שפעטע ר פאר ־
לאזט ד י שטאט . ניש ט נא ר בערי ש פערלמוטער , מש ה ביאלעק , מש ה קאפלאן ׳
װאלף בע ר װינדיצק י פו ן ד י צױניסטן , נא ר אוי ך אקטױו ע בונדיסטיש ע טוע ר װ י
יאסל פשישװע , לײב ל לעװענטא ל או ן נא ך אנדער ע זײנע ן מי ט דע ר צײ ט אװעק .
משה לאסק א הא ט א קורצ ע צײ ט שטודיר ט אי ן װארשעװע ר אונױוערסיטעט , אי ז צו ־
ריקגעקומען קי ץ מלאװ ע או ן געװאר ן דע ר צענטראלע ר כלל־טוער . אי ן א ם ך
אינסטיטוציעם אי ן שטאט , ״צעיר י צױן״ , ״הזמיר״ , ״דראמאטישע ר קרית״ , ״מכבי״ ,
ערשטער קאמענדאנ ט פו ן דע ר ײדישע ר םקויטן־ארגאניזאציע , פײערלעשער , שטאט ־
לאװניק, מיטגלי ד פו ן צױניםטיש ן ועד־עיחני , לערע ר או ן שפעטע ר פירע ר פו ן
דער רעגירונג ם פאלקם־שו ל פא ר ײדיש ע קינדער , מיטגלי ד פו ן דע ר רעדאקצי ע
״דאם מלאװע ר לעבן״ , פאפולערע ר רעדנער , מיטגלי ד פו ן צענטראל־קאמיטע ט פו ן
״התאחדות״ אי ן פויל ן או ן נאך . מש ה לאםק א אי ז געװע ן פו ן ד י גרינדע ר פו ן אם ך
אינםטיטוציעס אי ן שטאט , הא ט דערצויג ן צענדליק ע ױנגעלײ ט — מי ט ז ײ אבע ר
נישט מיטגעגאנגען , געבליב ן אי ז ע ר שטײ ן אוי ף אײ ן ארט . מי ט דע ר צײ ט אי ז
משה לאםק א אל ץ מע ר געװאר ן ענלע ך צ ו א היםטאריש ן דענקמאל , פא ר װעלכ ן
מען דעק ט א פ דע ם קאפ , װעלכ ן מע ן באװאונדער ט טײלמאל , לעב ן װעלכ ן מע ן
פארזאמלט זי ך אי ן מאמענט ן פו ן פײערלעכקײט , ב ײ װעלכ ן מע ן בלײב ט אבע ר
לאנג גיש ט שטיץ . אי ן שטא ט הא ט מע ן דא ם אנגערופ ן פוילקײ ט פו ן א בלל־טוער ,
נישט געװאל ט פארשטײן , א ז זײע ר כלל־טוע ר הא ט שוי ן אל ץ אװעקגעגעבן , װא ס
110
פנקס מלאװ ע
ער הא ט נא ר געקענט ׳ ע ר גי ט נישט ׳ װײ ל ע ר הא ט ניש ט מע ר װא ם צ ו געבן . מש ה
איז געװע ן א ן ערנםטע ר או ן ערלעכע ר מענטש , װא ם הא ט ניש ט געהא ט גענו ג כו ח
אויםצוהאלטן דע ם שװער ן או ן לאנג ן װע ג איבע ר װעלכ ן ם׳אי ז געלאפ ן שנע ל
דאם לעב ן פו ן ד י ײדיש ע מאם ן אי ן ד י לעצט ע יארן . מש ה לאםק א דע ר פאפולערע ר
צױניםטישער טוע ר הא ט זי ך שװע ר געקענ ט אויםמאלן ׳ א ז אי ן זײ ן לעב ן נא ך זא ל
אויםקומען מלאװע ר ײד ן זאל ן פו ן אײגענע ם װיל ן גײ ן קײ ן ארץ־ישראל . מש ה
לאםקא אי ז געװע ן א כלל־טוער ׳ ניש ט קי ץ פירער . מש ה אי ז אװע ק פו ן א ן אלטע ר
װעלט׳ צ ו א נײע ר אי ז ע ר אבע ר ניש ט דערגאנגען . מי ט זײ ן ארבע ט הא ט ע ר בא ־
װאויגן צענדליקע ר ײנגעלײ ט צו ם טא ט או ן צ ו פארװירקלעכונג . דא ם אי ז געװע ן
זײן גרוי ם פארדינםט .
*
א פרײ , ניש ט רעליגיע ז פוילי ש הויז ׳ צ ו יענע ר צײ ט א זעלטנהײ ט אי ן שטאט ׳
איז געװע ן דא ם הוי ז פו ן דע ר משפח ה גאלאמב , װא ם אי ז געקומע ן צ ו דע ר ײדישע ר
נאציאנאלער באװעגונ ג דור ך דע ר פוילישע ר קולטו ר או ן פרײהײטם־קאמף . אי ן
די צײט ן װע ן חםידו ת או ן פרומקײ ט האב ן דאמינירט , זײנע ן אזעלכ ע משפחו ת
פארשלונגען געװאר ן פו ן אסימילאצי ע או ן שמד , אזו י װ י דא ס הא ט פאםיר ט מי ט
די גרינבערגס , א זײגערמאכע ר משפחד ״ װא ם אי ז געװע ן װײ ט פו ן ײדיש ן נאציאנאל ן
לעבן, או ן אי ז געבליב ן פרעמ ד ײד ן בכלל .
בײ מענטש ן פו ן א געװיס ן װער ט האב ן ד י פויליש ע נאציאנאל ע באװעגונגע ן
אויפגעװעקט א ן אײגענע ם נאציאנאל ן שטאלץ . מע ן הא ט אנגעהויב ן זי ך דערנענטער ן
צום אײגענע ם פאלק . ד י גאלאמב ם האב ן זי ך מי ט זײע ר גאנצע ר נאאױוע ר ער ־
לעכקײט אנגעשלאס ן אי ן דע ר צױניסטישע ר באװעגונג , אי ן ״דוזמיר ״ או ן זײנע ן געװאר ן
טעטיק אי ן טעאטער־זאכן , װא ם אי ז ז ײ באזונדער ם געװע ן נאענט .
רחל גאלאמ ב הא ט איר ע ערשט ע פרואװ ן געמאכ ט מי ט ד י ײדיש ע שילערינ ס
פון דע ר פוילישע ר פענםיע . ז י הא ט געזע ן ד י שטיפמוטעריש ע באציאונ ג פו ן דע ר
פענםיע צ ו ד י ײדיש ע שילערינם . ז י הא ט געזע ן דא ס לײד ן פו ן ד י קינדער , װא ס
װערן ארויםגעשטויס ן פו ן אקטױו ן אנטײ ל אי ן ד י פארװײלונגם־אװנטן , פארשטע ־
לונגען פו ן דע ר שולע . ז י קלײב ט צונוי ף ד י דאזיק ע ײדיש ע שילערינ ם פו ן דע ר
פוילישער שולע , נעמ ט זי ך מי ט ז ײ אײנשטודיר ן א ן עפנטלעכ ע ײדיש ע קינדער ־
פארשטעלונג או ן דװק א אי ן דע ר פוילישע ר ״לוטניא״ . זאל ן גוײ ם או ן ײד ן זען .
װאס ײדיש ע קינדע ר קענען . דע ר גרויםע ר זא ל פו ן דע ר ״לוטניא ״ אי ז געװע ן
געפאקט. עלטער ן האב ן הנא ה געהאט , װע ן זײער ע קינדע ר האב ן זי ך אויםגע ־
צײכנט.
מיט אײניק ע שילע ר פו ן דע ר פוילישע ר האנדלס־שולע , צוזאמע ן מי ט ד י
״פורים שפילער ״ פו ן ד י ארבעטער־ספער ן זײנע ן ד י שילערינ ם געװאר ן דע ר קער ן
פנקס מלאוו ע
111
פון א דראמאטישער־םעקצי ע בײ ם ״הזמיר׳ / רח ל או ן מש ה גאלאמ ב — זייער ע לאנג ־
יעריקע פירער ם או ן מיטשפילער . שפעטע ר הא ט זי ך שוי ן ד י דראמאטיש ע םעקצי ע
פארמאםטן אויםצופיר ן גרעםער ע פארשטעלונגע ן פו ן ײדיש ע או ן נישט־ײדיש ע
דראמאטורגן. טעאטער־םפעקטאקלע ן זײנע ן געװאר ן א װיכטיקע ר קולטורעלע ר
פאקטאר אי ן שטאט . מי ט דע ר צײ ט אי ז געשאפ ן געװאר ן דע ר ״דראמאטישע ר
קרית״ אונטע ר דע ר אנפיחנ ג פו ן גאלאמב ם אײדעם , ארע ק גרינבערג , װא ם אי ז
שפעטער געװאר ן א ײדישע ר אקטיאר . דעקאראציעם , געמאל ט דור ך מש ה
ליכטענשטײן, ראוב ן ראלער , ד י קלײדער , מוזי ק או ן דא ם שפיל ן האב ן שוי ן געקענ ט
שאפן דע ם אײנדרוק , א ז מע ן זיצ ט אי ן א ריכטיק ן טעאטער . אי ן ״מלאװע ר לעב ך
פלעגן דערשײנע ן רעצענזיעם , אפהאנדלונגע ן װעג ן יעד ן שפי ל או ן שפילער . טע ג
לאנגע פלעג ט מע ן בי י יחיא ל גאלאנ ט פא ר דע ר טיר , בי י קוב ע קלעניע ץ אי ן
םקלאד־אפטעטשנע, אי ן אראנאװיטשע ם טיי־געװעלב ל אי ן מאר ק או ן םת ם איבע ר
גאםן דיםקוטיר ן יעד ע פארשטעלונג . צײ ט אי ז געװע ן גענו ג פא ר אלעמען . דע ר
דראמאטישער קריי ז פלעג ט גאםטראליר ן אי ן א ם ך אחמיק ע שטעטלע ך או ן פאר ־
פארן אפיל ו קײ ן טשעכאנאװ , מאקא װ או ן פרושניץ .
די באשײדענ ע קערנדלעך , װא ם רח ל או ן מש ה גאלאמ ב האב ן געװארפן ,
זײנען געפאל ן אוי ף א פרוכטבאר ן באדן . מי ט דע ר צײ ט אי ז אויםגעװאקם ן א פאר ־
צװײגטע, דראמאטיש ע טעטיקײ ט אי ן שטאט .
משה גאלאמ ב אי ז נא ך אי ן ד י רוםיש ע צײטן , געװע ן דע ר לאנגיאריקע ר
פירער פו ן דע ר רעגירונגם־פאלקם־שו ל פא ר ײדיש ע קינדער . ע ר אי ז געװע ן
א גוטמוטיקער , נאאױוער , ערלעכע ר מענטש . יארן־לאנ ג געהא ט צ ו טא ן מי ט
קינדער, בי ז ע ר אי ז אלײ ן געװאר ן א קינד . ע ר הא ט לי ב געהא ט הער ן זי ך רעד ן
װארט ב ײ װארט , גלײ ך ע ר װאל ט שטענדי ק געװע ן אי ן קלא ם מי ט זײנ ע תלמידים .
אזוי װ י ע ר אי ז געװע ן א גוטע ר לאיאלע ר בירגע ר ב ײ פאניען , געטראג ן דא ם היט ל
מיט דע ר ״גװיאזדקע״ , דע ם בלויע ן מונדי ר מי ט ד י מעשענ ע קנעפ , װ י יעדע ר
טרײער ״טשינאװניק״ , אזו י אי ז ע ר נאכהע ר געװע ן לאיא ל דע ר נײע ר פוילישע ר
מאכט. שלעכ ט אי ז נא ר געװע ן װע ן מש ה גאלאמ ב הא ט באדארפ ט אפגעב ן לעקציע ם
פון רעליגי ע פא ר ײדיש ע קינדע ר אי ן ד י גוײש ע שולן , דא ן הא ט ע ר זי ך ארויםגע •
װיזן אל ם א מלמד , א ן טיפע ר ײדי ש װיםן .
גאנץ אנדער ש אי ז געװע ן זײ ן פרו י רחל , א ן אומרואיקע ר גײםט , א ברען ,
א שטימונגם־מענטש , א גוט ע ליב ע מאמ ע פא ר א ם ך ײנגעלײט , װא ם פלעג ן בא ־
זוכן זײע ר הויז , װא ם אי ז מי ט דע ר צײ ט געװאר ן א צױניםטישע ר טרעף־פונקט .
די טאכטע ר אל א הא ט פארנומע ן יארן־לאנ ג ד י שטעל ע פו ן דע ר לײטנדע ר
שװעםטער פו ן דע ר םאציאלע ר פארזארגונ ג פו ן װארשעװע ר מאגיםטראט . אל ם
קראנקן־שװעםטער, טראגנדי ק היל ף ײד ן אי ן װארשעװע ר געטא , אי ז ז י געפאל ן
אויף אי ר פאםט ן אי ן ד י טע ג פו ן ײדיש ן אויפשטאנד .
112
פנקם מלאװ ע
15. נ י י ע ו ו ע ג ן
1 י ערש ע װעלט־מלחמ ה 1914-1918 הא ט אויפגעטרײסל ט פוילן . דע ר
רוסישער צא ר אי ז אראפ ׳ שפעטע ר דע ר דײטשישע ר קײזער . פויליש ע שילע ר
האבן אװעקגענומע ן דא ס געװע ר ב ײ שטאלצ ע דײטשיש ע ױנקערס . מענטש ן װ י
אברהם טשװאק , ױס ף ראדאק , זלמ ן לידזבארסקי , האב ן געפילט , א ז גרויס ע שינוי ם
קומען פאר . צארסק ע רובלעס , דײטשיש ע מארק ן האב ן פארלאר ן זײע ר װערט ,
געװארן פשו ט פאפיר .
ױגנט הא ט באל ד דערפיל ט ד י אנדערשקײט . אי ן שטא ט זײנע ן געגרינדע ט
געװארן ױגנט־ארגאניזאציע ס ז ״חובב י שפ ת עבר״ , ״מכבי ״ פא ר גימנאסטי ק או ן
ספארט, או ן ״ב ר כוכבא״ , — א סקויטן־ארגאניזאציע . שפעטע ר אוי ך דע ר ױגנט ־
לעכער ״החלוץ ״ פא ר ארץ־ישראל , אגב , ד י ערשט ע ארגאניזאצי ע פו ן דע ם טי פ
אין גאנ ץ פוילן . פו ן ד י סקויט ן אי ז מי ט דע ר צײ ט אויפגעקומע ן דע ר ״השומ ר
הצעיר״.
אנגעהויבן הא ט זי ך דא ס אל ץ סת ם מי ט גימנאסטיק , עקסקורסיעס . שײנ ע
אוניפארמען מי ט קאלירט ע בענדלע ך או ן אפצײכענונגען , ״קינדע ר שפיל ן זי ך אי ן
מיליטער״, פלעג ט מע ן זאגן . פאראדע ס מי ט פענע ר או ן פענדלעך . ד י גרויס ע
פאן הא ט געטראג ן נחמ ן אקס . ד י ״אפיצירן ״ זײנע ן געװע ן * מש ה לאסקא , מענד ל
פיזשיץ, ניסע ק ליפשיץ , מאי ר קאנארעק , ד י ״אפיצערקעס״ ן נאנטש ע ריבאק ,
מאלע װישינסקא , דאב ע אלטער , ניצקין . צװיש ן מלאװע ר ײנגלע ך אי ז א געיע ג
נאך מעשי ם טובים . טראג ט א ן אלטע ר ײ ד א קעסט ל סחורה , א ײדענ ע — א פא ק
בעטגעװאנט, באװיױ ן זי ך באל ד ד י ײנג ע סקויט ן או ן טראג ן ד י פעקלע ך זײערע .
יעדן שב ת מארשיר ן ז ײ אי ן שו ל ארײן , טר ײ ד י סקויטיש ע געבאט ן ״גא ט או ן
פאטערלאנד״. דא ס מארשירן , דא ס טראמפײטערן , קלאפ ן אי ן פויקן , — אי ז א װיל ־
דע נאװינע . כל־זמ ן דא ס זײנע ן געװע ן סת ם פאראדן , האב ן טאטע־מאמ ע געקוק ט
און געשװיגן , אפיל ו הנא ה געהאט . דע ר ערשטע ר צוזאמענשטוי ס מי ט עלטער ן
איז פארגעקומע ן װע ן מע ן הא ט אנגעהויב ן גײ ן אי ן ד י װעלדע ר ארײן , אי ן ד י גוײש ע
דערפער. ד י עלטער ן האב ן מור א געהא ט ע ס זא ל חליל ה עפע ס ניש ט געשען . דא ס
װילן ז ײ נישט . אנטלויפ ט מע ן פז ן ד י שטיבער .
די גרויס ע שמח ה פו ן פוילנ ס באפרײאונ ג װער ט שנע ל צערונען . ײדי ש
בלוט גיס ט זי ך איבע ר דע ר גאנצע ר מדינה ו אי ן לעמבערג , אי ן מינסק , אי ן
פלאצק, אוי ף ד י באנע ן או ן װעגן , הרגע ט מע ן ײדן . לעב ן מלאװ ע הרגעגע ן
גויים דע ם קלײנע ם משהלע , א קצב , װא ס פלעג ט גײ ן איבע ר דערפער . מנח ם
קאזיעבראדםקי פו ן ״השומ ר הצעיר״ , א סאלדא ט אי ן דע ר פוילישע ר ארמײ , װער ט
פנקס מל^װ ע
113
דערהרגעט מי ט א הא ק פו ן ד י פויערים . ד י ײדיש ע סקויטן־כאװעגזנ ג ניכטער ט
זיך שנע ל אוים , דערפיל ט זי ך צװיש ן דע ר גוײשע ר ױגנט ׳ פרעמ ד או ן פארהאםט .
בענדלעך — פארשװינדן . העברעאי ש — שטויס ט ארוי ם פוילי ש פו ן זײער ע קרײזן .
דער העלדן־עפא ס פו ן ארץ־ישראלדיק ן ״השומר ״ פארכאפ ט ד י פאנטאזיע . ד י
םקויטן פארװאנדלע ן זי ך אי ן ״השומ ר הצעיר״ . א נײ ע סיב ה פא ר שארפ ע קאנ ־
פליקטן מי ט ד י עלטערן , װא ס זוכ ן בדר ך כל ל תכלי ת פא ר זײער ע קינדער . אי ן פריער ־
דיקע יאר ן זײנע ן ד י מלאװער : ברו ך איצ ל פערלמוטע ר או ן יקי ר װארשאװסק י געפאר ן
באזוכן ארץ־ישראל . איצ ט װער ט דא ם א מאסן־דערשײנונג , באלעבאטיש ע ײנגלע ך
און מײדלע ך פארלאז ן ד י שולן , גײע ן זי ך לערנע ן א מלאכה .
עם קומע ן אוי ף ד י ״קינדע ר רעפובליקן״ , ד י זומער־קאלאניעס , קינדע ר
פירן אוי ם פארשײדענ ע ארבעט ן אי ן שטאט , ד י פארדינםט ן קומע ן אי ן א בשותפות ־
דיקע קאם ע אויםצוהאלט ן ד י יעניקע , װא ם זײנע ן אלײ ן ניש ט בכו ח בײצושטײער ן
זײער חל ק הוצאות . יעד ן יא ר קומע ן פא ר גרויס ע פורים־אװנטן . ד י ״השומ ר
הצעירגיקעם״ באװײז ן זי ך פארשטעלט ע אי ן זײער ע פורים־קלײדער . ד י מאםק ן
האבן מי ט זי ך פארגעשטעל ט תנ״ך־געשטאלטן , פאלקס־טיפ ן אאז״װ .
די הכנם ה פו ן ד י דאזיק ע אװנטן , דורכגעפיר ט מי ט מוזי ק או ן פארשטעלונגע ן
אין דע ם בני ן פו ן דע ר ײדישע ר גימנאזיע , אי ז געװע ן לטוב ת ד י זומער־קאלאניעם .
ײדישע ױם־טובי ם זײנע ן געפײער ט געװאר ן פײערלעך , בפר ט חנוכ ה או ן ל״ ג
בעומר. אי ן געשלאסענ ע רײע ן הא ט ד י ױגנ ט מארשיר ט אי ן װאל ד ארײן . ד י
ל״ג בעומ ר מארש ן האב ן מיטגעצויג ן ײנ ג או ן אל ט אי ן װאל ד ארײן .
אין יענ ע צײט ן טרעט ן ד י עלטער ע פירע ר ארוי ס או ן זײע ר אר ט פארנעמע ן
צבי או ן דו ד פערלא , מאטע ק בארנשטיין , חײק ל װישינםקי , זא ב יאני ש — ז ײ
אלע געפינע ן זי ך הײנ ט אי ן ארץ־ישראל .
די ערשט ע זײנע ן אװע ק קײ ן ארץ־ישראל , דודטש ע םאנדזשאק , יאס ל גאר ־
פינקעל, יחיא ל כץ , נת ן נאטא ן או ן דע ר םטאליא ר שמעלק ע ציטריניאזש . שפעטע ר
אשר יאניש , אםת ר פרעגקעל , יהוש ע נאפארםטעק , אברה ם פערלמוטער . נא ך ז ײ
גאנצע משפחות , בערי ש פערלמוטער , מש ה ביאלעק , אברה ם ראזענבערג , אברה ם
יאניש, מש ה קערשנבוים , חײ ם אלי ה פערלא , אברה ם בנימי ן מאגנושעװםקי , אײזג ־
בערג, װישינםקי , בלומענקראנץ , מײזליץ , װינדיצקי , טויבנפעלד , כץ , פינקום ,
קלײנער, קאפע , שטרומפײן , שאפט , ד י גראביעם , טשעכאנאװערם , טשאסנעקם ,
ױםף מאקאװער , קאפלאן , בײל ע ד י בעקערין , ײד ן פו ן אל ע קלאםן , אל ע שיכטן .
אװעק אי ז אוי ך דע ר ארטאדאקסישע ר פירער , דע ר פארביםענע ר קעגנע ר פו ן
צױניזם פנח ם מאנדר י מי ט זי ץ משפחה . דאנערשטיק , װע ן ד י פאס ט פלעג ט אנ ־
קומען פו ן ארץ־ישראל , װא ם אפיל ו דע ר גוײשע ר ברױו־טרעגע ר הא ט װעג ן דע ם
געװאוסט, הא ט דא ס גאנצ ע שטעט ל געװאר ט מי ט אומגעדול ד אוי ף ברױ ו פו ן
״דארטן״.
114
פנקס מלאװ ע
אײן ײ ד פלעג ט שוי ן איבערגעב ן א צװײט ן ד י גוט ע בשורו ת פו ן ד י דאזיק ע
ברױו.
אויך אי ן ד י ארבעטער־פארטײע ן פו ן מלאװע , זײנע ן פארגעקומע ן גרוים ע
שינוײם. פא ר דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה האב ן ז ײ עקזיםטיר ט קאנספיראטױו .
אין ר י מלחמה־יאר ן װער ן געגרינדע ט דע ר ״בונד ״ או ן ד י ״פועלי־צױן ״ אל ס לע ־
גאלע פארטײען . נא ך דע ר מלחמ ה װער ט דע ר ״בונד ״ אויפגעטרײםל ט אי ן שײכו ת
מיט ד י שטורמיש ע דיםקוםיע ס פו ן קאמינטער ן ארו ם ד י 21 פזנקטן . איזא ק גרינ ־
בערג שפיל ט ד י הויפט־רא ל אי ן ד י דאזיק ע װיכוחים , װא ס האב ן באשטימ ט דע ם
וױיטערדיקן װע ג פו ן דע ר פארט ײ אי ן מלאװע . דע ר ״בונד ״ שפאל ט זיך . צו ם
״קאמבונד״, װא ם גײ ט שפעטע ר אריבע ר צ ו ד י קאמוניםטן , שלים ן זי ו א ן ד י
ברידער קרישטא ל (דע ם אלכסאנדע ר חםי ד מש ה בער ם זין) , אײדליץ , איזא ק גרינ ־
בערג. אי ן ״בונד ״ פארבלײב ן ־ װיעלגאלאסקי , לעװענטאל , פשישװא , בונע ם װאר ־
שאװםקי, זילבערשטײ ן (איטשעל ע טשיזשעװער ס זון) , שפעטע ר דע ר קארעםפאנ ־
דענט פו ן דע ר ״פאלקם־צײטונג ״ אי ן ארץ־ישראל , או ן חײמו ש פיזשיץ .
חײמוש פיזשיץ , דע ר גבירישע ר זון , גרינדע ט דא ן א פראפעםיאנעל ן פאראײ ן
פון קעכינס . ע ס מאכ ט א גרוים ן רוש ם אי ן שטאט , װא ם קעכינ ס הער ן אוי ף צ ו
זאגן ״מאדאם״ .
אין ױגנט־בונ ד ״צוקונפט ״ געהערן : מש ה הערמאן , שײ ע קשעםלא , שמואלי ק
פערלבערג, או ן אל ס סימפאטיקע ר ד י שילער ־ חײ ם יאניש , מש ה דו ד טשאםנעק ,
אברהם װארשאװםקי .
אונטערן אײנפלו ס פו ן דע ר ײדישע ר קאלאניזאצי ע אי ן רוםלאנ ד װער ט ב ײ
א ם ך בונדיםט ן רײ ף דע ר געדאנ ק פו ן עמיגריר ן קײ ן ארץ־ישראל . ז ײ שליס ן זי ד
אן אי ן ד י ״פועלי־צױן״ . ד י אקטױו ע מיטגלידע ר זײנע ן צ ו יענע ר צײ ט געװען :
נחמן אקם , בערלינקא , בצלא ל שאפיק , אברה ם שאפט .
די שטא ט צעפאר ט זיך . אפיל ו בונדיםטיש ע אנפירע ר עמיגריר ן אי ן װײט ע
לענדער: קײ ן דרום־אמעריקע , אויסטראליע , או ן אוי ך קײ ן ארץ־ישראל .
♦
אין ד י צײט ן װע ן ד י בעםט ע ױגנ ט פארלאז ט ד י שטא ט או ן האל ט אי ן גײ ן
קײן ארץ־ישרא ל שװימ ט מאי ר קאנארעק , חײ ם זלמ ן לעדער׳ ס אײניקל , ארוי ם װ י
א צענטראל ע געזעלשאפטלעכ ע פיגור . ע ר הא ט געשטאמ ט פו ן פלאצק , דערצויג ן
געװארן אבע ר או ן געלערנ ט אי ן מלאװע • ע ר העלפ ט גרינד ן ד י ײדיש ע סקויטן ־
ארגאניזאציע אי ן שטאט , או ן װער ט אײנע ר פו ן ד י אנפירער . װע ן ד י באװעגונ ג
הויבט א ן גײ ן אוי ף נײ ע װעגן , דערװײטער ט ע ר זי ך או ן שפיל ט טעאטע ר צוזאמע ן
מיט ארע ק גרינבערג , או ן ארבע ט װ י א בוכהאלטע ר אי ן זײ ן זײדנ ס מיל . שפעטע ר
פנקס מלאוו ע
115
האט ע ר דותונד ״ װער ט א טאט ע או ן לעב ט װ י אל ע פו ן זײנם־גלײכן . מע ן קומ ט זי ד
צדנויף ב ײ קוב א קלעניעץ , ב ײ םאבינ ע ליפשיץ , ב ײ נאנטש ע ריבאק , מע ן פלוידערט ,
מען מאכ ט זי ך צונא ר אי ן קארטן , טרינקע ן טײ , דרײע ן זי ך איבע ר ד י אלעע ן פו ן
מלאװער גארטן . ד י צײ ט שטײ ט אבע ר נישט . דע ר אינטערע ם פא ר כלל־זאכ ן װעק ט
זיך אוי ף ב ײ מאירן , ע ר װער ט ארײנגעצויג ן אי ן רעדאקצי ע פו ן ״מלאװע ר לעבן״ ,
פאראינטערעסירט ע ר זי ך מי ט ד י שטאטיש ע ענינים . בע ת ד י װאל ן אי ן שטאט ־
ראט װער ט ע ר אויסגעװײל ט א ראטמא ן פו ן דע ר /,פועלי־צױ ך או ן פו ן יידיש ן
פראגרעסױון טײ ל פו ן דע ר באפעלקערונג , שפעטע ר װער ט ע ר לאװניק .
אין א סביב ה פו ל מי ט שנא ה שטעל ט מאי ר קאנארע ק דינ ע ערשט ע שרי ט
אין דע ם שטאט־ראט . ע ר טרע ט ארוי ס דא ס ערשט ע מא ל אוי ף א ן עפנטלעכע ר
זיצונג אי ן שטאט־רא ט או ן װענד ט זי ך צ ו ד י גויי ם אי ן יידיש . ד י גויי ם זיעע ן
געבליבן נשתומים . או ן ד י ײד ן האב ן זי ך דערשראקן , ע ם װע ט ברענגע ן אומגלי ק
אויף זײער ע קע פ — האב ן ז ײ געטענהט . גויי ם טוע ן ז ײ טאק ע א ן צחת , ענדער ן
די טארג־טעג , דינםטי ק או ן פרייטיק , אוי ף מיטװא ך או ן שבת , כד י אפצוטא ן דע ם
ײדישן האנדל . ײד ן האב ן זי ך ניש ט דערשראקן . קײ ן אײ ן סוח ר הא ט שב ת זײ ן
קלײט ניש ט געעפנ ט או ן קײ ן אײ ן בעל־מלאכ ה אי ז ניש ט געקומע ן אי ן מאר ק
ארײן מי ט זײ ן סחורה . דע ר מאר ק פו ן ד י טארג־טע ג הא ט אויסגעזע ן נעבעכדיק ,
אײנגעשרומפן. פויערי ם האב ן אויפגעהער ט צ ו קומע ן אי ן שטא ט ארײן . ד י גוייש ע
פארשטייער פו ן שטא ט האב ן פארשפילט . או ן ד י אלט ע יריד־טע ג זיינע ן צוריק ־
געשטעלט געװארן .
דער שטאט־רא ט הא ט געװאל ט אנטא ן ײד ן צרו ת או ן געמוז ט נעבע ך נאכגעב ן
די ײדיש ע פאדערונגען . דא ס ערשט ע מא ל אי ן דע ר געשיכט ע פו ן ײד ן אי ן שטא ט
װערט געגרינדע ט פו ן דע ם מאגיסטרא ט גופ א א שטאטישע ר מושב־ז^ני ם פא ר יידן .
א שטאטיש ע פרעבל־שו ל פא ר ײדיש ע קינדער , געלט־שטיצע ם װער ן באשטימ ט
פאר פארשײדענ ע ײדיש ע אינםטיטוציעם , פא ר דע ר גימנאזיע , פא ר זומער־קאלאניע ם
פאר קינדער , פא ר בעסער ע דערנערונ ג אי ן ד י פאלקם־שולן . ד י גוײ ם האב ן געהאס ט
מאיר קאנארעק . אבע ר גלײכצײטי ק אוי ך זײע ר געשעצט . צולי ב זײ ן ערלעכקײ ט
און אויסבילדונ ג לײג ן ז ײ אי ם פא ר אנטײ ל צ ו נעמע ן אי ן ד י װיכטיקםט ע שטאטיש ע
קאמיםיעס.
מיט דע ר צײ ט װער ט ד י ײדיש ע פארשטײערשאפ ט געשטארק ט דור ך ד י בונ ־
דיםטן װא ס דערװערב ן אוי ך א פארשטײערשאפ ט אי ן שטאט־ראט , לײב ל לעװענ ־
טאל, קוב א קלעניעץ , הינד ע ראזענבערג . ד י פועלי־צױ ן פארשטײערשאפ ט װער ט
שטארקער דורכ ן אויםוױיל ן פו ן בצלא ל שאפיק , שמח ה גאלאנט .
אין מאיר ם צײט ן װער ן נענטע ר ד י באציאונגע ן צװיש ן ד י ײדיש ע ארבעטע ר
פארטײען ״פועלי־צױן״ , ״בונד״ , או ן דע ר פוילישע ר סאציאליםטישע ר ארבעטער ־
פארטײ פ.פ.ם . ערשטע ר מאי־פײערונגע ן פלעג ן פארקומע ן פא ר ײדיש ע או ן פוי ־
116
פנקס מלאוו ע
לישע ארבעטע ר אי ן מיט ן מארק . ײדיש ע או ן פויליש ע ארבעטער־פירצ ר האב ן
גערעדט צ ו ד י פארזאמלט ע ארבעטע ר פו ן בײד ע פעלקער .
די אל ע דעראבערונגען , ד י װיכטיק ע ארבע ט פא ר ײד ן האב ן ניש ט אפגע ־
שװאכט דע ם װיל ן פו ן מאיר ן צ ו גי ץ קי ץ ארץ־ישראל , צולי ב זײ ן קליעע ם זו ן
אלכםנדער. ע ר הא ט דא ם אבע ר ניש ט באװיזן , או ן אומגעקומע ן צוזאמע ן מי ט
אלע ײדן .
16. געמישט ע גאם ן
11א ו ניש ט װא ו הא ט אי ן ד י ײדיש ע גאם ן אוי ך געװאוינ ט א גוי , א בעל ־
הבית פו ן א הויז , א בעל־מלאכה , א גאםן־קערער , א װאםער־טרעגער , אדע ר םת ם
א שבת־גוי . ריץ־גוײש ע גאם ן זײנע ן כמע ט װ י ניש ט געװען , ע ם זײנע ן געװע ן גאם ן
געמישטע. ײד ן װאוינע ן נענטע ר צו ם מארק , ״גײעם ״ — נענטע ר צו ם ע ק שטאט .
אזוי אי ז ע ם געװע ן אי ן אל ע געמישט ע גאםן . ד א או ן דאר ט װאג ט א ײדיש ע משפח ה
אװעקצוזעצן זי ד װײטע ר פו ן מארק , נענטע ר צו ם װאלד , צ ו ד י װאולקע ר אלעען ׳
אין דע ר שטילקײ ט פו ן ד י גוײש ע װימישלינעם , אדע ר װײ ט אװע ק אוי ף דע ר װאוי ־
טוםטװא. אוי ף א שטאטיש ן ײד , װא ם הא ט זײ ן גאנ ץ לעב ן פארבראכ ט צװיש ן
ײדן אי ן ײדיש ע גאםן , אי ז אנגעפאל ן א ן אימ ה װע ן ע ר הא ט געדארפ ט אדורכגײן ,
אפילו אי ן מיט ן טא ג אז א פרעמד ע גאם . ע ם אי ז אי ם שװע ר געװע ן צ ו פארשטײן ,
װי װאוינע ן דא ם ײד ן צװיש ן לויטערגוײ ם או ן הינט . אי ן יעד ן גוײש ן הוי ף שטײ ט
א בײזע ר כל ב אוי ף א קײ ט או ן רײם ט זי ך אוי ף אל ע כלים . זײנע ן טאק ע געװע ן
גאר געצײלט ע ײדיש ע משפחות , װא ם האב ן זי ך אזו י װײ ט אװעקגעזעצט .
אויף דע ר ניבארגע ר גאם , הינטע ר דע ר שטאט , הא ט געװאוינ ט זיש ע זיל ־
בערבערג, א ן אלטע ר גערע ר חםיד , דע ר מוה ל פו ן שטאט , אי ן פרײע ר צײ ט פלעג ט
ער העלפ ן דע ם וױיב , זים ע דינהן , אי ן געװעלב . זים ע דינ ה אי ז געװע ן דע ר ״םאל ־
טים״ פו ן ד י פא ר ײדיש ע משפחות , װא ם האב ן דאר ט געװאוינט . ד י שכניש ע גויי ם
האבן זי ך באצויג ן מי ט רעםפעק ט צ ו דע ר פרומע ר משפחה . אנטקעגנאיבע ר או ן
דערנעבן זײנע ן געװע ן נא ך צװ ײ ײדיש ע געװעלבלע ך פו ן איטש ע פײגענבוים , אוי ד
א גערע ר חםיד , או ן פו ן זײ ן שװאגע ר מאט ע לײ ב פערלבערג , באקאנ ט אי ן שטא ט
מיטן נאמע ן ״ראנטשקע״ . װײבע ר או ן טעכטע ר האב ן צוגעהאלפ ן אי ן געװעלב ,
פרנםה אי ז געװע ן ברױוח .
בײ זישע ן אי ן הוי ז האב ן נא ך געװאוינ ט מענד ל לײ ב גרינבערג , יעק ב דו ד
קלײנער או ן ד י ברידע ר אברה ם או ן יצח ק יאניש .
איבער דע ר גא ם שלעפ ט זי ך אוי ף דינ ע לאנג ע פי ם א מאגערע ר ײ ד מי ט א פני ם
פנקס מלאוו ע
117
פון א שװארצ ן שעפם , װא ם טראג ט אוי ף א קלײנע ם פלאכ ן קא פ א יידי ש היטל .
ער קײ ט שטענדי ק א שטרוי , א גראז ׳ תבואה־קערנדלע ך — דא ם אי ז דע ר מעקלע ר
לאםק.
דאם זײנע ן אל ע משפחות , װא ם האב ן געװאוינ ט אוי ף דע ר גאנצע ר ניבארגע ר
גאם פו ן ״הינטע ר דע ר שטאט״ , ביז ן בריקל . פו ן בריק ל א ן װער ט דע ר ײדישע ר
ישוב געדיכטער . ד א װאוינ ט דע ר געלע ר יעק ב דו ד לאטלבערג , דע ר לאנג ־
יאריקער גבא י פו ן מזרחי , װאל ף בע ר װינדיצקי , איטשעל ע זעלקע ם מי ט זײ ן שיכור ן
בתדער לאזער , מי ט זײע ר מאמען . יעק ב ױם ף װיטמאן , װא ם הא ט ד א א םקלא ד
פון ברעטער , דע ר יארנלאנגע ר דאזע ר או ן ארטאדאקםישע ר ראטמאן .
דא האב ן נא ך געװאוינ ט דו ד הענע ך פרענקעל , א הויכע ר שװארצע ר ײד , א גערע ר
חםיד, זײנ ע טעכטע ר זײנע ן אװע ק קײ ן ארץ־ישדא ל מי ט ד י ערשט ע עלױת . זײ ן
זון מש ה אי ז געװע ן א ן אלטע ר צעירי־צױניק , מש ה לאםקא ם א חבר . גערעד ט ב ײ
יעדער געלעגנהײ ט װעג ן ארץ־ישראל , געשעפט ן זײנע ן ב ײ אי ם געגאנגע ן גוט , גע ־
קויפט הײזער , אוי ך דא ם גרוים ע הוי ז פו ן מש ה װארשטאצק י אי ן מארק • קײ ן
ארץ־ישראל הא ט ע ר שוי ן ניש ט באװיז ן צ ו קומען . שײ ע מאקאװע ר הא ט ד א
א לאגע ר פו ן לאנדװירטשאפטלעכ ע מאשינען . ד א געפינ ט זי ך דא ם קרעמ ל פו ן
שװארצן אברה ם צוקערקארן , ד א װאוינ ט שמח ה בוני ם ליכטנשטײן , דע ר פישע ר
זרח לענגאלק א מי ט זײנ ע טעכטער , װא ם זינגע ן שײן , דע ר געלע ר עזריאל , שמשו ן
ראזענבערג, דע ר קארדאניק , אל ע איינװאוינע ר ביז ן ע ק מארק , װא ו ע ם װאוינע ן
הענעך זילבערבער ג או ן װיטמא ן גערופ ן ״פאניטש״ .
הינטער הענע ך זילבערבערג ם הוי ז הא ט זי ך געצויג ן פו ן דע ר ניבערגע ר צ ו
דער זאלדאװע ר גא ם דע ם גלח ם געםעלע , פו ן אײ ן זײ ט פארבוי ט מי ט גרוים ע האל ־
צערנע שפײכלער ם או ן פו ן דע ר אנדערע ר — אי ז געלעג ן דע ם גלח ם גארטן .
בײם ארײנגאנ ג הא ט געװאויג ט דע ר אלטע ר גלח , מי ט אי ם ײנגער ע או ן עלטער ע
גלחים. דארט ן הא ט געפיבער ט מי ט שנא ה או ן האם . ד י אנפאל ן אוי ף ײדן , אוי ף
ײדישע געשעפט ן זײגע ן ד א געװאר ן צוגעגרײט . פונק ט אנטקעגנאיבע ר דע ם ביל ד
פון געקרײציקט ן ײ ר פו ן נצרת , װא ם אי ז געהאנגע ן אויפ ן טיר ל פו ן ארײנגאנ ג אי ן
גלחם הויז , הא ט זי ך געפונע ן א ן אנדע ר בילד , װא ם שטעל ט פא ר װ י א ן אנגע ־
פרעםענער גו י מי ט א ן אויפגעהויבענע ם פו ם װי ל פאריאג ן א מאגערן , איבערגע ־
שראקענעם, ײדן . דע ר גו י שרײט , װ י ד י אויפשריפ ט דערקלערט ! ״ײד , קײ ן
פאלעםטינע״, ״קויפ ט ניש ט ב ײ ײד ן! ״ ״םװא י ד א םװעג א! ״ — ארו ם דע ר שיל ד
און ארו ם דע ם הוי ף זײנע ן פארגעקומע ן שלעגערײע ן צװיש ן ײד ן או ן גוײם . ײדיש ע
ײנגעלײט יהוש ע נאפארםטעק , אש ר יאניש , חײ ם ױם ף אײכלע ר או ן נא ך אנדער ע
פלעגן אפװארט ן דע ם גוי , װא ם הא ט װ י א משוגעגע ר הונ ט געזײ ט גיפ ט או ן הא ם
קעגן ײד ן או ן פו ן ציי ט צ ו צײ ט זי ך אפרעכענע ן מי ט אי ם פא ר דע ר דאזיקע ר ארבעט .
איץ מא ל אי ן א פרײטי ק צ ו נאכט ס האב ן ז ײ פארשמיר ט ד י שיל ד מי ט םמאלע .
118
פנקס מלאוו ע
הינטער דע ם נעם ט פו ן ײדן־האם , װא ס אנטקעגנאיבע ר דע ם גלח , לויפ ט פו ן
דער שקאלנ ע גא ם לעב ן דע ר קאז ע (תפיסה ) באר ג ארא פ בי ז דע ר ניבארגע ר גא ם
א שמא ל היגטע ר געם ל גערופ ן ״פאשװיענטא ״ (הײליקע) . װאוינע ן דאר ט נא ר צװ ײ
ײדן. דע ר שטילע ר ױם ף שוחט , מש ה ליכטעגשטײנ ס פאטער , מי ט זײ ן װײ ב ציפר ע
(צפורה) זײ ן שװאכ ן זו ן גרשון , זײנ ע טעכטער . דע ר שכ ן זײנע ר אי ז דע ר בוד ־
קאזש, א מילך־ײד , װא ס הא ט א ם ך ק י או ן געװגט ע טעכטער .
אין דע ר גא ס געפינ ט זי ך נא ך א װײםע ר בנין , פא ר װעלכ ן ײד ן או ן גוײ ם האב ן
מורא. ד א אי ז דא ם שפיטא ל אויפ ן נאמע ן פו ן /,הײליק ן װאויטשעך״ , דע ם פאטרא ן
פון שטאט .
ליגקם, אנטקעג ן זיש ע זילבערבערג ס הוי ז ציע ן זי ך שמאל , געדרײ ט ד י
װימישלינעם, כמע ט א ן ײדן , בי ז דע ר װאויטואװסטװע , װא ם אי ז װידעראמא ל אײג ־
געטײלט אי ן צװ ײ טײלן . פו ן דע ר זײ ט בריקל , צו ם ראזגאר ד צו , װאוינע ן ד י
גוײשע ״זדונעם״־טעפערם , א פא ך װא ם ײד ן האלט ן ניש ט דערפון . ערש ט ד י ױגנט ,
װאם הא ט געהא ט בדע ה פאר ן קײ ן ארץ־ישראל , הא ט זי ך דערנענטער ט צ ו ד י
זדוגעם, געװאל ט זי ך אויסלערנע ן דע ם דאזיק ן פאך . פו ן דע ר אנדערע ר זײ ט בריק ל
נענטער צ ו דע ר זאלדאװע ר גא ם האב ן געװאוינ ט נא ר ײדן .
די װאויטוםטװ ע אי ז געװע ן א קצבי ם גאם , אי ז געלעג ן נאנ ט צו ם גרוים ן
בנין פו ן ד י האלעם , װא ס אי ז געװע ן דע ר ״מאגן ״ פו ן שטאט . קצבי ם האב ן ד א
געהאט זײע ר מנין , זײער ע הםידים . מרדכ י לײ ב ראק , א גבירישע ר ײד , שמעו ן
ליפסקערס א ן אײדעם , יהונת ן םעגאל , מרדכ י שטרומפמאן , מאטעל ע זילבערשטײן ,
מארדאװיטש, ײד ן םוחרים , פארמעגלעכע , חםידי ם פו ן פארשײדענ ע שטיבלע ך או ן
בתי מדרשי ם פלעג ן סטאל ע דאװנע ן אי ן דע ר קצבישע ר שו ל שבתי ם או ן
ױם־טובים.
יהודה ניס ן טאכנ ע הא ט פארנומע ן א האלב ע גא ם מי ט א גארט ן פו ן גרינ ־
װארג. ד י לופ ט אי ן דע ר גא ס אי ז געװע ן גוײש . בײ ם ארײנגאנ ג פו ן דע ר זאלדעװע ר
גאם אי ז געשטאנע ן א גרוים ע איױערנ ע פלומפ , װא ם הא ט געגעב ן ״האר ט װאםער״ ,
אפגעטילט ד י גא ם אי ן צװײע ן ? קי ץ װאולק ע או ן — צו ם מאר ק צו . אויפ ן װע ג
קיץ װאולק ע האב ן געװאוינ ט אײניק ע ײדן . אברה ם פשעמיאראװיטש , בערי ש
פערלמוטער אי ן א הוי ז פו ן רויט ע ציג ל מי ט א שײנע ם גארט ן ארום , חײ ם דראטװ ע
האט ד א געהאלט ן א לאגע ר מי ט האלץ . אי ן נענטער ן טײ ל צו ם מאר ק צ ו האב ן
געװאוינט נא ר ײדן . חנ ן טײפעל ד דע ר װארשעװע ר בעקער , םימ ע ד י בעקערױ ,
אליה בערי ש זילבערמאן , דע ר שנײדע ר צדו ק װיגדיצקי , יהוש ע פרוכ ט — דע ר
שטובן־מאלער, װא ם אי ז מי ט זײ ן גאנצע ר פאמילי ע אװע ק קײ ן ארץ־ישראל , מש ה
לאסקא או ן מאטע ם קאץ , שמוא ל אביגדו ר גרינבערג , קאר ן או ן נא ך אגדערע .
גרוים אנזע ן אי ן שטא ט הא ט געהא ט מענד ל גורגי , ד י ערשט ע פיד ל או ן דע ר
פירער פו ן ד י יידיש ע כלי־זמרים , װא ם הא ט אוי ך ד א געװאוינ ט אי ן יידיש ן טײ ל
פנקס מלאוו ע
119
פון דע ר זאלדאװע ר גאס . אי ן שכנו ת אוי ף דע ר זעלבע ר גא ם הא ט געוואוינ ט ד י
זװױיטע פיד ל פיש ל גרין . ד י איבעריק ע כלי־זמרי ם יעק ב גרינבערג ׳ מענד ל גרי ן
און בער ל בדהן ׳ װא ם הא ט געשפיל ט אוי ף דע ר פלײט , האב ן געװאוינ ט צװיש ן
ײדן אי ן אנדער ע גאםן .
ײדישע כלי־זמ ר װא ס האב ן פרײלע ך געמאכ ט ײדיש ע שמהות , זײנע ן גע ־
װײנלעך געװע ן גרוים ע ארעמעלײ ט או ן געמוז ט צ ו פארדינע ן אויפ ן לעב ן פו ן
אנדערע זײטיק ע פרנםו ת װ י שערערײ , פעלטשערײ , אזו י װ י ע ם האב ן דא ס געטא ן
יעקב גרינבערג , פיש ל גרין , מענד ל גרין . טר ײ דע ם שפיל ן אלײ ן זײנע ן געבליב ן
בערל בדהן , א ײ ד מי ט א קאפאטע , א ײדי ש היטל , או ן מענד ל גורני , װא ם אי ז
שוין געװע ן קור ץ געקלײדעט , װ י אל ע אנדער ע כלי־זמרים . ד י שטא ט הא ט לי ב
געהאט ד י קאפעליע , באזונדער ס שטאל ץ זײנע ן ז ײ געװע ן אוי ף זײע ר גרויס ן
פידל־שפילער מענד ל גורני .
א ײדי ש האר ץ אי ן שטעט ל גײ ט אוי ם פא ר א ניגון , א ײדיש ע נשמ ה צי ט
צו נגינ ה װ י צ ו א קװאל , װא ס לײטערט , װא ם הויב ט אוי ף דא ס לעב ן פו ן דע ר טאג ־
טעגלעכקײט ארויס . שבתים , ימים־טובים , דא ס דאװנען , סעודו ת או ן שמחו ת
זײנען פו ל מי ט זמירו ת או ן נגינה . חםידי ם גײע ן אוי ם אי ן ציענדיק ע ניגונים ,
װאם װער ן געזונגע ן צ ו בני־היכלא , אי ן שטיבלע ך שבת־פארנאכטן , ב ײ חםידי ם
איז דע ר ניגו ן א טײ ל פו ן לעבן , קומ ט א חםי ד פו ן רבי ן באמי ט ע ר זי ך מיטצו ־
ברענגען א נײע ם ניגון , צ ו ד י מעלו ת פו ן א ײנגנמא ן געהער ט ע ר זא ל זײ ן א בעל ־
מנגן, קענע ן דאװנע ן פאר ן עמוד , װא ס אי ז ב ײ חםידי ם פארבונד ן מי ט געזאנג .
מתנגדים זינגע ן ניש ט בײ ם דאװנען , נא ר זמירו ת — שבתים , ױם־טובי ם
פלעגט מע ן זינגע ן פאר ן עם ן אי ן יעדע ר מתנגדישע ר שטוב .
שבת צ ו נאכט ם פא ר דע ר חתונה־װאך , באל ד נא ך הבדלה , טו ט זי ך א באװײ ז
אין הוי ז פו ן ד י מחותני ם מענד ל גורני , א שײ ן געבויטע ר הויכע ר ײד , ״אויפצו ־
שפילף צוזאמע ן מי ט דע ר גאנצע ר קאפעלי ע ״גוט־װאך״ .
אין שטו ב ברענ ט א בליץ־לאמפ , דע ר טי ש אי ז נא ך באדעק ט מי ט דע ר װײסע ר
שבתדיקער ״צװעל״ , מחותנים , גוט ע פרײנד , זיצ ן זי ך ברײ ט פונאנדערגעזעצ ט אי ן
די סאמעטענ ע היטלעך , סאמעטענ ע קאפלען , אטלעםענ ע או ן זײדענ ע קאפאטעס ,
אדער גא ר שוי ן אי ן רויטע , בלוי ע שלאפראק ן אויםגענײט ע מי ט פארשײדנפארביק ע
בלומען. פרויע ן זײנע ן געפוצ ט אי ן גאל ד או ן בריליאנט ן או ן זײדנם . מע ן טרינק ט
טײ, מענע ר שמועםן , רויכער ן ציגארן , שב ת צ ו נאכט ם פיר ט זי ך א ז מע ן פאררוי ־
כערט א ציגאר .
מיט אמא ל באװײז ט זי ך מענד ל גורני , זיס ע טענע ר פו ן פידעל ע צופ ן בײ ם
הארצן. מענד ל גורנ י שפילט , פיש ל גרי ן העלפ ט אונטער , יעק ב גרינבער ג מי ט
זײן קלארנעט , בער ל בדח ן מי ט דע ר פלײ ט או ן מענד ל גרי ן מיט ן באס , אל ע זײ ,
120
פנקס מלאוו ע
באמיען זי ך צ ו שפיל ן פרײלעך , גא ר פרײלע ך : ״גו ט װאך״ , ״גו ט װאך ״ . . . ״מז ל
טוב״, א חתונר ״ א חתונר, ! ע ם װער ט אבע ר גארניש ט ניש ט פרײלעכער . װא ם
לעגגער ז ײ שפילן , אל ץ געדיכטע ר גים ן זי ך טרערן , ז ײ שפיל ן פרײלע ך או ן ע ם קומ ט
גאר ארוי ם טרויעריק , אזו י װ י ײדיש ע חתונות , ײדיש ע שמחו ת אי ן שטעטל . דא ם
פרײלעכע אי ז אוי ך טרויעריק .
דער בעל־הבית , א חםידישע ר ײד , װעק ט זי ך אוי ף דע ר ערשטער , װי ל זי ך
איבערגעװאלט באפרייע ן פו ן ד י פארכישופט ע טענער , וו י פו ן א פלאנטע ר שטדיק .
ער שטיי ט אויף , דאנק ט ד י כלי־זמרים . זי י הער ן אוי ף צ ו שפילן . — אל ע וועק ן
זיך אויף , װינטש ן זי ך — מזל־טוב , מזל־טוב , א גוט ע געזונט ע פולע־װאך ! אזו י
הויבט זי ך א ן א חתונה־װאך .
דאן קומ ט דע ר טא ג פו ן דע ר חתונד, . חתן־כל ה פאםטן . אי ן שטו ב אי ז
א חו ל המוע ד שטימונג , םימ ע ד י בעקערי ן מי ט זיך , ריחו ת פו ן געבעק ם פיל ן א ן
די לופט , מחותני ם פו ן דע ר פרעמד , אנגעטא ן חצ י ױם־טוב , חצי־װאך , קומע ן
כםדר אן , אי ן אז א טאג , באל ד אי ן דע ר פרי , באװײז ט זי ך װידע ר אמא ל מענד ל
גורגי צוזאמע ן מי ט זײנ ע כלי־זמרי ם אויפשפיל ן פא ר דע ר כל ה ״דזיע ן דאברי ״
(גוט מארגן) . ד א װײנע ן שוי ן אל ע מיט . װא ם נענטע ר צ ו דע ר חופד ״ װער ן אל ע
טרויעריקער, אממײםט ן טרויערי ק אי ז ד י כלד ״ ז י מו ז פאםטן , דאװנע ן פו ן ױם ־
כפורדיקן מחזור , זי ך אויפפיר ן װ י ער ב ױם־כפור . דע ר טא ג פו ן אי ר שמח ה
װערט א טא ג פו ן טרויער , פו ן גים ן טרער ן א ן א םוף . מע ן דערמאנ ט דע ם טויט ,
חורבן ירושלים . פא ר דע ר חופ ה שטעל ט זי ך אװע ק בער ל בדח ן ״באזינגען ״ ד י
כלה. ע ר הײב ט א ן מי ט זײן , ״כלהשי , כלהשי , װײן , כ׳װע ל די ר געב ן א טעלער ל
כרײן, ד י אויג ן זאל ן איבערגײן״ . או ן כאט ש מע ן עם ט או ן טרינק ט א םך , מע ן
טאגצט, בער ל בדח ן ״רופט ״ דא ם דרשה־געשאנ ק מי ט קונצן , איבערטרײבונגען ,
גלײכװערטלעך, אי ז פאר ט ניש ט פרײלעך .
אזא חתונד , ברענג ט פא ר ד י כלי־זמרי ם פרנם ה אוי ף א ם ך װאכן , מחותני ם
צאלן, געם ט צאלן , װע ר פא ר ״אפשפילן ״ פא ר זײנעטװעגן , װע ר ע ם װארפ ט אײ ן
א טאנץ״ . אממײםט ן הכנם ה ברענג ט דע ר ״בעזים־טאנץ״ , דא ם ״מצוה־טענצל״ .
אין גײער ע צײט ן שפיל ן כלי־זמרי ם אוי ך אי ן טעאטער , אי ן ״הזמיר״ , ״שטיקער ״
פון ״שולמית ״ פו ן ״דע ר מכשפה״ , פאלקם־לידלעך , ציגײנערשע , פאםטוכעש ע
לידלעך, פארשגיט ן לויט ן ײדיש ן געשמא ק קריג ן זי ך ארײ ן אוי ף ײדיש ע שמחות ,
אין ײדיש ע תפלות .
די מלאװע ר קאפעלי ע פלעג ט שפיל ן אוי ף חתונו ת אי ן אל ע ארומיק ע שטע ט
און שטעטלעך . אוי ף גוײש ע חתונות , אוי ף בעלע ר אי ן פריציש ע הײף . ײדיש ע
נגינד, או ן ײדיש ע פי ש האב ן גוײ ם תמי ד לי ב געד,אט .
פנקס מלאוו ע
121
:*5
**
עס אי ז גא ך געװע ן א כארזשעלע ר גאס , א גרינע ר מארק , א שקאלנ ע גאם ׳
א דלוגע , א ם ך קלענער ע געסלעך , װא ו ע ס האב ן געלעב ט או ן געארבע ט ײדן .
עס זײנע ן געװע ן געםלעך , װא ם ײד ן האב ן געײדיש ט מי ט זײער ס א נאמען .
דאם ״שפײכלע ר געםל״ , אי ז געװע ן באקאנ ט צװיש ן ײד ן מיט ן נאמען : מענד ל
מערקערם געםל , דאר ט הא ט געװאוינט , געהא ט זײ ן לאגע ר פו ן קאלך , האל ץ או ן
קוילן דע ר ײדישע ר דאזא ר מעגד ל מערקער , דע ר געװעזענע ר בירגערמײםטע ר
פון שטא ט אי ן ד י יאר ן פו ן דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמה .
פון דע ם געם ל ארוי ם אי ז געלאפ ן דא ם ״קרומ ע געםל״ , באקאג ט אל ם יעק ב
שלמהם געסל . דאר ט הא ט געװאוינ ט יעק ב שלמ ה מאנדזשאק , װא ם הא ט געהאנדל ט
מיט פערד , תבואה , װאלד , געהא ט אײ ן אײג ן גוט . יעק ב שלמ ה אי ז געװע ן א פשוטע ר
ײד, װא ם גײ ט שב ת אי ן א סאמעט ן היט ל או ן דאװנ ט אי ן שטיבל . װע ן ע ר קומ ט
אין כעם , װער ט זײ ן שטימ ע הײזעריק , ניש ט צ ו הערן , װא ם ע ר רעדט , גלײ ך דע ר
גאנצער גרימצאר ן הא ט אי ם פארלײג ט דע ם האלדז . באפאל ט אי ם װידע ר א פרײ ־
לעכקײט, נעמ ט ע ר א ״קאפ ״ בראנפן , כאפ ט ארו ם דא ס װײ ב או ן מאכ ט א טענצ ל
אין מיט ן העל ן טאג , אפיל ו אי ן א פשוט ן פראםט ן מיטװאך . כע ם או ן גרימצאר ן
זײנען קײ ן מא ל ניש ט דערגאנגע ן ע ר זא ל פארגעם ן ד י גרוים ע ליבשאפ ט פא ר
זײנע קינדער . ז ײ פלעג ט ע ר נאכגעבן , אל ץ מוח ל זײן , אננעמע ן פא ר לי ב אל ע
צרות. זײ ן ליב ע צ ו ד י קינדע ר אי ז געװע ן אזו י גרוים , א ז ע ר הא ט אפיל ו ניש ט
געקענט אפזאג ן זײ ן ײנגםט ן װ ן דודטשע , װא ס אי ז פו ן ד י ערשטע , נא ך אל ס קינד ,
אװעק קײ ן ארץ־ישראל .
אויף דע ר שקאלנ ע גא ס אי ז געװע ן א ן אל ט הויז , אי ן דע ם הוי ז זא ל האב ן
געװאוינט נאפאלעאן־קײזע ר װע ן ע ר הא ט געצויג ן קײ ן רוםלאנד . אי ן דע ר אמת ן
האט דאר ט גא ר געװאוינ ט אײנע ר פו ן זײנ ע גענעראלן . אי ן דע ם הויז , װאוינ ט
שוין א ם ך יארן , דע ר תבואה־םוחר , א גרויסע ר עם־הארץ , מיט ן גאמע ן אברה ם
״טשװאק״. זײ ן גאנ ץ לעב ן לאנ ג פיר ט ע ר מלחמ ה מיט ן יצ ר הרע , שוי ן דע ר
נאמען ״טשװאק ״ גופא , האב ן מענטש ן געטענהט , מײנ ט א ז דע ר טשװא ק אי ז געװע ן
בײ דע ר װא ג פז ן ד י תבואה . אנדער ע װידע ר מײנען , א ז דע ר טשװא ק הא ט געמאכ ט
לעכער אי ן דע ר פאדלאג ע פו ן שפײבלער , װא ו ד י פויערי ם פלעג ן אויםשיט ן זײע ר
תבואה פאר ן װעגן . אפנאר ן םת ם דור ך אונטערשטעל ן א פום , װעג ן מי ט פאלש ע
געװיכטער הא ט א ייד , װא ס פיר ט מלחמ ה מיט ן יצ ר הרע , ניש ט געקענט . װידע ר
אנדערש אי ז געװע ן ד י מלחמ ה אי ן נײע ם בית־המדרש . דע ר רויטע ר אברה ם הא ט
געקעמפט װ י א לײ ב אנטקעג ן ד י יעניקע , װא ס מאכ ן א מקו ם קדו ש זא ל אויסזע ן
װי להבדי ל א תפל ה — ״װא ו אי ז דא ס דערהער ט געװארן , הא ט ע ר געשריגן ,
122
פנקס מלצװ ע
צו װאש ן פאדלאגע ם אי ן א מקו ם קדוש ׳ אװעקשטעל ן שפײ־שיםלעך , א ײ ד זא ל ניש ט
האבן װא ו אויםצושפייע ן ״
דער גרעםטע ר קאמ ף אי ז אבע ר פארגעקומע ן אי ן םוכ ה אי ן ד י אויג ן פו ן אל ע
שכנים, אברה ם ״טשװאק ״ מיט ן רויט ן פני ם הא ט געהאלט ן פו ן גו ט עםן .
װי מע ן טו ט אי ם נא ר א ברענ ג אי ן םוכ ה ארײ ן דע ם בכבודיק ן קארפן־קאפ ,
הײבט זי ך באל ד א ן ד י מלחמ ה מי ט א געהעריק ן ניגון ? — ,״ד ו יצ ר הר ע װילם ט
דאך מי ך אנרעד ן נאכצוגעב ן דע ם בײז ן האלד ז אויפצועם ן דע ם קאפ , אי ז א מכ ה
דיר, װע ל אי ך דװק א ניש ט עם ן — אברה ם רוק ט אװע ק פו ן זי ך דע ם טעלע ר מיט ן
קארפן־קאפ. — ״אי ז דא ך אבע ר פאר ט ױם־טו ב — צי ט ער , א ביםעל ע װײכע ר —
און לכבו ד ױם־טו ב אי ז דא ך א מצװ ה עם ן פי ש — רוק ט ע ר לאנגזא ם דע ם טעלע ר
װידער צ ו זי ך — ״אבע ר ד ו יצ ר הר ע װילם ט דא ך מי ך אנרעדן.. . דע ר טעלע ר
פארט אהי ן או ן צורי ק איבער ן טיש . אברה ם פיר ט זי ך אוי ף מיט ן קארפן־קא פ װ י
א קא ץ מי ט א מויז . דא ם װײם־געשלאםענ ע אוי ג פו ן טויט ן פי ש װא ם ליג ט אויפ ן
טעלער זע ט אוים , װ י ע ם װאל ט געװע ן קוק ן אוי ף דע ם קאמ ף מיט ן יצר־הר ע מי ט
א בלײכ ן שמײכ ל פו ן טויטע ר דערפארונ ג װא ם קלינגט ) שטענדי ק פרעם ן גרוים ע
פיש אוי ף ד י קלײנע . ד י מלחמ ה הא ט זי ך געענדיקט , ד י מצװ ה פו ן עם ן פי ש
ױם־טוב הא ט גוב ר געװע ן דע ם יצ ר הרע .
*
בײמער װאקם ן פו ן בײד ע זײט ן גאס , פא ר ד י הײזע ר אי ן ד י הײף־גערטנע ר
פול מי ט גרינװארג , בלומע ן או ן פרוכטן . פענצטע ר זײגע ן אויםגעשטעל ט מי ט
בלומען־טעפ, גרינע , רויט ע פאמידארן , װא ם ײד ן האלט ן פא ר א טרי ף גוײ ש
עסן, װארעמע ן זי ך גאנצ ע רײע ן אי ן דע ר ליבע ן זון .
17. ו ו א ר ש ע װ ע ר ג א ם* )
ך
י װארשעװע ר גאם , ד י לענגםט ע ײדיש ע גאס , הא ט אװעקגעפיר ט
א מלאװע ר ײ ד אוי ף זי ץ לעצט ן װע ג צו ם אלט ן או ן נײע ם בית־עלמין , אבע ר בי ז דע ם
לעצטן זוע ג אי ז נא ך — א מהלך .
*) אי ן ד י םופציכןע ר יאר ן פו ן 19־ט ן י״ ה אי ז ד י װארשעװע ר גא ס אי ן גאנצ ן אפגע ־
ברענט געװ^רן ♦ אי ן 1860 הא ט אברה ם דאמבקעװיט ש (טערזשער ) דע ר ערשטע ר גענומע ן
בויען הײזע ר אוי ף דע ר װארשעװע ר גאס , לענגאוי ם דע ר ״רזשיקע׳ / ד י הײזע ר הא ט ע ר
פארקויפט לײב ל װארשעװע ר או ן אלײ ן הא ט ע ר איבערגעבוי ט או ן געבוי ט ד י הײזע ר
אויפן ע ק מאר ק או ן פלאצקע ר גאס ♦ אי ן ערשטן , מיט ן ״װיאזד ״ הא ט ע ר אלײ ן געװאוינ ט ;
אינם צווייט ן — דע ר רו ס איװאנאװ , א געוועזענע ר קאנטאניסט ♦ —רעד ♦
פנקס מלאוו ע
123
דער אנהוי ב פו ן דע ר גא ס אי ז געװע ן װ י א קארידא ר צו ם אלט ז מארק ׳ יע ח
טאג פלעג ט ד א אנגײ ן א לעבעדיקע ר האנד ל מי ט פיש , אויבס ט או ן גרינװארג .
צו באפעל ן ד א האב ן געהא ט פישערס , אויבסט־הענדלער , סטראגאניאזשעס . דע ר
לאמער חנ א מי ט זײ ן װײ ב ״מאניע־סראק״ . באלעבאסטע ס ציטער ן פא ר זײ , װ י
פאר פײער , היט ן זי ך ניש ט ארײנצופאל ן אי ן זײע ר גחי ס מויל . דע ר ״רויטע ר
חײם״ אי ז געזעס ן רואי ק איבע ר סטראגאנעס , טינדלע ך אויבסט , מי ט זײ ן טאכטע ר
רבקה, װא ס משוגע ת פלעג ט אי ר באפאל ן צװ ײ װאכ ן יעד ן חודש . ד י ״שװארצ ע
רבקה״, ד י מאמ ע פו ן עלק ן דע ר דינס ט זיצ ט ד א אמלענגסט ן פו ן אלע . װיגטע ר
אין א װארעמע ן קאפטן , װײ ך אויסגעבע ט מי ט װאטע , צװיש ן ד י קניע ן האל ט ז י
א טא פ גליענדיק ע קוילן , אנצואװארעמע ן זיך .
פיש זײנע ן געלעג ן אי ן הילצערנ ע ״קויקעס ״ פו ל געפאקט ע מי ט בלעטע ר
שטיקער אײז . אויבס ט אי ז געװע ן אײנגעשטעל ט אי ן שמאל ע טינדלע ך פו ן האלץ ,
אין קויש ן קײלעכדיקע , טיפע , אדע ר גא ר געװע ן אויסגעלײג ט איבע ר האלצערנ ע
געשטעלן.
רויטע או ן געל ע קערשן , גרינע ר אגרעס , ראז ע וױיס־געלבלעכ ע פערזשאצקעס ,
פלוימען פו ן אל ע סארט ן או ן גחיס , עפ ל בארנע ס לעב ן שװארצ ע רעטעכער ,
רויטע ראש־חוד ש רעטעכלעך , געל ע מערן , ציבעלעס , בערקעס . אויבס ט או ן גרינ ס
מכל המיני ם הא ט געקװיק ט דא ס אוי ג מי ט קילע , פריש ע פארבן . דע ר קלײנע ר מאר ק
איז שטענדי ק געװע ן פול , ד א הא ט אויסגעזע ן װ י ער ב ױם־טוב , אפיל ו אי ן דע ר
װאכנס, ארו ם זײנע ן געזעס ן ײדיש ע געװעלבלעך , ײדיש ע בעלי־מלאכות .
דעם ארײנגאנ ג אי ן ד י װארשעװע ר גא ס הא ט געהי ט דא ס הוי ז פו ן אלטע ר
כהן, דע ר אנפירע ר פו ן ״גאט ס קאזאקן ״ פו ן אלכסנדע ר שטיבל ,
די גא ס אי ז ארוי ס פו ן מאר ק בי ז דע ר פלימ פ באר ג אראפ , דא ן אי ז ז י גענומע ן
שטײגן אי ן דע ר הויך , איבע ר ״צדוק ס בריקל״ , געלאפ ן באר ג אחי ף בי ז ז י הא ט
זיך אויסגעלאז ט הינטע ר דע ר שטאט .
הײזלעך זײנע ן ד א געװע ן אממײסט ן געבויטע , האלצערנ ע לויט ן געשמא ק
און אײגנשאפט ן פו ן בעלי־בתים , געװאוינ ט האב ן ד א נא ר ײדן . אי ן דע ר גאנצע ר
גאס אי ז ניש ט געװאקס ן קײ ן אײ ן בוים . ד י גא ס הא ט געװימל ט פו ן מענטשן ,
דא האב ן געלעב ט קאטאדיניאזשעס , שמאטיאזשעס , בעלי־עגלות , דאראזשקאזשעס ,
דארפם־גײער, װ י ױא ל לעטקע , און , װאו־נישט־װאו , א חסידישע ר ײד , א מענד ל
װאלף, א חײם־שמעי ה דיק , א הערש־טוביה , א ן איטשע־מענדל , א פיש ל ראזענשטײן ,
א גא ס פו ן בעלי־מלאכות , קרעמער , װאכעדיק ע ײדן .
אין מיט ן גא ס אי ז געשטאנע ן א הויכע , אײזערנ ע פלימפ . א פלימ פ — ניש ט
קײן אויםערגעװײנטלעכ ע דערשײנונג . גי ט ״האר ט װאסער ״ פאר ן הויז , פא ר
א בהמה . פלימפ ן אי ן שטא ט זײנע ן געװע ן אי ן א ם ך גאםן , אפיל ו אי ן מארק ,
אנטקעגנאיבער דו ד פיזשיצע ס הויז . דא , אוי ף דע ר װארשעװע ר גאס , אי ז ד י
124
פנקס מלאװ ע
פלימפ געװע ן אנדערש , װ י אל ע פלימפ ן אי ן שטאט . ד א אי ז ז י געװע ן א גרענעץ ,
די גרענע ץ צװיש ן לעב ן או ן טויט . יעד ן טא ג סקריפע ט ז י או ן קרעכצ ט ב ײ יעד ן צי .
פון אי ר געבויגענע ר אײזערנע ר ד,אנט , ד,ויב ט זי ך או ן לאז ט זי ך שװע ר אראפ .
טײלמאל מו ז מע ן זי ך אנהענגע ן זאלבעצוױיט , זאלבעדריט , בי ז מע ן באקומ ט פו ן
איר א בים ל װאםער . װינטע ר װאקם ט אוי ם א באר ג אי מ ארו ם או ן ארום , מע ן קא ן
גאר ניש ט צו . װאסער־טרעגע ר לײג ן ברענענדיק ע העלצע ר צ ו ריר ן דא ם אײז .
פלוצלונג שטארב ט א מענט ש אי ן שטאט , א לװי ה צי ט פו ן מאר ק אי ן ד י
װארשעװער גא ם ארײן , ד י פלימ פ װאקם ט אוי ם װ י א בארג , װא ם מע ן קע ן ניש ט
אדורך, ז י פארשטעל ט דע ם װעג . גײע ן מענטש ן מי ט בי ז צ ו דע ר פלימפ , ,״זאג ן
נאך״ דע ם שבח , העלפ ן װײנען , פארטיפ ן זי ך אי ן אײגענ ע געדאנקען , װאש ן זי ך
די הענ ט או ן גײע ן צוריק . װײטער , דע ם לעצט ן װע ג ביז ן בית־עלמי ן בלײב ט דע ר
בר־מנן מי ט ד י נאנטסטע . ד י ״שטאט ״ גי ט א פ דע ם לעצט ן כבו ד נא ר בי ז צ ו
דער פלימפ . דע ר װע ג פו ן שטא ט ביזק ל צ ו דע ר פלימ פ אי ז א װע ג פו ל חרטה ,
חשבון־הנפש או ן טרויעריק ע געדאנקען . ד י פלימ פ אוי ף דע ר װארשעװע ר גא ם
איז אנדער ש פו ן אל ע פלימפ ן אי ן שטאט .
װאסער אי ן שטאט , ״האר ט װאםער״ , פלעג ט מע ן ברענגע ן פו ן א פלימפ , שעפ ן
פון א ברונעם , אי ן א נאנט ן הויף . ״װײ ך װאסער ״ אי ז געװע ן נא ר ב ײ יאכעטן ,
א מהל ך ר ב פו ן שטאט . װאםער־טרעגע ר אי ן האלצערנ ע טינדלע ך פלעג ן
פירן װאםע ר פו ן הוי ז צ ו הויז , געפיר ט האב ן ד י ״לאדנעס״ , גױים , געטראג ן װאסע ר
האט איצק ל װאםער־טרעגער , א נידערי ק ײדעל ע מי ט רויט ע בעקעלע ך באשי ט מי ט
שװארצע קורצ ע הא ר או ן לײב ל ״פראל ״ פא ר ״עם ן טעג״ . לײב ל אי ז געװע ן באקאנ ט
אין דע ר גאנצע ר שטאט , יעדע ר הא ט אי ם אויסגענוצט , פא ר יעד ן הא ט ע ר מור א
געהאט, אפיל ו פא ר קלײנ ע ײנגלעך . ע ם אי ז גענו ג געװע ן א זא ג צ ו טא ן — ״לײבל ,
א מעסער״ , או ן דע ר גרויםע ר ױנ ג זא ל טא ן א שטע ל אװע ק אי ן מיט ן גא ס ד י פול ע
קיבלעס װאםער , אװעקװארפ ן ד י ״פידעם ״ או ן נעמע ן אנטלויפן , װ י פו ן א פײע ר
ארויס. שבתי ם עם ט ע ר ב ײ אברה ם יצח ק װישינםקי . א װײס ן גומענע ם קאלנער ,
א העמ ד באקומ ט ע ר צװ ײ מא ל א יא ר פו ן בערי ש צײטאג . פו ן ד י גזשעביעניאזשע ם
א צײג ן רעק ל מי ט א פא ר צײגענ ע הויז ן פא ר טראג ן אויפ ן מאר ק שטעל ן מי ט
סחורות אי ן ד י טארג־טעג . א שטי ק חלר ״ א קלײנ ע מטב ע פא ר גײ ן א שליחות ,
טראגן שלח־מנות . כלי־זמרי ם טראג ט ע ר װאסע ר א גאנ ץ יא ר פאר ן זכו ת
צו טראג ן דע ם באס , דע ם טרומפײ ט אוי ף חתונות . לײב ל הא ט געהער ט צ ו דע ר
שטאט או ן ד י שטא ט הא ט אי ם פארזארגט .
א שטי ק ױע , שװאר ץ װ י א טאטער , מי ט א פארטראג ן פעט־גלאנצנדי ק
פגים װא ם הא ט געבלי ט ס ײ װינטער , ס ײ זומער , מי ט רויט ע קרעצעלע ך אדורכגע ־
שטאכענע מי ט קורצ ע דיק ע הארט ע הא ר װ י גאדלען . לײב ל הא ט ניש ט גערעד ט
קײן סך , װערטע ר זײנע ן געפאל ן פו ן זײ ן מויל , װא ם האב ן זי ך געצויג ן פו ן אויע ר
פנקס מלאוו ע
125
צו אויער , װ י אפגעריםענ ע רינגעלע ך פו ן א קײט ׳ א ן צוזאמענהאנג . ע ר הא ט גע ־
זוכט יעדע ם װארט , װ י א מענטש , װא ס טאנצ ט פו ן א שטײ ן צ ו שטײן ׳ װע ן ע ר װי ל
אויםמײדן ניש ט אריינצופאל ן אי ן א בלאטע . יעדע ס װאר ט אי ז געװען , א ן אנשטרענ ־
גונג פו ן אל ע חושים , פו ן גאנצ ן פנים , אויגן , צו ם םו ף הא ט זי ך ארויםגעקריג ן
א קלאנג , װא ם אי ז געװע ן פארװאשן , צעפלאםן , א װאר ט א ן גרענעצן , װא ם צע ־
שװימט, װ י זײנ ע געדאנקען , אי ן דע ר לײדיקײ ט פו ן ארום .
די שטא ט הא ט זי ך װײני ק װא ם אינטערעסיר ט מי ט אז א לײב ל פראל .
מענטשן האב ן דא ם געהאלט ן פא ר נאטירלעך , א ז אז א שטא ט װ י מלאװ ע זא ל
זיך האב ן אי ר שטאט־שגץ , שטאט־משוגענע ם או ן אוי ך אי ר שטאט־נאר . — /,א ז מע ן
װעט דארפ ן א שטאטס־נאר , א שטאטס־שגץ , װע ט מע ן זי ך גײ ן בארג ן אי ן א ן
אנדער שטאט?״ , הא ט מע ן געזאגט . לײב ל װידע ר הא ט קײנע ם ניש ט געשטערט ,
קײנעם ניש ט געשטאנע ן אי ן װעג . אײ ן שװאכקײ ט הא ט לײב ל געהאט . ע ר הא ט
ליב געהא ט א גוט ן בעל־תפילה , א גוט ן חזן , או ן אוי ב ע ם דרימלע ן פארלאנגע ן אי ן
זיץ הארץ , אי ז זײ ן גרעםטע ר פארלאנג , ד י שטארקםט ע לײדנשאפט , געװע ן אליי ן
אמאל נא ך זוכ ה צ ו זײ ן דאװנע ן פאר ן עמוד . װע ן לײב־הערצ ס זון , װא ם אי ז געװע ן
חזן אי ן ברעםלא ו אי ז געקומע ן באזוכ ן זײ ן טאטן , אי ז שוי ן דא ן געװע ן אוי ם מיט ן
װאסער־טראגן, מי ט ד י שליחותן , מי ט ד י טערגע ר או ן ירידים . גאנצ ע טע ג אי ז
לײבל געלעג ן ב ײ לײב־הערצ ן אויפ ן הוי ף צ ו זע ן או ן הער ן דע ם ברעםלע ר חזן .
פורים או ן שמחת־תור ה דערלויב ט מע ן זי ך אװעקצוזעצ ן לײבלע ן אי ן מיט ן א זא ל
מיט א טראמפײ ט אי ן האנט , ע ר זא ל װײז ן װא ם ע ר קען . לײב ל נעמ ט זי ץ אויפ ־
טריט ערנםט , בלאז ט מי ט אל ע כוחו ת פו ן זײנ ע געזונט ע לונגע ן אי ן ד י מעשענ ע
רויער ארײן • אי ן זא ל הויב ן א ן פליע ן טענער , װ י שװארצ ע פלעדערמית , יעדע ר
בויגט זי ך אי ן צװייע ן פו ן עקל , שרעק . פארגעניגן , פרײלעכקיי ט הא ט דא ס
אויםלאכן לײבלע ן ניש ט געבראכט .
דאם זעלב ע קומ ט פא ר שמחת־תורה . װע ן ד י פרײ ד אי ז שוי ן דערגאנגע ן
ביזן אנהויב ן זי ך װארפ ן מי ט טליתים , פיר ט מע ן לײבלע ן צו ם עמוד . אײ ן מא ל
אין יא ר װער ט דערפיל ט זײ ן פארלאנג , געשטיל ט זײ ן לײדנשאפט .
בײטאג ליג ט דא ם לעב ן אוי ף דע ר װארשעװע ר גא ם אי ן דרויסן . ײד ן זיצ ן
אין קראמען , שטײע ן פא ר דע ר טיר , ד א ארבע ט א בעל־מלאכה , דאר ט האנדל ט מע ן
בײ א שטעל , פאר ט א פורל , א דאראזשקע , נחו ם ״םאכמאראזש ״ אי ן א װײ ם פאר ־
טוך טראג ט א טינד ל אי ת אויפ ן קאפ . אי ן אלת ר כהנ ס הוי ז זײנע ן ד א א ם ך געװעל ־
בער, ערשטנ ס זײ ן אײגנם , א געװעל ב פו ל געפאק ט מי ט שניט־םחורה , האלצערנ ע
טרעפלעך פיר ן ארא פ אהינצו , ד י פארקויפערי ן אי ז אלת ר כהנ ם װײב . לעב ן אי ם
װערט אויסגעריס ן אי ן זײ ן קלײ ן געװעלב ל מש ה גבא י פו ן אלכםנדע ר שטיבל ,
װאס טראג ט דע ם שבתדיק ן סאמעטענע ם הי ט יעד ן טא ג פו ן דע ר װאך . לא ה פי ־
לארם האל ט דאר ט א געװעלב , װא ס אי ז געװע ן א געוועל ב מי ט א מי ן צוקערני ע
126
פנקס מלאװ ע
צוזאמען. ב ײ אי ר קע ן מע ן פארבײס ן א ן אײער־קיכל , א שטיק ל הערינג , טרינקע ן
א גלא ז טײ , םאדע־װאםע ר מי ט סאק ׳ אפגעמאםט ן מי ט אזעלכענ ע מעםטעלע ך
פון וױיס ן מעםאל , װא ם הענגע ן װ י קלײנ ע כוםהלע ך אנגעלײט ע צ ו לאנג ע דראטענ ע
הענטלעך אויפ ן האלד ז פו ן גלעזערנ ע סלאיע ס םא ק פו ן פארשײדענ ע פארבן ־
רויטן אזו י װ י מאלינעס , געלבלעכ ן װ י ציטרין , װעק ן חש ק צ ו טרינקען , צ ו כאפ ן
א שמוע ם מי ט דע ר באלעבאםטע , װא ם אי ז אמא ל געװע ן שײ ן או ן קלוג . אנטקעגנ ־
איבער זיצ ט שוי ן א ם ך יאר ן א גע ל יידל , דא ם קלײנ ע ״פאטערל״ , אי ן א ריכטיקע ר
קרעטשמע. ב ײ אי ם טרינקע ן גוײ ם ביר , בראנפן , פרעס ן קישק ע מי ט קרויט .
לעבן לאר , פילאר ם װאוינ ט או ן ארבע ט יארן־לאנ ג מענד ל ױחננם , שמוא ל
מצבדו־קריצערס שװאגער , א היטל־מאכער . זײנ ע ליפ ן האב ן געציטער ט א ן א ן אויפ ־
הער, װ י צװ ײ שפרינגפעדער ן אנגעלאדנט ע מי ט דאװנע ן תהילים־זאגן , ב ײ דע ר
ארבעט, בײ ם מעםט ן היטלעך , בײ ם ״אויםציהען ״ — אוי ף דע ר קני , שטענדיק .
מענדל הא ט תפיל ה געטא ן אפיל ו בײ ם לײז ן געלט . ע ר הא ט אנגעטא ן היטלע ך
הונדערטער או ן טויזנטע ר אוי ף ײדיש ע או ן גוײש ע קע פ פו ן אל ע םארט ן או ן אל ע
גרײם. ײדיש ע ײנגלע ך הא ט מע ן גענומע ן צ ו מענד ל ױחננ ם ער ב ױב־טוב . מי ט
אים צוזאמע ן האב ן געארבע ט זײנ ע דערװאקםענ ע זין , װא ס זײנע ן געגאנגע ן װ י
זײער טאט ע מיט ן חםידיש ן שניט .
אנטקעגנאיבער חא ט מע ן זי ך געשויר ן ב ײ יעק ב גרינבער ג דע ם קלעזמער .
דערלעבן, פא ר דע ר טי ר פו ן לעװענטא ל שנײדער , אי ז — געהאנגע ן אוי ף א שמא ־
לער לאנגע ר שיל ד א פרו י אנעגטא ן אי ן א לאנג ן מאנטל . חײ ם שלוסאזש , חאםק ל
שלוםאזש או ן מאי ר שלוםאז ש פו ן זײ ן קעלער־שטו ב ארוי ם קלאפן , פײלן , לאז ן
זיך הער ן מי ט אל ע קולו ת פו ן זי ך אלי ץ או ן זײער ע געזעלן . דר ײ ײדיש ע שלוםא ־
זשעם װאוינע ן ד א אי ן דע ר געגנט , אממײםט ן הא ט געלאז ט זי ך הער ן מאי ר שלוסאזש .
אלע יאר ן פלעג ט ע ר זי ך נעמע ן צ ו דע ר ארבע ט שוי ן אוי ף דע ר פולע ר װאך , ע ר אי ז
געװען ״אויסגעקאכט ״ מי ט דע ר שטאט , געשי ט גלײכװערטלעך , װיצ ן או ן ניבול ־
פה אוי ף אל ע זײטן , אפיל ו װע ן קײנע ר הא ט אי ם ניש ט געבעטן . זי ן הא ט ע ר געהא ט
אייזנשטארקע, אויםגעשמידטע , אויםגעהאמערט ע וו י שטאל . יינגלע ך אי ן שטא ט
האבן געװאוס ט א ז הערש ל הא ט א ״רײף ״ אי ן בויך , קע ן זי ך נעמע ן אײנע ר אלי ץ
אויף אלע .
צװישן ד י געזונט ע שלוםאזשע ס הא ט געװאוינ ט א בלײ ך אויסגעטריקנ ט ײד ל
געל װ י א ן אתרוג , מענד ל אװשאנקא , ע ר הא ט געהאנדל ט מי ט לעדער . דערנעב ן
איז אוי ף א גרוים ן שיל ד געװע ן אויסגעמאל ט א רוםישע ר אפיציר , דאר ט הא ט
געװאוינט דע ר מיליטערישע ר שגײדע ר װיעלגאלאסקא . פא ר דע ר טי ר זיצ ט א ן
אלטע ײדענע , װא ם הא ט שוי ן גיש ט געהערט , ניש ט געזען , װארצלע ן װאקס ן אוי ף
דער אלטע ר הויט . געקאכט ן ארבע ס מי ט פעפע ר או ן זאל ץ מעם ט ז י שוי ן אזו י
פנקם מלאװ ע
127
יארן־לאנג פו ן א האלצער ן מעםטעלע , װ י א בעכע ר פא ר קינדערס־װעגן , מי ט
א צולאג .
לעבן פינקו ם בלאכאז ש או ן רה ל לאהן , װא ם פיר ט עופו ת קײ ן װארשע , װאוינ ט
דער משכילישע ר חסיד , דע ר בעל־מום ף אי ן א ן אלט ן בית־המדר ש מנשי ה שרענםקי .
זײנע זי ן טראג ן גאלדענ ע פענסנ ע או ן האב ן לי ב נגינה .
נענטער א בים ל צו ם מאר ק צ ו װאוינ ט א שוםטער , דע ר לאמע ר שמחד ״ אברה ם
פעלצנמאכער. אנטקעג ן דע ר פלימ פ — דע ר םמאלע־ײ ד אלטמא ן מי ט זי ק ברודע ר
דעם ״אפטײקער״ , װא ם אי ז געװע ן ״ א ביס ל ניש ט מי ט אלעמעך . באשמיר ט פו ן
קאפ בי ז פו ס מי ט אײל , װא ס ע ר פלעג ט דערלאנגע ן פויערי ם אי ן שטאלענ ע דרי ײ
פיםיקע שיסעלע ך מי ט א שװאר ץ בערשטעל ע צוזאמע ן אויסצושמיר ן ױכטאװ ע
שטיװל.
פון דע ר לינקע ר זײ ט גא ס האב ן געװאוינ ט שמואל־אלי ה קלײן , שרענסק י שנײדער ,
די דזשעדזיצעם , פישערם , װא ם האנדלע ן מי ט דײטשלאנד , חאסק ל בלום , דע ר היטל ־
מאכער, װא ם זײ ן זו ן מאנעם , אי ז געװע ן ײדישע ר אדװאקא ט אי ן שטאט . אי ן
שכנות הא ט געװאוינ ט או ן געארבע ט אלי ה פארבער , פא ר דע ר פלימ פ — מרדכ י
יאבלאנס זין , װא ם זײנע ן נאכ ן טאטנ ם טוי ט געװאר ן שערערס , כלי־זמרים . װע ן
רײכערע חתונו ת זײנע ן פארגעקומע ן אי ן װארשעװע ר זאל ן או ן כליזמער ײ אי ן שטא ט
איז אראפ , זײנע ן ז ײ צוזאמע ן מי ט ד י זי ן פו ן מארגנשטערן־שנײדע ר געװאר ן
א קאפעליע .
אויף דע ר גא ם האב ן געװאוינ ט דע ר קאמאשנמאכע ר שאפיק , קראםנאבארםק י
װאליזקע־מאכער או ן נא ך או ן נא ך א ס ך אנדער ע ײדן . האר ט לעב ן בריק ל הא ט
געװאוינט נאסק ע מלמד , זײ ן זו ן טײטלבוי ם מי ט א שפיצי ק בלאנ ד בערד ל או ן
א שװארצ ן שטײפ ן קאפעלױש . זײ ן בארו ף אל ס פראשעגיע־שרײבער , הײמישע ר
אדװאקאט, האב ן דא ס פארלאנגט . ע ר אי ז געװע ן אז א מי ן פעלדשע ר אי ן געב ן
געריכטלעכע עצות , פיר ן לײכט ע םפראװע ס פא ר ארעמ ע מענטשן .
דער גרעסטע ר הוי ף אוי ף דע ר װארשעװע ר גא ם הא ט געהער ט צ ו חײ ם
לײזער נארזשעמסקי , װא ם הא ט געפיר ט גרויס ע געשעפט ן אי ן רוםלאנ ד או ן דײטש ־
לאנד מי ט לעדער , װײנע ן או ן פארצעלאן . נא ך זײ ן טוי ט הא ט ד י מלוכ ה איבער ־
גענזמען זײ ן חםידישע ר אײדע ם הער ש טובי ה יאניש , דע ר מא ן פו ן זײ ן שײנע ר
קלוגער טאכטע ר זיס ע רײזל . דע ר הוי ף הא ט ניש ט גערוט , א ס ך משפחו ת האב ן
דא געװאוינט , מענטש ן זײנע ן געקומען , געפארן , געגאנגען .
אין ד י צײט ן פו ן הער ש טוביהן , הא ט דע ר הוי ף אויפגעהער ט צ ו זײ ן הויף .
אין מיטלפונק ט אי ז אויםגעװאקס ן דא ם הויז , א ן אפ ן װארע ם חםידי ש באלעבאטי ש
הזיז. ד י טיר ן האב ן זי ך ניש ט פארמאכ ט פז ן אי ן דע ר פר י בי ז שפע ט בײגאכט .
מען אי ז געקומע ן שמועם ן חסידזת , פרעג ן א ן עצר ״ טרינקע ן א גלעז ל טײ , שפיל ן
שאך. װע ן װענ ט זאל ן קענע ן רעדן , זזאלט ן ױ י געקענ ט דערצײלן , זז י אזו י זיס ע
128
פנקס מלצװ ע
רײזל פיר ט א ן מי ט חכמ ה או ן ח ן מי ט דע ר היל ף פו ן איר ע גבאיטע ס א פארצוױיגטע ,
געהײמע מלוב ה פו ן טראג ן עםגװארג , קלײדע ה געל ט פא ר בכבוד ע געפאלענ ע
פאמיליעם. דא ס קומ ט פא ר אי ן דע ר גרויםע ר ברײטע ר קיך , װא ם פינקל ט או ן
בלאנקט פו ן ד י שװער ע קופערנ ע ראנדלעס , טעפ , װא ם זײנע ן אויסגעהאנגע ן אוי ף
די װענט . אלע ם װער ט געמאכ ט אי ן דע ר שטיל , געהײם , קײנע ר זא ל ניש ט װיםן •
שרה װאטעמאכע ר אי ז ד י הויפט־געהילפין , פו ל מי ט ח ן װאקם ט ז י אומעטו ם אויס ,
װאו מע ן דאר ף מיטװײנען , ברענגע ן א טרײםט , פרײלע ך מאכ ן מי ט א גלײכװערטל .
אין ד י נידעריק ע שטוב ן דרײ ט זי ך הערש־טובי ה מיט ן טלי ת פארװארפ ן
אויף אײ ן אקםל . ע ר גײ ט איבער ן צימע ר אהי ן או ן צוריק , כאט ש ע ם אי ז שוי ן
לאנג נאכ ן האלב ן טאג . הער ש טוביה ם טא ג הויב ט זי ך שטענדי ק א ן ס ײ װינטער , ם ײ
זומער, מי ט א קאלטע ר מקװה . — ״צ י קע ן א מתנג ד פארשטי ץ דע ם טע ם פו ן
א קאלטע ר מקװ ה אי ן טב ת ? ״ — פלעג ט ע ר זאגן . דע ר מנה ג פו ן טובלע ן זי ך יעד ן
פארטאג אי ז ב ײ אי ם געבליב ן פו ן ד י צײטן , װע ן ע ר הא ט צוזאמע ן געלערנ ט מי ט
יענקעלע ראדזימינער , װא ם אי ז שפעטע ר געװאר ן רבי . דע ר קא פ ארבע ט א ן
אויפהער, ע ר קע ן ניש ט גײ ן אי ן שפאן , זוכ ט אײגענ ע װעגן . אוי ף דע ר חתונ ה
פון זײ ן עלטםט ן זו ן אברה ם יעק ב מו ז ע ר טאנצ ן אי ן וױין .
הערש טובי ה הער ט אוי ף צ ו פאר ן צו ם רבין . א ז מע ן פלעג ט אי ם פרעג ן פאר ־
װאם ע ר פאר ט ניש ט צו ם רבין , פלעג ט ע ר ענטפער ן — ״יעדע ר רב י הא ט זי ך זײ ן
״טיש״, א קלענערע ר רב י הא ט א קלענער ן טיש , א גרעםערע ר — א גרעסערן . מײ ן
רבי אי ז אזו י גרוים , א ז זײ ן טי ש דערגרײכ ט בי ז מלאװע . זי ץ אי ך מי ר ב ײ מי ץ
רבינם טי ש שטענדיק .
הערש טוביה ן הא ט מע ן געהאלט ן פא ר אײנע ם פו ן ד י קליגסט ע מענטש ן אי ן
שטאט. פו ן פרי , בי ז מיטא ג פלעג ט ע ר זיצ ן או ן לערנען . נאכמיטאג , אי ן אװנ ט
קומען מענטשן , גוט ע פרײנ ד זי ך שוא ל עצ ה זײן , איבערגעב ן א בוררות , ע ר אי ז
געװען באקאנט , ניש ט נא ר אי ן שטאט , אל ם גרויםע ר בורר , הא ט אויסגעגלײכ ט
פארװיקלטע םכסוכים . װע ן דע ם ר ב אי ז אמא ל געװאר ן שװע ר א פסק־דין , פלעג ט
ער זי ך באראט ן מי ט הער ש טוביהן .
הערש טוביה ס הוי ף הא ט זי ך געצויג ן בי ז צ ו דע ם בריקל , ד א הא ט זי ך ד י
גאם א בים ל דערהויבן , ו ױ װעלנדי ק דערװײטער ן זי ך פו ן ד י שמוציק ע װאסער ן
פון דע ר ״זשיקא״ , װא ס ציע ן זי ך אזו י לאנגװײליק , פויל , שנײד ן איבע ר אי ן צװײע ן
די װארשעװע ר גאם . פו ן יענע ם זײ ט בריק ל זיצ ט חײם־שמעי ה דײן , א שבת־װם ־
טובדיקער ײד , ארײנגעטא ן מי ט לײ ב או ן לעב ן אי ן לערנען . פרנם ה ברענג ט דינ ה
חײם־שמעיהס, צוזאמע ן מי ט אי ר טאכטע ר ליב ע פו ן געװעלבל , װא ם זיצ ט האר ט
אנגעלענט אויפ ן בריקל . חײם־שמעי ה לערנ ט מי ט ד י חםידי ם פו ן גערע ר שטיבל .
גאנץ א ן אנדע ר סאר ט ײ ד אי ז געװע ן דע ר בעל־הבי ת פו ן הויז , װא ו חײם ־
שמעיה הא ט געװאוינט . ב ײ חײם־שמעיה ן אויב ן הא ט מע ן זי ך געוױיק ט אי ן חםידות ,
פנקם מל^װ ע
129
געפײניקט דע ם גוף , געהאלט ן אי ן אײ ן אנגרייט ן אוי ף יענ ע װעלט , געדאװנט , גע ־
פאסט, געלערנט . הינט ן װידע ר אויפ ן הוי ף אי ז געשטאנע ן א געזונטער , שװאר ־
צער ײד , אנגעטא ן אי ן א לעדער ן פארטו ך מי ט א טאפא ר (האק ) אי ן האנט , אויסגע ־
האקט פו ן האר ט האל ץ געפארעמט ע רעדער , װעגענע ר פאר ן פויערים־פאלק . דא ס
איז געװע ן יעקב־הער ש סטאלמאך , באקאנ ט אי ן שטא ט מיט ן נאמע ן אלבריש .
צוליב א צופא ל אי ז יעק ב הער ש געװאר ן פאפולע ר אי ן ד י אויג ן פו ן גימנאזיע ־
שילער, װא ס האב ן אוי ף אי ם געקוק ט מי ט באגײסטערונ ג או ן קנאה . דא ס אי ז
געװען אי ן דע ר צײט , װע ן ד י ױגנ ט הא ט געזוכ ט צ ו לערנע ן א פאך , סטאלמאכער ײ
איז געװע ן א שװע ר פאך . דו ד פערלא , מאטע ק בארנשטיין , זא ב יאני ש געדענקע ן
נאך װ י אזו י ע ס אי ז ז ײ אנגעקומע ן ״ד י לער ״ גלײ ך װ י חײ ם ױס ף אײכלע ר ״צאץ״ ,
װען ע ר װאל ט געלעבט , װאל ט ע ר זי ך גו ט געקענ ט דערמאנע ן ד י צײט ן ב ײ עזריא ל
קאװאל, װע ן ע ר הא ט צוזאמע ן מי ט זײנ ע חברי ם געזוכ ט א פא ך פא ר ארץ ־
ישראל.
יעקב הער ש הא ט מי ט אײ ן מא ל דערזען , א ז מי ט זײ ן פא ך הא ט ע ר זי ך ניש ט
װאס צ ו שעמען , אפיל ו אי ן א״ י ברויכ ט מע ן אים , קינדע ר ״װא ס קענע ן שרײבן״ ,
קומען גא ר צ ו אים , מי ט זײ ן שכ ל הא ט ע ר ניש ט געקענ ט פארשטײן , א ז מענטש ן
װאס קענע ן אזו י גז ט שרײבן , זאל ן גא ר גי ץ װעל ן װער ן אײנפאכ ע סטאלמאכערס .
עס אי ז אי ם געגאנגע ן גוט , געהא ט הײזער , פרנסה , געזונט ׳ א גוט ן אפעטיט .
דארף דא ס גרא ד טרעפ ן אלברישן , א ז זײ ן װײ ב זא ל אי ם ברענגע ן נא ר מײדלעך .
גאט הא ט אבע ר געהאלפ ן או ן ע ס אי ז געקומע ן אײ ן ײנג ל או ן באל ד א צװײטער .
דער מײסטע ר אי ז געװע ן מל א שמחה . ארומגעטראג ן ד י ײנגלע ך װ י א צירונג ,
געשפילט זי ך מי ט זײ . אויסגעקוש ט יעדע ס גליד , װ י געװאל ט זי ך איבערצײגן , א ז
דאס זײנע ן טאק ע זין . זײ ן זר ח װאקס ט אונטער , גײ ט זי ך באד ן אי ן טײ ך און.. .
קומט ניש ט מע ר צוריק . יעק ב הער ש אלברישע ס עלטסטע ר װ ן װער ט דערטרונקען .
״גאט הא ט אי ם געשטראפ ט מי ט װאסער״ , ע ר פלעג ט פארשליס ן ד י ברונע ם אויפ ן
הויף, האב ן מענטש ן פו ן דע ר װארשעװע ר גא ס געזאגט .
דאס זעלביק ע אי ז געשע ן מי ט שי ע ניצקין , װא ס פלעג ט פארשליס ן ד י פלומ פ
אויף זײ ן הויף , אי ז אי ם ד י טאכטע ר משוג ע געװארן .
*
פון עזריא ל קאװאל ס הוי ז װער ט ד י גא ס שיטערער . ע ס פארלויפ ט ד י סמא ־
ליארניע, א שמא ל זאמדי ק געסל . ד א הא ט געשטעל ט ד י ערשט ע טרי ט דע ר
״השומר הצעיר״ , ד י גימנאזיע . אמאליק ע צײט ן האב ן ד א געװאוינ מ חסיש ע
אפיצירן. אי ן דע ם הוי ז אי ז דערנא ך געװע ן ד י תלמוד־תורה . גרויס ע סעדער ,
130
פנקס מל^װ ע
פול מי ט אויבםט ׳ האב ן געצויג ן ײדיש ע קינדע ר זי ך אײנשטעל ן דא ם לעבן ׳ קריכ ן
איבער פלעטער ׳ גנבענע ן פרוכט .
פון באר ג ציע ן זי ך ד י פעלדע ר או ן גערטנע ר פו ן דע ר םטאראםטװ ע — ד י
לונגען פו ן דע ר װארשעװע ר גאם . ע ם איפ ן אװע ק זאמדיק ע װעג ן באר ג ארא פ
ביז יאכעטן , בי ז דע ר בראװארני ע פו ן ד י םעגאלם , בי ז דע ם גוײש ן צמענטאזש .
הינטער דע ר שטא ט שוי ן געפינ ט זי ך ד י רעגירונג ם פאלקס־שו ל פא ד יידיש ע
קינדער, גאלאמב ס שקאלע . נא ך וױיטע ר אװע ק ד י ײדיש ע ציגעלני ע פו ן מענד ל
בארנשטײן או ן דא ם ברוי־הוי ז פו ן דו ד פשיםוסקער .
גאר וױי ט צי ט זי ך א גרוי ם פעל ד אחמגענומע ן מי ט א פארק ן פו ן רויט ע
ציגל. תשעה־באב , אלול־טעג , עשר ת ימ י תשוב ה או ן טע ג פו ן צרו ת פאר ן כל ל
און פרט , זײנע ן ד י װעג ן פו ל מי ט ײד ן או ן ײדענעם , װא ם קומע ן בעטן , זוכ ן א
מליץ־ױשר. ד א שלאפ ט דא ם נײ ע ,״גוטע־ארט ״ װא ו א מלאװע ר ײ ד געפינ ט זיי ן
לעצטע רו .
דער ארגענטינע ד אי ז דע ר שומר . זײ ן װײ ב פער ל מי ט אי ר טאכטע ר רח ל
טראגן פו ן דאגע ן מיל ך אי ן שטא ט אריץ .
דא ענדיק ט זי ך ד י װארשעװע ר גא ם — ד א ענדיק ט זי ך ד י ײדיש ע שטאט .
אבדהם דו ד װינדיצק י
אמאליקע דורו ת
מין מײנ ע זכרונו ת װע ל אי ך באשרײב ן מלאװ ע אי ן א דו ר פא ר אונד ז או ן
טײלװײז אוי ך אי ן הײנטיק ן דור , װא ם אי ז אומגעקומע ן פו ן ד י מערדעריש ע נאציש ע
הענט.
מלאװע הא ט זי ך אויסגעצײכנ ט פו ן אל ע ארומיק ע שטע ט קודם־ב ל מי ט צדק ה
און געשמ ט מי ט דע ם איבע ר גאנ ץ פוילן , ליט ע או ן אפיל ו אי ן ארץ־ישראל . ניש ט
געװען קײ ן אײ ן ישיב ה אי ן פוילן , אי ן ליטע , װא ס אי ז ניש ט געשטיצ ט געװאר ן פו ן
מלאװע. ניש ט געװע ן קײ ן אײ ן װאנדער־אורח , װא ם זא ל אויםמײד ן מלאװע . או ן
װער שמועס ט נא ך א ן אורח־הגון , װא ם הא ט געהא ט אי ן דע ר האנ ט א שטיק ל
תעודה פו ן א ן אנגעזעענע ם רב . ב ײ אז א אור ח זײנע ן מקוײ ם געװאר ן אל ע דינים ,
װאם זײנע ן פארגעשריב ן פא ר קבלת־אורחים . או ן װע ן ע ם אי ז געקומע ן אמא ל
אן אור ח מי ט א שליחו ת פו ן רבינ ס הויף , דא ן הא ט דע ר קבלת־אורחי ם אנגענומע ן
א פײערלעכ ן כאראקטער . ם׳אי ז גלײ ך אײנגעארדנ ט געװאר ן ב ײ אנשי־שלומנ ו
א םעודה , הײנ ט ב ײ דע ם חםי ד או ן מארג ן ב ײ א צוױיטן . אז א משול ח אי ז שוי ן ניש ט
אװעקגעפארן מי ט לײדיקן .
אין יעד ן שטיב ל אי ז געװע ן אײנגעארדנ ט א כוללות , דא ם הײם ט א צדקה ־
לענײם. װע ן ם׳אי ז געקומע ן א ן אור ח ״מאנש י שלומנו ״ הא ט ע ר זי ך געװענד ט
צום גבא י או ן דע ר גבא י הא ט אי ם געגעב ן קצב ה לוי ט זײ ן מדרג ה או ן א קװיט ל
אויף ,״מזו ן שת י םעודות ״ ב ײ חםידים . אל ע חסידי ם פו ן שטיב ל זײנע ן געװע ן
אײנגעטײלט לוי ט ד י טע ג פד ן דע ר װאך . דעריבע ר הא ט שוי ן יעדע ר חםי ד דער ־
װארט א ן אור ח אי ן ״זײן ״ טא ג או ן אנגעגרײ ט מע ר מאכלים . ד י ליםט ע פו ן ״טעג ״
איז געהאנגע ן אי ן שטיבל .
ם׳איז ניש ט געװע ן קײ ן פאל , א ז שב ת זא ל א ן אור ח ניש ט האב ן װא ו צ ו עםן .
אויב ע ם זײנע ן געװע ן מע ר אורחים , הא ט דע ר גבא י געגעב ן א קלא פ אי ן עמו ד
און מכרי ז געװען ן ״ס׳זײנע ן ד א אזו י פי ל או ן אזו י פי ל אורחים , ם׳זא ל קײנע ר ניש ט
131
132
פנקס מלצװ ע
אהײמגיץ עם ן א ן א ן אורח. ״ דא ם בים ל אורחי ם אי ז גליי ך צעכאפ ט געוואר ן או ן
גלײכצײטיק באקומע ן א ן אר ט װא ו צ ו שלאפן .
פאר דע ם פשוט ן אורח , װא ם אי ז געגאנגע ן איבע ר ד י היחער , אי ז געװע ן
א שטאטיש ע חבר ה ״הכנם ת אורחים״ , װא ם הא ט פארטײל ט קװיטלע ך אוי ף
״מזון םעוד ה אחת ״ או ן צ ו שלאפ ן אי ן דע ר ״הכנם ת אורחים״ .
אין מײ ן צײ ט אי ז אי ן מלאװ ע געװע ן א שטאטיש ע ״תלמו ד תורה ״ מי ט א ן
אײגענעם בני ן או ן אי ן אי ם אפטײלונגען , װא ם האב ן זי ך גערופ ן ״כתות״ . מע ן הא ט
געלערנט פו ן דרדק י בי ז פוםקים . דע ר גבא י אי ז דעמאל ט געװע ן ר ׳ פײװ ל קאנקום .
פון דע ר תלמוד־תור ה זײנע ן ארוי ם װיכטיק ע בני־תורה . ד י תלמידי ם זײנע ן געװע ן
בעיקר פו ן ארעמע ן טי ל פו ן דע ר באפעלקערונג . א טײ ל פו ן ז ײ הא ט זי ך געכאפ ט
צו מםחר , דע ר גרעםטע ר טײ ל צ ו מלאכד ״ אבע ר עמי־ארצי ם זײנע ן ז ײ שוי ן ניש ט
געבליבן. אי ן ד י שפעטערדיק ע יארן , װע ן ז ײ זײנע ן שוי ן געװע ן אײגגעארדנ ט
אלם זעלבשטענדיק ע בעלי־מלאכות , האב ן ז ײ זי ך אלײ ן געכאפ ט צו ם םפר . פא ר
דעם זײנע ן געװע ן אײנגעארדנ ט אי ן ד י בתי־מדרשי ם חברות , װא ם אל ע פארנאכט ,
צװישן מנח ה או ן מעריב , ױינע ן ז ײ געזעם ן או ן געלערנט . ב ײ אי ץ טי ש — מדרש ,
בײם צװײט ן — אגדות , בײ ם דריט ן — מום ר םפרים , בײ ם פערט ן — שולח ן ערוך .
בײם פינפט ן — חומ ש או ן רש י או ן אזו י װײטער .
צו יענע ר צײ ט זײנע ן אי ן מלאװ ע נא ך קײ ן טעאטער ם או ן קײ ן קינא ם ניש ט
געװען. דא ם בעםט ע ״פאחוײלונג ם ארט ״ פא ר דע ם עלטער ן דור , װ י אזי ך פא ר
דער ױגנט , אי ז געװע ן דא ם בי ת המדרש . פאר ן פשוט ן עול ם הא ט דא ם בית ־
המדרש געדינ ט װ י א צונויפטרעף־ארט . פאר ן חסידיש ן עול ם — דא ס שטיבל .
דארט זײנע ן ארומגערעד ט געװאר ן אל ע פראג ן פו ן אינעוױיניקםט ן שטאטיש ן לעבן ,
װי אוי ך אלגעמײ ן װעלטלעכ ע פראגן . ע ם אי ז ארומגעגאנגע ן א װערטל , א ז װעג ן
דער גאגצע ר װעלט־פאליטי ק װער ט דעצידיר ט אי ן שטיב ל הינטער ן אוױון . ע ם
איז קי ץ חידו ש גישט , װא ם ד י טיש ן זײנע ן געװע ן באזעצ ט מי ט לומדי־תורה .
ס׳איז געװע ן א צײ ט — ״תור ה מ׳גראש ן או ן פראשבע ם מ׳רענדלעך״ .
מען קע ן מײנען , א ז א פראשבע־שרײבע ר אי ן מלאװ ע אי ז ארומגעגאנגע ן
אין גאלד . אי ז ע ם במחיל ה א טעות . ע ם הא ט זי ך געפונע ן אי ן שטא ט אי ץ פראש ־
בע־שחיבער, א ליטװאק ל װא ס אי ז פארװארפ ן געװאר ן קי ץ מלאװ ע פו ן ערגע ץ
א ליטװי ש שטעטל . זאלצמא ן הא ט ע ר געהײסן . ע ר אי ז געװען , ל א עלינו , א ן
עגי ואבױן , ניש ט געהא ט דע ם טא ג איבערצולעבן . ביז ן האלב ן טא ג הא ט ע ר פאר ־
בראכט מי ט דאװנע ן או ן טבילו ת אי ן דע ר מקװה , דע ם צװײט ן האלב ן טא ג מי ט
שרײבן ״פראשעניעם ״ אי ן ד י געריכט ן או ן אי ן ד י העכער ע רעגירונגם־אינםטיטו ־
ציעם, פאררופנדי ק זי ך פו ן צײ ט צ ו צײ ט אוי ף א ״םטאטיא ״ אי ן קאדעקם . זײ ן
קאליגראפישע האנטשריפ ט אי ז געװע ן אינטערעםאנ ט צ ו זען , םפעציע ל װע ן ע ר
האט פארצויג ן איבע ח בלא ט דע ם טיטל .
פנקס מלאוו ע
133
װאס ע ר הא ט אזו י וױיני ק פארדינ ט לאז ט זי ך דערקלער ן מי ט דעם ׳ ווא ם
אלע סכסוכי ם זײנע ן ב ײ ייד ן דערליידיק ט געװאר ן צװיש ן זי ך העכטנ ם ביי ם ר ב
אדער בײ ם דיץ . זעלט ן װע ן הא ט זי ך א ײ ד געװאנד ן צו ם געריכט . מע ן הא ט ע ם
געהאלטן פא ר א ן עבירה . מע ן הא ט געלעב ט א ײדי ש לעבן . דעריבע ר הא ט דא ם
פאך פו ן שרײב ן ״פראשעניעס ״ ניש ט געגעב ן קײ ן פרנס ה דע ם שרײבער . הא ט
טאקע דע ר ארעמע ר זאלצמא ן געקענ ט פארברענגע ן א האלב ן טא ג אי ן תפילו ת
ותחנונים או ן אפהאלט ן מקואות .
די תלמוד־תור ה הא ט זי ך געפונע ן אויפ ן פלאץ ׳ װא ו מע ן גײ ט צ ו דע ר שטא ־
טישער מקװה . צװ ײ מלמדי ם האב ן דארט ן מרבי ץ תור ה געװע ן א ם ך יארן . מלאװ ע
האט א ם ך צ ו פארדאנקע ן ד י בײד ע דערציע ר אויפ ן געבי ט פו ן תור ה ; ר ׳ פיש ל מינ ץ
און ר ׳ יעק ב פיש ל שניאדאװער . דע ר ערשטע ר הא ט געלערנ ט חומ ש או ן רש״י ,
דער צװײטע ר — גמר א או ן תוםפות . בײד ע װאוילע , הארציק ע ײדן . ז ײ זיעע ן
געװען איבערגעגעב ן זײע ר ארבע ט בל ב ונפש , געזארג ט אײנצופלאנצ ן אי ן קינ ד
ײדישקײט. ר ׳ יעק ב פיש ל פלעג ט צוזאמענרופ ן זײנ ע תלמידי ם אוי ך שב ת נאכ ־
מיטאג או ן לערנע ן מי ט ז ײ פרק . אל ץ אי ז געװע ן מי ט דע ר הײליקע ר כװנה ,
אז זײנ ע תלמידים , װא ם ע ר הא ט ז ײ גערופ ן ״קינדער״ , זאל ן ארויםװאקם ן לומדי ם או ן
יראי־שמים. ע ר הא ט קי ץ מא ל קײ ן תלמי ד ניש ט געשלאגן , װא ם ע ם הא ט ב ײ
אנדערע מלמדי ם געהער ט צו ם פראגרא ם פו ן לערנען .
צו ד י מלמדי ם ד י שלעגער , װא ם ניש ט אײ ן קינ ד אי ז ארוי ם פו ן זײע ר האנ ט
א צודורםטער , האב ן געהערט ־ פײװי ש םטודענט , יעק ב װינעװער , אורקע , וכחמה .
פיװויש םטודענ ט הא ט זי ך באנוצ ט מי ט א לעדער־ע ק פו ן א ן אק ם אוי ף צ ו שלאג ן
זײנע תלמידים . דע ר דאנערשטיקע ר טא ג אי ז פאר ן חדר־ײנג ל געװע ן א ן אפקו ־
מעגיש. ע ס געפינע ן זי ך נא ך הײנ ט אװדא י א ם ך מלאװער , װא ם געדענקע ן נא ך
יענע קלעפ .
שפעטער האב ן שוי ן אי ן מלאװע ר ײדיש ן לעב ן אנגעהויב ן בלאז ן נײ ע װינטן .
די תלמוד־תור ה אי ז איבערגעגאנגע ן אי ן א פי ל גרעסערע ר געבײד ע מי ט מאדערנ ע
מחלקות, אי ן אללאנדם ׳ בנינים , װא ם זײנע ן שפעטע ר איבערגעגאנגע ן אל ם אײגנ ־
טום צ ו ר ׳ עזריא ל יצח ק מאקאװסקי . ע ר הא ט ז ײ איבערגעשריב ן אויפ ן נאמע ן
פון דע ר מלאװע ר קהילה . אי ן דע ר נײע ר תלמוד־תור ה הא ט מע ן אוי ך אײגגעפיר ט
אלגעמײנע לימודים . אי ן באשטימט ע שעה ן זײנע ן ארײנגעקומע ן לערע ר פו ן
חשבונען או ן שפראך , אזו י א ז ד י תלמוד־תור ה הא ט צופרידגגעשטעל ט ד י גײ ע פא ־
דערונגען פו ן לעבן .
מלאװע הא ט פארמאג ט אוי ך אנדער ע װאוילטעטיק ע אינםטיטוציע ם • בקור ־
חולים, לינת־הצדק , הכנםת־כל ה או ן חברה־קדישא . ד י חברו ת האב ן זי ך געפיר ט
אויף א גאנ ץ פרימיטױו ן אופן . יעד ע חבר ה הא ט זי ך געהא ט אי ר װא ך אי ן יאר ״
134
פנקס מלצװ ע
װען אל ע מיטגלידע ר זײנע ן זי ך צוגויפגעקומע ן אויסצוקלײב ן ״כשרים״ . ד י
״כשרים״ האב ן אויםגעקליב ן דע ם גײע ם גבא י אויפ ן אנקומענדיק ן יאר .
די װא ך פו ן בקור־חולי ם אי ז געװע ן פרש ת דירא . ד י פרש ה הויב ט זי ך א ן
מיט ד י װערטער : ״ויר א אל ױ ה ׳ באלונ י ממרא״ . זאג ט רש״י ? /׳בױ ם שליש י
למילתו הי ה והי ה חול ה וב א הקב״ ה לבקרו ״ (״ע ס אי ז געװע ן אי ן דריט ן טא ג נא ך
דעם װ י אברה ם הא ט זי ך מ ל געװען , אי ז ע ר קראנ ק געװארן , אי ז גא ט געקומע ן
אים מבק ר חול ה זײן״) . דעריבע ר הא ט ד י ״בקו ר חולים ״ זי ך אויסגעקליב ן ד י װא ך
אויף אפצוהאלט ן אי ר ״יאר־צײט״ . מע ן הא ט געפראװע ט א םעודה , צ ו װעלכע ר
עס זײנע ן געקומע ן אל ע מיטגלידער . מע ן הא ט יעד ן אײנע ם אוי ך מיטגעגעב ן אהײ ם
א שײנ ע פארצי ע האניק־לעקע ך פא ר זײנ ע בני־בית . אויפ ן באנדערא ל אי ז געװע ן
דער נאמע ן מי ט געכתיבנט ע אותױת .
איך געדענק , א ז א ם ך יאר ן כםד ר אי ז ר ׳ ױם ף קורצמאן , װא ס הא ט שפעטע ר
עמיגרירט גא ך אמעריקע , אויסגעקליב ן געװאר ן גבאי .
דאם זעלב ע אי ז געװע ן אוי ך אי ן אנדער ע חבחת . אל ץ אוי ף א פרימיטױו ן
אופן, א ן א פארזיצער , א ן םעקרעטארן , א ן א גלאק . ע ם הא ט ניש ט געהײס ן ״םא ־
ציאלע הילף״ , נא ר פשו ט צדקה .
גאגץ אנדער ש אי ז געװע ן מי ט דע ר חברה־קדישא . כלפי־חו ץ אי ז ע ם געװע ן
א חברה , אזו י װ י אל ע אנדער ע חברות , אבע ר כלפי־פגי ם אי ז ע ם געװע ן א ממשל ה
פאר זי ך מי ט א פעסטע ר דיםציפלין . װע ר ע ם הא ט געװאג ט צ ו רעד ן א שלעכ ט
װארט קעג ן איר , אדע ר אנצוריר ן אי ר אויטאנאמיע , דע ם הא ט מע ן געםטראשע ט
מיט ״קבורת־חמור״ , דא ס הײסט , א ז נאכ ן טוי ט װע ט מע ן אי ם באגראב ן
גדר, װא ם אי ז לוי ט דע ר ײדישע ר אויפפאסונ ג א גרויסע ר בזױן . דעריבע ר ד.א ט
זיך ד י באפעלקערונ ג אפגעהאלט ן פו ן אנהויב ן מי ט אי ר א קאמף . ד י אוזמנו ־
פרידנקײט מי ט דע ר חברה־קדיש א אי ז געװאקם ן פו ן טאג־צו־טאג . זײער ע מז־שי ם
האבן ארויסגערופ ן ב ײ קה ל גרוי ם אומצופרידנקײט .
לויט ד י תקנו ת הא ט יעדערער , װא ם הא ט זי ך געװאל ט אײנקויפ ן אל ם ,?יט ־
גליד אי ן דע ר חברה־קדישא , געמוז ט פריע ר אדורכגײ ן א דרײ־יאריק ע ״םי־וזש ־
בע״ אל ס ״מלאדש ״(מלאדש י — א ײנגערער) . אי ן ד י 3 יא ר הא ט ע ר געמוזנ י טא ן
אין דע ר חבר ה אל ע שװערסט ע ארבעטן , ב ײ דע ר טהר ה ארײנשלעפ ן קיבלע ם
װאםער, אויפקאכ ן דא ם װאםע ר אאז״װ . ע ר הא ט אוי ך געמוז ט גײ ן אי ן שליחות ן
און דע ר עיק ר בײ ם אײגקויפ ן זי ך אײנארדענע ן פא ר אל ע מיטגלידע ר פו ן דע ר
חברה א סעודה . א סעוד ה פא ר דע ר חבר ה קדיש א אי ז ניש ט געװע ן פו ן ד י לײכט ע
זאכן. ע ם אי ז געװע ן פארבונד ן מי ט שװער ע געלטער , װא ם ניש ט יעדע ר פשוטע ר
באלעבאם אי ז געװע ן בכו ח אנטקעגנצוקומען . אוי ף א םעוד ה פו ן דע ר ״חבר ה
קדישא״ הא ט געמוז ט זי ץ אנגעגרײ ט כל־טוב , װא ם קומ ט ניש ט אויפ ן טי ש פו ן
א פשוט ן באלעבאם , װײ ל דע ר מאג ן פו ן א חברה־קדישא־מא ן אי ז געװע ן אי ן מײנ ע
פנקס מלאוו ע
135
צײטן זײע ר פונאנדערגעלאזט . יעד ן טאג ׳ װע ן א חברה־קדישא־מא ן אי ז געגאנגע ן
פון דאװנען ׳ הא ט ע ר אפגעטרעט ן בײ ם גבא י װאל ף ברײנדל ם (מלאװסקי ) צ ו נעמע ן
דעם ריכטיק ן טרונ ק או ן דא ם ריכטיק ע פארבײסעכץ . יעד ן ראש־חוד ש נא ך
דער תפיל ה פו ן ױם־כפור־קט ן הא ט מע ן געפראװע ט םעודו ת ״כםעוד ת שלמ ה
בשעתו״. או ן װע ר שמועס ט נא ך אי ן טא ג פו ן דע ר יאר־םעוד ה — ז ׳ אד ר (דע ר
טאג װע ן מש ה רבינ ו אי ז נפט ר געװארן} ׳ װע ן ד י חברה־קדיש א האל ט א פ אי ר
״יארצייט״ אויסצוקלײב ן א נײע ם גבא י אויפ ן נייע ם יאר . צ ו דע ר דאזיקע ר סעוד ה
האט מע ן זי ך געגרײ ט מערער ע װאכ ן פריער . ד י םעוד ה אי ז צוגעגרײ ט געװא ח
מיט א גחים ן פארנעם .
און דא ך אי ז דע ר דראנ ג זי ך אײנצושרײב ן אי ן ד י חברה־קדיש א געװע ן זײע ר
גרויס. װײ ל צ ו זײ ן א מיטגלי ד אי ן דע ר חברה־קדיש א הא ט אי ן יענע ר ציי ט
געהײםן זײ ן פארזארג ט אויפ ן גאנצ ן לעב ן מי ט האל ב פרנםה .
פאר דע ר םעוד ה זײנע ן געגרײ ט געװאר ן טײער ע מאכלים ׳ פיש ׳ פלײש ׳ הינע ר
געפילט מי ט גרויפן ׳ גרוים ע האניק־לעקעכער ׳ ממ ש לויטע ר האניק . ד י םעוד ה אי ז
געפראװעט געװאר ן אי ן הוי ז פו ן ר ׳ ירחמיא ל לאנדא . דא ם אי ז געװע ן אי ן זעלב ן
הויז׳ װא ו ע ם הא ט געװאוינ ט דע ר גבא י װאל ף ברײנדלם .
פון װאנע ן הא ט ד י חברה־קדיש א גענומע ן אזו י פי ל געל ט אוי ף ד י סעודות ז
מען הא ט גערים ן פו ן ד י לעבעדיק ע פא ר מקב ר זײ ן ד י טויטע . ״אי ן חכמ ה ואי ן
עצה״ קעג ן װאל ף ברײנדלם . ע ר הא ט געװאוסט ׳ װ י אזו י צ ו נעמען . אמת ׳ פו ן
אן ארעמא ן האב ן ז ײ ניש ט גענומען ׳ אבע ר גא ר גרויס ע סומע ן זײנע ן דורכ ן יא ר
ארײנגעפאלן אי ן ד י הענ ט פו ן דע ר חברה . דע ר גרעםטע ר טײ ל פו ן ד י געלטע ר
איז פארנוצ ט געװאר ן אוי ף סעודות .
די אל ע מעשי ם האב ן ארויסגערופ ן גרוי ם אויפרעגונ ג אי ן דע ר שטאט ׳ בי ז
עם אי ז אויםגעבראכ ן א ״רעװאלוציע״ . איר ע איניציאטאר ן זײנע ן געװע ן מײ ן
פאטער ע״ ה פײװי ש װינדיצקי ׳ אדע ר װ י מע ן הא ט אי ם געחפ ן — פײװי ש גלע ־
זער׳ — ױס ף ראדא ק (זײגערמאכער) ׳ גרשו ן קאלינא . מי ט דע ר הסכמ ה פו ן ר ב
ר׳ יחיא ל סאגאלאװיט ש זצ״ ל אי ז אויפגעשטעל ט געװאר ן א נײ ע חברה־קדישא .
די מלאװע ר ײדיש ע באפעלקערונ ג אי ז געװע ן געטײל ט אי ן דר ײ שיכטן .
צו ד י אויבערשט ע שיכ ט האב ן געהער ט ד י גבירי ם או ן ד י בני־תורה . אי ן יענ ע
צײטן הא ט מע ן נא ך שטאר ק דרך־אר ץ געהא ט פא ר א גביר .
צו דע ר צוױיטע ר שיכ ט האב ן געהער ט ד י מיטעל ע באלעבאטים ׳ קלײנ ־
הענדלער. צ ו דע ר דריטע ר האב ן געהער ט ד י בעלי־מלאכות ׳ הארעפאשנ ע מענטשן .
די נידעריקער ע שיכ ט הא ט זי ך באצויג ן מי ט דרך־אר ץ צ ו דע ר העכערע ר או ן
136
פנקס מלאװ ע
זיך באמי ט צ ו אי ר צוצוקומען . ד י אנפיחנ ג פו ן אל ע שטאטיש ע עניגי ם אי ז גע ־
לעגן אי ן ד י הענ ט פו ן דע ר העכערע ר שיכט ׳ אי ן ד י הענ ט פו ן ד י אויםגעוױילט ע
דאזארעם, װא ם זײנע ן געװע ן פו ן ד י רײכער ע מענטש ן פו ן דע ר שטאט . ז ײ האב ן
דערפילט זײע ר אויפגאב ע ״של א ע ל מנ ת לקב ל פרם״ .
אין מלאװ ע זײנע ן געװע ן אײנגעפיר ט טיטול ן בײ ם אויפרופ ן צ ו דע ר תורה ,
װי? מורה־מורנו , מורנו , חבר . אזו י הא ט זי ך געפיר ט מערער ע יארן •
א מחלוק ה צװיש ן דע ר ײדישע ר באפעלקערונ ג אי ז פארגעקומען , װע ן ם׳הא ט
געהאלטן בײ ם קלייב ן א ר ב אדע ר א שוחט . אי ן יענע ר צײ ט זײנע ן ניש ט געװע ן
קײן פארטײ־אמביציעם , נא ר חםידישע . יעדע ם שטיב ל הא ט געװאלט , א ז דע ר
אויםגעוױילטער ר ב אדע ר שוח ט זא ל זי ץ מאנש י שלומו . אי ן מלאװ ע האב ן אי ן יע ־
נער צײ ט געשפיל ט ד י הויפט־ראל ע דא ם גערע ר או ן דא ם אלעכםנדע ר שטיבל , װא ו
עם הא ט זי ך קאנצענטריר ט ד י ״םלת ה ושמנה ״ פו ן דע ר יידישע ר באפעלקערונג .
די איבעריק ע שטיבלעך , דא ם טשעכאנאװער , װאורקע ר או ן אנדער ע זײנע ן
געװען שװא ך או ן מע ן הא ט זי ך מי ט ז ײ װײגי ק גערעכנט .
א שטיל ע שנא ה הא ט געהערש ט צװיש ן ד י חםידי ם פו ן גע ר או ן אלעכםנדער .
יעדער פו ן ז ײ הא ט געקוק ט אויפ ן צװײט ן מי ט רחמנות , גלײ ך װ י ע ר װאל ט נעבע ך
געװען אראפגעפיר ט פו ן ריכטיק ן װעג , פו ן ״אורח א דמהמנותא״ . םטײטש ז
װי קע ן מע ן זײ ן א ריכטיקע ר חםיד , ניש ט פארנדי ק קײ ן אלכםנדער ז אזו י הא ט
אויך דע ר גערע ר חםי ד געקוק ט מי ט ביטו ל אוי ף א ן אלעכםנדע ר חםיד ן אוי ך
מיר א חםיד , ע ר פאר ט גיש ט קײ ן גער ז דא ם אי ז געװע ן אי ן דע ר צײט , װע ן
דער ״שפ ת אמת ״ זצ״ל , אי ז געװע ן גערע ר רבי , או ן אי ן אלכםנדע ר — ר ׳ ישרא ל
יצחק זצ״ל , בײד ע גדולים . דע ם לעצט ן הא ט מע ן געהאלט ן אי ן דע ר װעל ט פא ר
א חכ ם מחוכם , װא ם זײנ ע שארפזיניק ע װערטע ר װער ן נא ך עד־הױ ם דערצײל ט
״מפה א ל פה ״ אי ן דע ר חםידישע ר װעלט .
די שנא ה צװיש ן בײד ע ״הויפן ״ הא ט געהערש ט ניש ט בלוי ז בײ ם עלטער ן
דור. ז י אי ז איבערגעגאנגע ן אוי ך צו ם ײנגערן , אזו י װײט , א ז ד י בחורים , ד י
לומדי־תזרד״ פו ן ד י בײד ע שטיבלע ך האב ן אויםגעמיט ן זי ך צונויפצוקומען . אוי ך
זײ האב ן געקוק ט מי ט ביטו ל אײנע ר אויפ ן צװײטן ! אוי ך מי ר א למדן ז דע ר
מוח הא ט גא ר ניש ט געקענ ט תופ ם זײן , א ז א בחו ר פו ן א ן אנדע ר שטיב ל זא ל אוי ך
קענען ױי ן א בן־תורה . אי ן דע ר אמת ן זיינע ן אי ן בײד ע שטיבלע ך געװע ן גרוים ע
בני־תורר״ פו ן עלטערן , װ י אוי ך פז ן ײגגער ן דור . אל ע טיש ן זײגע ן געװע ן בא ־
זעצט מי ט לומדים . מע ן הא ט געלערג ט פו ן 3 אזײגע ר פארטא ג בי ז צו ם דאװנען .
די בחורי ם האב ן געלערנ ט א גאנצ ן טא ג מי ט גרוי ם התמדר ״ או ן אברה ם שמ ש
(דער בלינדע ר אברהם ) הא ט אנגעשטעל ט דע ם םאמאװא ר או ן מע ן הא ט פו ן צײ ט
צו צײ ט געטרונקע ן טײ .
דער דר ך פו ן אלכםנדע ר חםידי ם אי ז געװע ן פשוטער , װ י ב ײ גערער . דע ר
פנקם מלאװ ע
137
גערער הא ט זי ך געהאלט ן שטאלץ . דע ר אלכםנדע ר אי ז געװע ן מע ר צוגענגלעך .
דעריבער זײנע ן אי ן גערע ר שטיב ל קײ ן בעלי־מלאכו ת ניש ט געװען . אי ן אלכםנדע ר
שטיבל זײנע ן צװיש ן ד י װיכטיקםט ע חםידי ם געװע ן שנײדע ר או ן אנדער ע בעלי ־
מלאכות. דע ר שגײדע ר ױם ף טכארעק , װא ם מע ן הא ט אי ם גערופ ן ״דא ם חםידל״ ,
איז געװע ן אײנע ר פו ן ד י שײנ ע בני־תורה . ע ר הא ט איבערגעלאז ן נא ך זי ך דר ײ
זין תלמידי־חכמים . דע ר עלטםטע ר — אברה ם טכארעק , א מחב ר פו ן פי ל םפרים ,
פירוש אוי ף תורד ״ םפר י מום ר או ן קבלד ״ אי ז נפט ר געװאר ן מי ט עטלעכ ע יא ר
צוריק אי ן ירושלים . דע ר צוױיטע ר הערצ ל או ן דע ר דריטע ר יעקב , בײד ע שײנ ע
בגי־תורד״ זײנע ן נפט ר געװאר ן אי ן תל־אביב .
אין ד י שטיבלע ך זײנע ן געװע ן בראנפן־שענקלעך . נאכ ן דאװגע ן הא ט יעדע ר
חםיד געטרונקע ן א גלעז ל בראנפ ן — טאק ע א 96־קע ר — או ן פארבים ן מי ט א קיכל .
דאם הא ט געקאם ט 10 גראשן . דע ר ,״ש ר המשקים ״ אי ן אלכםנדע ר שטיב ל אי ז
געװען ר ׳ עובדי ה או ן אי ן גערע ר — דע ר לאמע ר שלמה .
װען ע ם זײנע ן פארגעקומע ן אי ן שטא ט װאל ן אוי ף א ר ב אדע ר א שוחט ,
האבן ד י חםידי ם פו ן בײד ע שטיבלע ך ״פוגאנדערגעשפילעװעט ״ ד י כלי ם צו ם
קאמף. מע ן הא ט זי ך פארמאםט ן מי ט ד י כוחות . דע ר קאמ ף אי ז געװע ן א מיט ל
צו װײז ן דע ר װעלט , װע ר אי ז גרעםער , דע ר אלכםנדע ר רב י צ י דע ר גערער .
אזא קאמ ף הא ט זי ך אפגעשפיל ט אי ן מלאװ ע מי ט 49 יא ר צורי ק בע ת ד י
װאלן פו ן לעצט ן רב , ר ׳ יחיא ל מש ה םאגאלאװיטש , זצ״ל .
דאם װעלט־שפריכװאר ט < ״װע ן צװ ײ רײם ן זיך , גענים ט דע ר דריטער ״ אי ז
מקוײם געװא ח בע ת ד י דאזיק ע װאלן . הױ ת װ י ד י צװ ײ צדדים , גע ר או ן אלכםנדער ,
האבן ניש ט געקענ ט אײני ק װער ן צװיש ן זיך , הא ט דערפו ן גענאם ן ד י באלעבא ־
טישע ליםטע , װא ם מי ט אי ר הא ט אנגעפיר ט נתגא ל באניםלאװםקי . מע ן הא ט
אראפגעבראכט א ר ב א ליטװאק , א װילנע ר ײנגערמאן , או ן ניש ט קײ ן חםיד .
דער מלאװע ר רב , ר ׳ יחיא ל מש ה םאגאלאװיט ש זצ״ל , װא ם הא ט משמ ש בקד ש
געװען אי ן דע ר קהיל ה מע ר װ י א ױב ל יארן , הא ט פארגומע ן ד י שטעל ע פו ן פאר ־
שטארבענעם רב , ר ׳ ישרא ל יצח ק קלינגע ר זצ״ל . אי ך געדענ ק דע ם טא ג פו ן
זײן פטירה . אויפ ן הויף , װא ו ע ר הא ט געװאוינ ט הא ב אי ך זי ך צוגעהער ט צו ם
װײנענדיקן קו ל פו ן תהילים , װא ם מע ן הא ט געזאג ט ב ײ דע ר טהרה . דא ם אי ז
געװען אויפ ן הוי ף פו ן ד י הײזע ר פו ן ישרא ל יצח ק טאכנ ע אוי ף דע ר פלאצקע ר
גאם.
װען דע ר ר ב יחיא ל מש ה סאגאלאװיט ש זצ״ ל אי ז אנגעקומע ן קײ ן מלאװ ע
איז ע ר געװע ן גא ר א ײנגערמא ן אי ן ד י צװאנציקע ר יארן . אי ך געדענ ק דע ם
קבלת־פנים, װא ם מע ן הא ט אי ם געמאכט . א גרויםע ר עול ם אי ז אי ם אגטקעגנ ־
געפארן צ ו דע ר באן . מע ן אי ז פארפאר ן מי ט אי ם גלײ ך אי ן שו ל ארײן , װא ו ע ר
האט געהאלט ן זי ץ עדשט ע דרשד ״
138
פנקם מל^וו ע
נאך דע ר דרש ה הא ט מע ן אויםגעשריג ן מי ט א ױבל־געשר ײ ״מז ל טוב״ .
מען הא ט געטײל ט לעקע ך מי ט בראנפן • דע ר טײלע ר אי ז געװע ן מש ה האמבורגער ׳
נתנאל באניםלאװםקי ם שװאגער .
דער ר ב אי ז אנגעקומע ן נא ך מלאװ ע אי ן דע ר באגלײטונ ג פו ן זײ ן פאטע ר ר ׳
חײם םאגאלאװיט ש זצ״ל , מורה־הורא ה אי ן אײשישא ק ב ײ װילנע . בײד ע זײנע ן
געװען געקלײד ט אי ן שװער ע םויבלנ ע שטרײמלעך , לאנג ע זײדענ ע קאפאטע ם
און ברײטע , זײדענ ע גארטלען .
אין זײנ ע ײנג ע יאר ן הא ט דע ר ר ב געשמ ט פא ר א ן עילוי . װע ן ע ר הא ט גע ־
לערנט אי ן ד י ישיבות , הא ט ע ר זי ך אויםגעצײכנ ט מי ט זײ ן לײכטע ר תפים ה או ן
גרויםער התמדה . דע ר פאטע ר זײנע ן הא ט זי ך שטענדי ק געגרוים ט מי ט אים ,
זאגנדיק ״מײ ן יחיאלק ע דע ר עילוי״ .
ר׳ חײ ם מו״ צ הא ט געהא ט נא ך צװ ײ זין . אײנע ר פו ן ד י אי ז געװע ן ר ב אי ן
דאנציג או ן שפעטע ר אי ן קאפענהאגען . דע ר צוױיטע ר אי ז געװע ן א ן אײדע ם
פון א ן אנגעזעענע ם באלעבא ם אי ן מלאװע , ר ׳ יהוש ע שפירא . דע ר חשובםטע ר
פון ז ײ אי ז געװע ן ר ׳ יחיא ל משה , דע ר מלאװע ר רב . ע ר הא ט זי ך אויםגעצײכנ ט
מיט שטארק ע בקיאו ת אי ן י ם התלמוד , אוי ף װא ם ע ם זאג ט עדו ת זײ ן םפ ר אי ן
פלפול, װא ם ע ר הא ט מחב ר געװען .
אין זײ ן צײ ט זײנע ן געװע ן שװער ע צײט ן אי ן מלאװע ר ײדיש ן לעבן . אי ן
דער ערשטע ר װעלט־מלחמ ה אי ז דע ר ר ב געבליב ן אי ן שטא ט מי ט דע ם לעצט ן
ײד, נא ך דע ם װ י ד י גאנצ ע באפעלקערונ ג אי ז אװע ק פו ן שטאט . מלאװ ע הא ט
זײער פי ל געליטן , װײ ל ז י אי ז געװע ן ד י ערשט ע גרענעץ־שטא ט צװיש ן דײטשלאנ ד
און רוםלאנד . ד י דײטש ע קאנאנע ן האב ן איבערגעלאז ט אי ן שטא ט קענטיק ע
םימנים. שפעטער , אי ן ד י צײט ן פו ן ד י פאליאקן , אי ז מלאװ ע אוי ך א ם ך אוים ־
געשטאנען.
אונדזער ר ב אי ז געװע ן פו ן ד י ערשט ע חובב י צױן . װע ן ע ם אי ז אויפגעקו ־
מען דע ר פאליטישע ר צױניזם , הא ט ע ר געגעב ן זײ ן הםכמה . װע ן ד י צױניםטיש ע
ארגאניזאציע הא ט זי ך געװאנד ן צ ו ד י רבנים , ז ײ זאל ן ארויםזאג ן זײע ר מײנו ע
װעגן צױניזם , אי ז דע ר ר ב פו ן ד י ערשטע , װא ם האב ן זי ך אחיםגעזאג ט
בהױב. זײ ן ענטפע ר אי ז געװע ן געדרוק ט אי ן דע ר ״הצפירה״ .
♦
אין שײמ ת מי ט ד י װאל ן פו ן ר ב הא ב אי ך איעיק ע מא ל דערמאנ ט דע ם נאמע ן
פון נתנא ל באניםלאװםקי .
נתנאל (םאנע ) באניםלאװםק י אי ז געבויר ן אי ן מלאװ ע ב ײ ארעמ ע עלטערן .
ער אי ז געװע ן א ײנ ג א ן אײנרײםער , װא ם הא ט זי ך קוי ם געקענ ט אונטערשרײבן .
פנקס מלאוו ע
139
אין ד י ױנגע־יאר ן אי ז ע ר געװע ן א גרענעץ־שמוגלער , אדע ר װ י מע ן הא ט אי ם גע ־
רופן׳ א ״מוילעכער״ . ע ר אי ז געװע ן א מענט ש א גברן . װע ן ע ר הא ט געפיר ט
די געמויליכט ע םחור ה דור ך דע ר גרענע ץ או ן אנגעטראפ ן אוי ף א גרענעץ־װאך ,
האט ע ר אי ר מקײם־פס ק געװע ן גלײ ך אויפ ן אר ט או ן ד י סחור ה אפגעראטעװע ט *) .
אין ד י שפעטערדיק ע יאר ן הא ט ע ר זי ך פארנומע ן מי ט פיש־האנד ל או ן ב ײ דע ם שטאר ק
מצליח געװען . ע ר הא ט געהאנדל ט בעיק ר מי ט דײטשלאנד . דאר ט הא ט ע ר גע ־
פאכטעט גאנצ ע יעזשערע ם או ן ד י פי ש געשיק ט קײ ן פוילן . אי ן מײנ ע צײט ן
האט ע ר געפאכטע ט ד י גאנצ ע ״געזריך־זעע ״ לעב ן דויטש־אײלאו .
ער אי ז געװע ן א תקיף , ם ײ אי ן פרױואט ן לעבן , ם ײ אי ן געזעלשאפטלעכן .
דעריבער הא ט מע ן אי ם גערופ ן ״ונתנ ה תוקף ״ או ן ״רע־םאנע״ .
פון דע ר נאטו ר אי ז ע ר געװע ן א נוק ם ונוט ר קעג ן די , װא ס האב ן זי ך אי ם
געשטעלט אי ן װעג , אבע ר פו ן דע ר צוױיטע ר זײ ט הא ט ע ר געהא ט א װײ ך הארץ , װ י
א קלײ ן קינד . װעמע ן ע ר הא ט לי ב געהאט , הא ט ע ר געקאנ ט ארומכאפ ן או ן
קושן. צו ם ערשט ן א פאט ש או ן דערנא ך א קוש .
אויך אי ך הא ב פי ל מא ל געפיל ט זײ ן צערטלעכ ע האנט . ב ײ צװעל ף יא ר בי ן
איך געװע ן בעל־קור א אי ן אלט ן בית־מדר ש בײ ם ערשט ן דאװנען . פו ן צײ ט צ ו
צײט פלעג ט דאר ט דאװנע ן םאנ ע באניםלאװםקי . ע ר הא ט מי ך יעדע ס מא ל נאכ ן
לײענען געקוש ט או ן פי ל מא ל אײנגעלאד ן צ ו זיך . ע ם אי ז כדא י צ ו באשרײב ן ד י
פורים־סעודה בי י אים .
די פורים־םעוד ה אי ן יענ ע צײטן , או ן איבערהויפ ט ב ײ סאנ ע באניםלאװםקין ,
איז ניש ט געװע ן פו ן ד י קלײניקײטן . ע ם אי ז געװע ן ב ײ אי ם א מגה ג אײנצוארדע ־
נען פורי ם א רײכ ן בא ל או ן אײנצולאד ן אל ע דאמע ן או ן הער ן פו ן דײטשלאגד , מי ט
װעלכע ע ר הא ט געפיר ט מםחרים . צ ו דע ר םעוד ה זײנע ן געקומע ן פורים־שפילע ר
פרײלעך מאכ ן ד י געםט .
די בחורי ם או ן מײדלעך , נאטירלע ך ניש ט פו ן ד י בית־המדר ש זיצער , נא ר פו ן
די ארבעטער , פלעג ן זי ך צוזאמענקומע ן שב ת אי ן א באשטימ ט ארט . מע ן הא ט
געקנאקט באניקערן , מע ן הא ט געזונגע ן או ן מע ן הא ט צוגעגרײ ט א טעאטער־שטי ק
אויף פארצושטעל ן פורים .
פארשטײט זיך , א ז אוי ף צ ו שפיל ן זײנע ן געקומע ן אי ן באטראכ ט גא ר זכרים .
עם װאל ט געװע ן א פריצות , װע ן א מײד ל װאל ט זי ך אנגאזשיר ט אי ן אזעלכ ע עניני ם
מיט בחורים . װע ן אוי ף דע ר םצענ ע הא ט זי ך גענויטיק ט א פרוי , הא ט א בחו ר
זיך געמוז ט איבערטא ן פא ר א פרו י או ן אוי ך ענדער ן דא ס קול .
אין יענ ע צײט ן האב ן קורםיר ט ד י טעאטער־שטיק : *באב ע יאכנע״ , ״קונ ע
*) ע ר הא ט דערהרגע ט א ן ״אביעשטשיק ״ או ן געמח ט עוק ר זײ ן ?ךי ן דײטש ־
לאנד אוי ף עטלעכ ע יאר .
140
פנקס מלאוו ע
לעמל״, ״שמענדריק״ , אאז״װ . צװיש ן ד י בחורי ם זיעע ן געװע ן אײניק ע פעאיק ע
שפילער.
דעם פורי ם װע ן אי ך בי ן געװע ן אײנגעלאד ן צו ם טיש , האב ן ד י שפילע ר
פארגעשטעלט ,״שמענדריק״ . ד י ״טרופע ״ הא ט שטאר ק אמוזיר ט דע ם עולם .
מען הא ט געלאכ ט א ן אויפהער . ד י הויפט־ראל ע הא ט אויםגעפיר ט א בחור , װא ס
האט געארבע ט בײ ם בלעכע ר כתריא ל קעםלפליקע ר אי ן דע ר װארשעװע ר גאם . ע ר
האט באװיז ן זעלטענ ע קונצן , געשפרונגע ן ביז ן םופיט . ע ר אי ז שוי ן פארבליב ן
בײם נאמע ן ״שמענדריק ״ זײ ן גאנ ץ לעבן .
םאנע באניםלאװסק י הא ט זי ך אויםגעצײכנ ט אויפ ן געבי ט פו ן צדקה . ע ר
האט מנד ב געװע ן מי ט א ברײטע ר האנ ט אויפצוהאלט ן אל ע מלאװע ר ײדיש ע
צדקה חברות . א ס ך מוםדו ת הא ט ע ר אויפגעבוי ט פא ר זײ ן געלט ־ דע ם אה ל
אויפן אלט ן בית־הקברו ת אויפ ן קב ר פו ן אלט ן מלאװע ר ר ב ר ׳ װאל ף ליפשי ץ
זצ״ל, דע ם גד ר ארו ם אלט ן בית־הקברו ת אויפ ן ״שטעטל ״ (דא ם אר ט װא ו ײד ן
האבן געװאוינ ט 400־ 500 יא ר צוריק) , א ן אוה ל אויפ ן קב ר פו ן מלאװע ר ר ב ר ׳
ישראל יצח ק קלינגע ר זצ״ ל או ן א װאוינונ ג אויפ ן נײע ם בית־הקברו ת פא ר דע ם
שומר או ן פא ר אנדער ע זאכן , װ י אוי ך א טײ ל פו ן דע ם גדר .
זײן קרוינװער ק אי ז געװע ן דא ם נײ ע בית־המדרש . דא ם אלט ע בית־המדר ש
האט, מיט ן װאקס ן פו ן דע ר ײדישע ר באפעלקערונג , ניש ט געקענ ט מע ר אויפנעמע ן
אלע מתפללים . דא ם אויפבויע ן פונע ם נײע ם בית־המדר ש אי ז דעריבע ר געװע ן
א תיקו ן גדו ל פא ר דע ר קהילה .
און דא ך אי ז דע ם נײע ם בית־המדר ש אויסגעקומע ן פי ל מא ל צ ו פוםטעװען ,
אדער זי ך צ ו באגנוגענע ן מי ט א קלײנ ע צא ל מתפללים , דעמאל ט װע ן דא ם אלט ע
בית־המדרש אי ז געװע ן שטענדי ק פו ל געפאקט . דע ר אלטע ר דו ר הא ט פײנ ט
געהאט צ ו גײ ן אי ן א ן ארט , װא ו ע ם אי ז זויבערע ר או ן שענער . דא ם נײ ע בית ־
המדרש אי ז דעריבע ר געװע ן א מקום־תפיל ה שוי ן מע ר פאר ן ײנגער ן דור . שפע ־
טער א ן אר ט פאר ן צױניםטיש ן עולם , װא ם אי ז באשטאנע ן פו ן מע ר אינטעלי ־
גענטעח טײ ל פו ן דע ר באפעלקערונג . מע ן הא ט טאק ע שפעטע ר געזאג ט ״דא ם
צױניםטישע בית־המדרש ״ אנשטא ט ״םאנע ם בית־המדרש״ .
דאם בית־המדר ש הא ט פא ר ד י צױניסט ן ״דעראבערט ״ נתנא ל באניםלאװםקי ם
אײדעם, ר ׳ ישעי ה ליפשיץ .
אויפן ארט , װא ו ע ס הא ט זי ך שפעטע ר געפונע ן דא ם נײ ע בית־המדרש , אי ז
פריער געשטאנע ן א קלײ ן הילצער ן הײזל . דאר ט הא ט געװאוינ ט זלמ ן בלו ם דע ר
בעקער, דע ר פאטע ר פו ן יעק ב בלום .
דאס לײג ן דע ם גרונדשטי ץ פו ן נײע ם בית־המדר ש אי ז פארגעקומע ן מי ט גרוי ם
פאראד אי ן דע ר אנװעזנהײ ט פו ן דע ר ״נאטשאלסטװא״ . דא ם ביל ד שטײ ט מי ר
נאך איצ ט לעבעדי ק פא ר ד י אויגן .
פנקס מלאוו ע
141
דער רו ם או ן גלאנ ץ פו ן הוי ז באניםלאװםק י אי ז פזנאנדערגעווןןקס ן מיט ן
מאמענט/ װע ן ע ר הא ט גענומע ן פא ר זײ ן אײנציק ע טאכטע ר חיה־שײנ ע (זשעניע )
אן אײדע ם פו ן שכנותדיק ן שטעט ל בעזוי ן (ביעזשון) , ר ׳ ישעי ה ליפשיץ .
ר׳ ישעי ה ליפשי ץ אי ז געװע ן א שײנע ר ײד ׳ א משכי ל פו ן אלט ן דור ׳ א פקח .
װי אי ך געדענק ׳ אי ז ע ר שטענדי ק געװע ן מלאװע ר דאזאר .
ער אי ז געװע ן א גרויםע ר םוחר . ע ר הא ט אנגעקניפ ט האנדלם־פארבינדוגגע ן
מיט רוםלאנ ד (ראםטאוו , צאריצין) . דא ם זיץ־אר ט פו ן דע ר פירמ ע אי ז שוי ן איצ ט
געװען װארשע . מע ן הא ט געשיק ט װאגאנע ן פי ש קײ ן װארש ע או ן אנדער ע שטע ט
אין פוילן ׳ אוי ך קי ץ דײטשלאנד .
)1:
)4)|ג
פון ד י אנדער ע אנגעזעענ ע פאמיליעם , װא ם האב ן דעמאל ט געלעב ט אי ן שטאט ,
האבן זי ך באזונדער ם אויםגעצייכנ ט ד י פאמיליע ם פו ן ישרא ל אלטע ר או ן לעמ ל
קלעניעץ.
דער רא ש פו ן דע ר ערשטע ר פאמילי ע אי ז געװע ן ר ׳ ישרא ל אלטער . זײנ ע
קינדער זײנע ן געװע ן ר ׳ תנחו ם אלטער , דע ר באקאנטע ר צױניםטישע ר טוע ר אי ן
מלאװע! ר ׳ ױם ף יהוש ע אלטע ח הערשק ע אלטער ? דע ר באװאוםטע ר בונדישע ר
כלל־טוער װיקטא ר אלטע ר או ן ד י טאכטע ר אסתר .
זײן אײדע ם אי ז געװע ן ר ׳ יאם ל גאלדשטײן , דע ר פאטע ר פו ן א פארצװײגטע ר
משפחה אי ן מלאװע , װא ס דע ר מלאװע ר שריפטשטעלער , יקי ר װארשאװסקי , הא ט
זי באשריב ן אי ן זי ץ בו ך ״ד י לעצטע״ .
ר׳ ישרא ל אלטע ר הא ט זי ך אויםגעצײכנ ט מי ט זײ ן ברײט ן חםידיש־נגידיש ן
פארנעם, א מכני ם אורח , פו ן ד י אנגעזעענ ע אלכםנד ר חםידים . לעב ן זי מ װאוי ־
נונג הא ט ע ר אפגעגעב ן צװ ײ שטוב ן אוי ף א בית־תפלה , װא ם מע ן הא ט געחפ ך
אין שטא ט ״ישרא ל אלטער ם שטיבל״ , אדע ר ״אלכםנדע ר װטאראי״ .
ער אי ז געװע ן חשו ב ב ײ מלוכר ״ א גרויסע ר פאדריאטשיק . ע ר הא ט אויפ ־
געבויט אי ן דע ר װארשעװע ר גא ס אל ע קאזארמע ם פאר ן קאזאקיש ן פאלק , װא ם אי ז
דעמאלט געשטאנע ן אי ן מלאװע . מע ן הא ט געזאג ט אי ן דע ר שטאט , א ז ע ר הא ט
באקומען א ״גאלד ן שװערדל ״ פו ן דע ר רוםישע ר רעגירונג .
כ׳געדענק, ב ײ זײ ן לװיה , װע ן מע ן הא ט דע ם ארו ן אדורכגעפיר ט אי ן דע ר
װארשעװער גאס , הא ט דע ר מיליטערישע ר ארקעסטע ר געשפיל ט א טרויער ־
מארש.
דער רא ש ט־ ן דע ר צוױיטע ר אנגעזעענע ר משפח ה אי ז געװע ן לעמ ל קלעניעץ ׳
א פאטע ר פו ן מערער ע זין , צװיש ן זײ : הערמא ן (צבי ) קלעניעץ , לודװי ק (לײבל )
קלעניעץ, מש ה ױם ף קלעגיעץ .
142
פנקס מלאוו ע
לעמל הלעניע ץ אי ז געװע ן א גאנ ץ פשוטע ר ײד . פריע ר אי ז ע ר געװע ן א ן
ארענדאה געהאנדל ט מי ט פריצים , װ י דע ר שטײגע ר פו ן ארענדאר ן אי ן יענע ר
צײט. ע ר הא ט שטאר ק מצלי ח געװען , געװאר ן שפעטע ר א װאלד־סוחר . זי ץ
פארמעגן אי ז געװאקסן . אי ן שטא ט הא ט מע ן ע ס געשאצ ט אוי ף ניש ט װײניקער ,
װי א האלב ן מיליא ן קערגלעו .
עס האב ן נא ך אנטײ ל גענומע ן אי ן געזעלשאפטלעכ ן לעבן : ר ׳ יהוד ה מאי ר
לידזבארסקי, ר ׳ בוגע ם סעגאל , ר ׳ ישעי ה מאנדרי , װא ס האב ן געהער ט צו ם גערע ר
לאגער. כ׳געדענק , א ז דע ר הײנטיקע ר גערע ר רבי , נא ך בח ײ אבױ , דע ם ״שפ ת
אמת״, אי ז דורכגעפאר ן מלאװ ע אויפ ן װע ג קײ ן דײטשלאנד . ע ר אי ז אײנגעשטאנע ן
בײ ר ׳ ישעי ה מאנדרי , װא ו ע ס אי ז געװאר ן געפראװע ט א גרויס ע סעודה .
פון דע ר לומדישע ר װעל ט הא ט דעמאל ט געלעב ט אי ן מלאװ ע ר ׳ פײװ ל מינץ ,
װאס אי ז געװע ן א קאצקע ר חסיד . נא ך דע ר פטיר ה פו ן קאצקע ר אי ז ע ר געפאר ן
קײן גער .
פון ד י אלכסנדע ר אנגעזעענ ע לומדי ם או ן נגידי ם זײנע ן געװע ן : ר ׳ ירחמיא ל
לאנדא, באזיצע ר פו ן א גרוי ס הור ט אײזן־געשעפט , װא ס אי ז שפעטע ר איבערגע ־
גאנגען צ ו ר ׳ חײ ם אליה ו פערלא . ר ׳ ירחמיא ל לאנד א אי ז געװע ן בעל־תפיל ה
אין ד י ימים־נוראי ם ב ײ ר ׳ ישרא ל יצח ק זצ״ל , דע ם אלכסנדע ר רבי .
ר׳ איטש ע לאנדא , דע ר פאטע ר פו ן ישרא ל או ן װאלף־מאי ר לאנדא , הא ט
געהאט זײע ר א פרומ ע פרוי . מע ן הא ט ז י גערופ ן ״צװעט ל ד י רביצין״ . דע ר
נאמען ״צװעטל ״ אי ז געװע ן זײע ר פאפולע ר אי ן שטאט . װע ן חבר ה הא ט געשפיל ט
אין קארט ן או ן מע ן הא ט אײנע ם געפרעגט , װיפ ל ע ר האט , הא ט ע ר געהא ט צװעלף ,
פלעגט ע ר ענטפער ן ״כ׳הא ב צװעט ל ד י רביצין״ .
ר׳ װאלף־מאי ר לאנדן ן אי ז געװע ן א הארציקע ר ליבע ר ײד , א שטארקע ר ענױ ,
א מעור ב בי ן הברױת . געװע ן א גרויסע ר ארעמאן , פריע ר אי ז ע ר געװע ן א מאנופאק ־
טור סוחר . װע ן ע ר אי ז געװאר ן א ױרד , הא ט ע ר געהאנדל ט אי ן גא ס מי ט א ביס ל
גרינװארג. אבע ר ע ר אי ז שטענדי ק ארומגעגאנגע ן מי ט א פרײלע ך פנים . ע ר הא ט
פארמאגט דע ם אמת ן חסידיש ן עקסטאז , כד י מקײ ם צ ו זײ ן ״עבד ו א ת ה ׳ בשמחה״ .
ער הא ט מי ט זײ ן אויפפיר ן פארװירקלעכ ט ד י ריכטיק ע אלכסנדע ר שיטה .
ר׳ איטשק ע לאנד א זצ״ל , דע ם ביאלע ר רבינ ס זון , דע ם טשעכאנאװע ר צדיק ס
אײניקל, אי ז געװע ן א שײנע ר ײד , א זעלטענע ר הדרת־פנים , געטראג ן ״דוכאװנע ״
קאידער. ע ר הא ט געהא ט אי ן מאר ק א מאנופאקטור־געשעפט , מי ט װעלכ ן ע ס
האבן זי ך פארנומע ן דא ס וױי ב מי ט ד י קינדער . ע ר אי ז געזעס ן אי ן שטו ב או ן
געלערנט.
צום אלכסנדע ר לאגע ר האב ן נא ך געהערט : ר ׳ טוביה , דע ר דײן , ר ׳ ישרא ל
אלטער, ר ׳ יאס ל גאלדשטײן , ר ׳ עובדיה .
פ נ ק ס מ ל א ו ו ע 143
אייר אי ן באלעבאטיש ן לאגע ר האב ן זי ד געפונע ן פראמינענט ע פערזענלעכ ־
קײטן, מענטש ן מי ט ײדישע ר או ן װעלטלעכע ר בילדונג .
דער גרעםטע ר טײ ל פו ן דע ם לאגע ר אי ז באשטאנע ן פו ן קלײנהענדלער , םוחרים ,
בעלי־מלאכות, פא ר װעלכ ע ע ם אי ז קי ץ אר ט ניש ט געװע ן אי ן חםידים־שטיבל .
אין יענע ר צײ ט אי ז געװע ן א חרפ ה צ ו האב ן א בעל־מלאכ ה אי ן דע ר משפחה . בײ ם
טאן א שידו ך מי ט א קינ ד פלעג ט דע ר מחותן , אדע ר ד י מחותנעםט ע בארימען , א ז
בײ ז ײ אי ן דע ר משפח ה אי ז זײ ט אזו י או ן אזו י פי ל דורו ת קײ ן בעל־מלאכ ה ניש ט
געװען. דע ר חםי ד הא ט געקוק ט אויפ ן בעל־מלאכ ה פו ן אויב ן אראפ . ע ם אי ז געװע ן
א קעגנזײטיק ע שנא ח צװיש ן דע ם חםי ד או ן דע ם בית־מדרש־באלעבאם . מע ן הא ט
געזוכט געלעגנהײט ן זי ך אפצורעכענען . ד י בעםט ע געלעגנהײ ט אי ז געװע ן ביי ם
קלייבן א רב , א שוחט , אדע ר בי י װאל ן פו ן דאזארעם .
אין באלעבאטיש ן לאגע ר הא ט זי ך געפונע ן דע ר אינטעליגענטערע ר טײ ל פו ן
דער ײדישע ר באפעלקערונג , דע ר טײל , װא ם הא ט שוי ן דערשנאפ ט דע ם רי ח פו ן
דער השכלה . ע ם דינע ן צוױש ן ז ײ געװע ן צװ ײ מינים . איעיקע , װא ם האב ן אי ן
זיך ארײנגעזאפ ט ד י העברעאיש ע ליטעראטו ר פו ן יענע ר צײט , װ א מאפו , םמא ־
לענםקין, ערטער , וכדומה , געלײענ ט ד י דעמאלטיק ע טעגלעכ ע העברעאיש ע פרעםע ,
דעם ״המליץ״ , ״הצפירה״ , ״הבק ר אור״ , ״כנם ת ישראל״ , ״השחר ״ וכדומה . מע ן
האט געהא ט הנא ה פו ן א גוט ן פירו ש אי ן תנ״ך , אדע ר פו ן פארענטפער ן א שװער ן
רמב״ם, א גוט ן ארטיק ל פו ן חז״ ם איבע ר קידוש־החדש , אדע ר ״וע ל המדינו ת ב ו
יאמר״ פו ן םאקאלאװ , אי ן דע ר ״הצפירה״ .
דער אנדערע ר טײ ל אי ז באשטאנע ן פו ן די , װא ם האב ן ״דערשנאפט ״ ד י מענדל ־
םאנישע השכלה . מע ן הא ט שטודיר ט דע ם חומ ש מיט ן פיח ש ״ביאור ״ פו ן מענדל ־
םאן או ן איבערהויפ ט ד י דײטש ע איבערזעצונג . כמע ט אל ע משכילי ם פו ן דע ם
מין האב ן לי ב געהא ט דײטש ע אויםדרוק ן אי ן זײע ר רײדן . דא ם הא ט םטאביליזיר ט
א פארטגעשריטענע ם משכיל .
די ערשטע , װ י ד י צװײטע , זײנע ן געװע ן הײם ע ײדן , ארטאדאקםי ש גע ־
שטימט, געפיר ט א ײדישע , הונדערט־פראצענטי ק רעליגיעז ע שטוב . מע ן הא ט
געהאלטן פא ר א מצװ ה צ ו עם ן שב ת קוג ל או ן א גוט ן טשאלנט .
די השכל ה הא ט ב ײ ז ײ אל ע געדינ ט אל ם אז א מי ן אר ט ״מיפיפית ו ש ל יפ ת
באהלי שם״ , אבע ר דע ר יםו ד אי ז געװע ן ,״שם״ . מע ן אי ז געװע ן שטאר ק צוגע ־
בונדן צ ו דע ר טראדיצי ע או ן צ ו דע ר ײדישע ר קולטור . ע ם הא ט זי ך געפונע ן
זעלטן װער , ם ײ פו ן דע ר עלטערער , ם ײ פו ן דע ר ײנגערע ר גענעראציע , װא ם זא ל
זיך דערלויב ן אנצוטא ן קורצ ע קלײדער . ע ם װאל ט אי ן יענ ע צײט ן געהײם ן א גרוי ם
פארברעכן, גלײ ך װ י מע ן װאל ט חליל ה עוב ר געװע ן אוין י ד י עיקרי ם פו ן אינערלעכ ן
ײדישן לעבן .
^יניקע פו ן זײ ־ האב ן זי ך דערלויב ט אנצוטא ן קלײדע ר נאר , װע ן ז ײ ד^: ן
144
פנקס מל^װ ע
געדארפט אריבערפאר ן ד י גרענע ץ קי ץ דײטשלאנ ד צולי ב מסחר , אבע ר װע ן
מען אי ז נא ר אהײמגעקומען , הא ט מע ן גלײ ך ד י קורצ ע קלײדע ר ארײנגעהאנגע ן
אין שאנ ק אריץ .
די השכל ה זײער ע הא ט זי ך אויםגעדריק ט אי ן דע ר שטרעבונ ג צ ו געב ן ד י
קינדער א מאדערנער ע דערציאונג , מע ר תנ״ ך או ן װײניקע ר גמרא , כד י ע ם
זאל בלײב ן ד י קינדע ר צײ ט זי ך צ ו באשעפטיק ן מי ט אלגעמײנ ע לימודים .
עם אי ז אויפגעקומע ן ד י פראג ע מכ ח גרינד ן בעסער ע חדרי ם אנשטא ט ד י
פריערדיקע, װא ם זײנע ן געװאר ן אנגעפיר ט פו ן מלמדי ם פו ן אלט ן טיפ .
עם זײנע ן אי ן מלאװ ע געגרינדע ט געװאר ן צוױ י ״חדרי ם מתוקנים ״ אנגעפיר ט
פון טשײקע ר או ן פו ן ױזשעלעװםקין . דע ר ערשטע ר ײ ד א משכי ל פו ן אלט ן דור ,
א בן־תורה . מש ה שוח ט אי ז געװע ן זײ ן אײדעם . דע ר צװײטע ר אוי ך א משכיל ,
קורץ געקלײדט*) .
די בײד ע חדרי ם האב ן געהא ט ד י רײכםט ע קיגדע ר מ ן שטאט , מי ט א בע ־
םערן שכר־לימוד . ױזשעלעװםק י הא ט געהא ט מע ר קינדער , װ י דע ר טשײקער .
אין בײד ע חדרי ם אי ז אפגעגעב ן געװאר ן מע ר אר ט פא ר תנ״ך , טײלמא ל אוי ך
מיט א מאדערנע ם פירוש . אי ן אנדער ע חדרי ם הא ט מע ן געלערנ ט נא ר מי ט
פירוש רש״י .
דאס גרינד ן ד י נײ ע חדרי ם הא ט ארויסגערופ ן א שטיל ן פראטעם ט מצ ד ד י
חםידים. מע ן הא ט געקוק ט אוי ף ד י עלטערן , װא ם האב ן אהי ן געשיק ט ד י קינדע ר
מיט א קרו ם אויג .
די משכילי ם װא ם האב ן דערװארב ן זײע ר השכל ה פו ן ײדיש ע מקורות , האב ן
זיך נא ך געהאלט ן ב ײ דע ר חםידישע ר קליאמקע , נא ך געגאנגע ן דאװגע ן אי ן שטיבל ,
און טײלמא ל לפני ם אוי ך געפאר ן צו ם רבין . ז ײ האב ן זי ך ניש ט געקענ ט אזו י
שנעל געזעגענע ן מיט ן חםידים־שטיבל , װײ ל ז ײ זײנע ן אל ע געװע ן פריע ר חסידיש ע
בחורים, אלײ ן געלערנ ט אי ן שטיבל , מי ט טויזנטע ר פעדע ם געקניפ ט מיט ן שטיבל .
די חםידי ם אבער , מי ט זײער ע ״שמעקערם ״ האב ן באל ד דערשנאפט , א ז ע ם אי ז
נישט מי ט ז ײ ״גלא ט כשר״ . מע ן הא ט אוי ף אז א אײנע ם געקוק ט מי ט א קרו ם
אויג.
די ״מענדלסאנישע ״ משכילי ם זײנע ן געװע ן באלעבאטיש ע ײדן , שטענדיק ע
דאװנער פו ן ד י בתי־מדרשי ם אדע ר שול , האב ן זי ך געפיל ט אי ן זײער ע מעשי ם פי ל
פרײער, װ י ד י חםידים . ז ײ האב ן איבע ר זי ך קײ ן קאנטרא ל ניש ט געהאט , ז ײ
זײנען קי ץ רדיפו ת גיש ט אויםגעשטאנען .
צו דע ר ערשטע ר קאטעגארי ע האב ן געהערט { דו ד אפאטאװסקי , תנחו ם
אלטער, לעדערבערג , מש ה ביאלעק , דע ר טשײקער . צ ו דע ר צװײטער : חײ ם
*) ר ׳ דו ד אפאטאװסק י הא ט אי ם אראפגעבראכ ט פו ן דע ר ליטע .
פנקס מלאוו ע
145
מאקאװםקי׳ אברה ם ריבאק , ױס ף ריבןןק ׳ הערש ל קלעניעץ ׳ ישעי ה ליפשיץ ׳
שמואל קאנעצקי •
ר׳ דו ד אפאטאװסק י אי ז געװע ן א זו ן פו ן ר ׳ ישרא ל לייזע ר אפאטאװםקי , פו ן
אן אנגעזעענע ר חםידישע ר משפח ה אי ן טשעכאנאװע , אי ן זדונםקע־װאליע , װא ס
האט זי ך גערעכנ ט אי ן קרובהשאפ ט מיט ן בארימט ן ״טשעכאנאװע ר צדיק״ , מי ט
ר׳ ישעיהל ע פשעדבוזשער , מי ט ר ׳ פאװעל ע דאנציגע ר פו ן גריצע .
ר׳ דו ד הא ט געהײרא ט מי ט דע ר אײנציקע ר טאכטע ר פונע ם ארענדא ר פו ן
טורזשע, א דאר ף לעב ן מלאװע , אברה ם דאמבקעװיטש , אדע ר אברה ם טערזשער .
ר׳ דו ד הא ט ד י צײ ט פו ן זײ ן קעםט־עם ן אויםגענוצ ט אוי ף לערנע ן דע ם תלמו ד
און נושאי־כלױ , װ י אוי ך השכל ה או ן חקירה־םפרים . ע ר הא ט געהא ט א באזונדער ע
נײגונג פא ר געשיכט ע או ן געאגראפי ע או ן אוי ף דע ם געבי ט הא ט ע ר ארויםגעװיז ן
װאגיקע ידיעות .
עס זײנע ן אי ם אי ן דע ר צײ ט פ װ זײנ ע קעם ט געבויר ן געװאד ן דױ י זי ן —
משה, פאװעש־שרג א או ן דע ר באװאוםטע ר שריפטשטעלע ר ױם ף אפאטאשו .
ר׳ תנחו ם אלטע ר אי ז געװע ן א טי פ פו ן א חםידיש ן אינטעליגענט . ע ר הא ט
באקומען אי ן דע ר שטו ב פו ן זײנ ע עלטער ן א ן עכ ט ײדיש ע דערציאונ ג או ן אוי ך
א װעלטלעכע . זײ ן פאטע ר ר ׳ ישרא ל הא ט געהאלט ן פא ר נויטי ק צ ו געב ן זײנ ע
קינדער אלגעמײנ ע בילדונ ג צולי ב ד י פארצװײגט ע געשעפטן , װא ם ע ר הא ט גע ־
פירט מי ט דע ר דעמאלטיקע ר רוםישע ר מאכט .
ר׳ תנחו ם הא ט שוי ן דעמאל ט גערעד ט רוםי ש או ן פויליש .
שפעטער הא ט ע ר זי ך מי ט זײ ן גאנצ ן חםידיש ן ברע ן ארײנגעװארפ ן אי ן
דער צױניםטישע ר באװעגונ ג או ן א ם ך אויפגעטא ן פא ר אי ר אי ן מלאװע .
:!ג
;|נ:|ג
משה ביאלע ק אי ז אוי ך א טי פ פו ן א משכי ל פו ן אלט ן דור , אבע ר ראדיקא ל
געשטימט. נא ך דע ר באלפור־דעקלאראצי ע הא ט ע ר ליקװידיר ט זײ ן געשעפ ט או ן
איז אװעקגעפאר ן מי ט זײ ן משפח ה קײ ן ארץ־ישראל .
*
חײם מאקאװסק י אי ז געװע ן א ן אנגעזעענע ר באלעבאם , א סוחר , א ן איבער ־
געגעבענער חובב־צױן . ד י קינדע ר הא ט ע ר אוי ך דערצויג ן אי ן דע ם גײםט . ע ר
איז געװע ן דע ר פאטע ר פו ן בנימין , נחום , צב י או ן ד״ ר ױם ף מאקאװםקי .
דער עלטםטע ר זו ן בנימי ן הא ט צולי ב א טראגעדיע , װא ם ע ר הא ט דורכגעמאכ ט
אין זײ ן פריװאט ן לעבן , געענדער ט זי ץ אופ ן לעבן , אי ז געװאר ן רעליגיעז , הא ט
געפירט א לעב ן פו ן פרישות , געלערנ ט ױמ ם ולילה , אפגעהאלט ן תעניתי ם או ן
עוםק געװע ן אי ן צדק ה או ן מעשי ם טובים .
146
פנקס מלאװ ע
*
**
אברהם ריבאק ׳ א סוחר , $ חובב־צױן . געװע ן פארטרעטע ר פא ר מלאװ ע
און ד י אומגעגנ ד פו ן אדעםע ר קאמיטע ט ״תמיכ ה לעובד י אדמ ה בא״ י ובםוריה״ .
ער אי ז אוי ך געװע ן דע ר פארטרעטע ר פו ן ״איקא״ . ע ר הא ט געהא ט ד י אויפ ־
זיכט איבע ר דע ר ײדישע ר עמיגראציע ׳ װא ם אי ז דעמאל ט מאםנװײ ז געגאנגע ן אי ־
בער דע ר גרענע ץ דור ך מלאװ ע צ ו דע ר ערשטע ר דײטשע ר םטאנצי ע ״אילאװא״ .
דארט האב ן ד י עמיגראנט ן דורכגעמאכ ט א קאראנטי ן או ן געװאר ן אפגעשיק ט קי ץ
האמבורג אדע ר קײ ן ברעמען , או ן פו ן דאר ט זײנע ן זי י מי ט דייטש ע שיפ ן אי ן דע ר
ברײטער װעל ט ארײן .
די קאראנטין־סטאנצי ע אי ז געשטאנע ן אונטע ר דע ר אויפזיכ ט פו ן דע ר
דײטש־ײדישער עקספעדיציע־געזעלשאפ ט פו ן חײם־לײ ב װאזשניאנםק י או ן קינדער .
דער אנפירע ר פו ן דע ר פירמע , חײם־לײ ב װאזשניאנסקי , אי ז געװע ן א ליט ־
װישער ײד , א בר־אורױן . ע ר הא ט אײנגעװאנדער ט קײ ן דײטשלאנ ד אי ן ד י סד־קע ר
יארן או ן זי ך דאר ט נאטוראליזירט . זי ץ הוי ז אי ז געװאר ן געפיר ט שטרענ ג ארטא ־
דאקםיש. אוי ך זײנ ע קינדע ר זײנע ן געגאנגע ן אי ן זעלב ן דרך .
*
**
ר׳ ױס ף ריבא ק אי ז געװע ן אײנע ר פו ן ד י גרינדע ר פו ן דע ר צױניסטישע ר
באװעגונג אי ן מלאװע .
איך געדענ ק א פײערונ ג אי ן זײ ן הויז , דא ס אי ז געװע ן אי ן יא ר 1901 אדע ר
1902. ד י צױניםט ן האב ן אײנגעארדנ ט אי ן זײ ן דיר ה א חנוכה־ױם־טוב . מע ן
האט אײנגעלאד ן ד י גאנצ ע צױניסטיש ע עליט ע פו ן דע ר שטאט . מע ן הא ט פאר ־
בראכט אײניק ע שע ה ב ײ א געדעקט ן טי ש או ן דע ר חז ן חײם־חײק ל זעלװיאנםקי ,
דער נײע ר שטאט־חז ן נאכ ן פארשטארבענע ם חז ן אלימל ך קינםטלער , הא ט באװיז ן
מיט זי ץ כא ר זי ץ גאנצ ן כו ח אי ן חזנות . כ׳געדענ ק נאך , מע ן הא ט געזונגען ז
״שם במקו ם ארזים״ , ״אוי ה כ י עוטי ה אגי״ , ״ע ם עולם״ .
♦
)4)4
ישעיה ליפשיץ , א ײ ד א משכיל . װע ן ע ר הא ט געזע ן א חםידיש ן בחור ,
װאם װי ל זי ך בילדן , הא ט ע ר אי ם גלײ ך אויםגעשטרעק ט בײד ע העגט , מקר ב געװע ן
און געהאלפן .
איך הא ב געפונע ן ב ײ אי ם א פרײנדלעכ ע שטיצע , װע ן ד י חםידי ם האב ן
מיך גערודפט , װײ ל כ׳הא ב פארלאז ט דא ם בית־המדר ש או ן זי ך גענומע ן צ ו װעלט ־
לעכע בילדונג , הא ט ר ׳ ישעי ה ליפשי ץ מי ר אפגעגעב ן א באזונדע ר צימע ר אי ן
פנקס מל^וו ע
147
דער סוטערינ ע פו ן זײ ן הוי ז או ן דאר ט הא ב אי ך מי ד געלערנט . דא ם צימע ר אי ז
געװארן א ״בית־וע ד להכמים ״ פא ר אזעלכ ע בחורים , װ י איך . מע ן הא ט דאר ט
עוסק געװע ן אי ן השכל ה םפרים ׳ מע ן הא ט געלערנ ט פש ט אי ן בערדיטשעװםקין ,
אין זײנ ע ״ערכי ן הדשים״ .
שמואל קאגעצק י אי ז געװע ן א גרויםע ר עםק ן אי ן קהלש ע ענינים . זינ ט אי ך
געדענק אי ז ע ר ב ײ אל ע װאל ן אויםגעװײל ט געװאר ן פא ר דאזאר . א ן קאנעצקי ן
האט מע ן קי ץ ״קאבינעט ״ ניש ט צוזאמענגעשטעלט . ע ר אי ז געװע ן כמע ט דע ר
אײנציקער ײד ׳ װא ם אי ז געװע ן קור ץ געקלײדט . דע ר צװײטע ר אי ז געװע ן
אללאנד, געװעזענע ר בוכהאלטע ר ב ײ ר ׳ ישרא ל אלטער .
אין יענע ר צײ ט הא ט געדינ ט אי ן דראגונע ר פאלק , װא ם אי ז געשטאנע ן אי ן
מלאװע, דע ר זו ן פו ן פעטערבורגע ר בארא ן גינזבורג • ד י גאנצ ע אויפמערקזאמ ־
קײט פו ן דע ר שטא ט אי ז געװע ן געװענד ט אויפ ן באראן . װע ן ע ר אי ז צוזאמע ן
מיט אנדער ע םאלדאט ן אדורכגעפאר ן ד י גאס , זײנע ן אל ע געשטאנע ן אי ן ד י טיר ן
פון ד י געװעלבע ר או ן אי ם באװאונדערט . װע ן ע ר אי ז ארײ ן אי ן א געשעפ ט
עפעם קויפן , האב ן אי ם מענטש ן אפגעװאר ט או ן בײ ם ארויםגי ץ באגריסט .
אײנמאל שבועו ת אי ז ע ר געװאר ן אײנגעלאד ן דור ך ד י דאזארע ס צו ם דאװנע ן
אין שו ל ארײן . ד י שו ל אי ז געװע ן דעקארירט , דױואנע ן אויסגעשפרײ ט מ־ ן
בײדע דיט ן שו ל פונע ם ארײנגאנ ג בי ז דע ר מזרח־װאנט . ב ײ זײ ן אנקומע ן אי ז
אים אנטקעג ן געגאנגע ן קאנעצק י אנגעטא ן אי ן גאלא־קלײדונ ג מי ט א צילינדע ר
אויפן קאפ .
פארן פארענדיק ן זײ ן דינם ט אי ן מיליטער , הא ט זי ך דע ר בארא ן געװאנד ן
צו דע ר קהיל ה או ן פארגעשלאג ן מנד ב צ ו זײ ן א םומ ע געל ט אויפצושטעל ן א װאויל ־
טעטיקע אינםטיטוציע , כד י צ ו פאראײביק ן זײ ן נאמען . זײ ן פארשלא ג אי ז געװע ן
צו גרינד ן א מעכאניש ע האנטװערקער־שול . מע ן הא ט צוזאמענגערופ ן א םפע ־
ציעלע זיצונ ג פו ן ד י דאזארעם , אבע ר דע ר חםידישע ר דאזא ר ר ׳ ישעי ה מאנדר י
האט געמאכ ט א געװאלד : ״ר״יתכן ז מע ן װי ל אװעקרײס ן ײדיש ע קינדע ר פו ן
תורה או ן מאכ ן ז ײ פא ר בעלי־מלאכו ת! ״ — או ן פו ן דע ם גוט ן פראיעק ט אי ז גאר ־
נישט ניש ט געװארן .
שמואל קאנעצק י אי ז געװע ן א גרויםע ר םוחר , דע ר גרינדע ר פו ן הורט־האנדלס ־
הויז ״קאנעצק י ע ט פראנק״ , װא ס אי ז געװע ן זײע ר באקאנ ט אי ן יענע ר צײט .
מענדל װישינםקי , אדע ר װ י מע ן הא ט אי ם גערופ ן ״מענד ל באשקעם״ , אי ז
געװען א טי פ פו ן א פארצײטיש ן כלל־טוער . װע ן ע ם הא ט זי ך געהאנדל ט װעג ן
א טוב ה פא ר רבנים , או ן אפיל ו פא ר א יחיד,הא ט ע ר געארבע ט בי ז מםירת־נפש .
מענדל הא ט ניש ט געװאר ט בי ז מע ן װע ט אי ם אײנלאד ן צ ו דע ר ארבעט .
148
פנקס מלצוו ע
אט אי ז ע ר געגאנגע ן או ן הא ט זי ך פארשריב ן אי ן דע ר פײערלעשע ר קאמאנדע ׳ װא ם
איז געלעג ן אי ן גוײש ע הענט . ״װא ס װע ט זײ ן דע ר גזר ל פו ן דע ר ײדישע ר באפעלקע ־
רונג, װע ן ע ם װע ט אויםברעכ ן א שרפ ה אי ן ײדיש ן קװארטאל , װא ם באשטײ ט
פון אלט ע הילצערנ ע געבײדעס ז ע ם װע ט דא ך אל ץ אװע ק מיט ן רויך״ . מענד ל
ארגאניזירט א גרופ ע פו ן ײדיש ע ײנג ע לײ ט או ן טרע ט מי ט ז ײ ארי ץ אי ן ד י פײער ־
לעשער. כ׳געדענק , א ז צװיש ן ז ײ אי ז געװען , אויםע ר מענדלען , העזש ע יאבלאנ ם
זון•
כ׳געדענק נא ך דא ם בילד , װ י מענד ל הא ט אויםגעזען , ארויםגײענדי ק אוי ף
איבונגען. א קור ץ בלו י רעק ל מי ט א לעדערנע ם פאםעק , או ן א מעשענע ר הו ט
אויפן קאפ . מע ן אי ז געלאפ ן װ י אוי ף בײ ז װאונדער . ע ם אי ז געװע ן דעמאל ט
א נײ ע דערשײנונ ג אי ן ײדיש ן לעבן .
די צױניםטיש ע ױגנט , װא ם אי ז באשטאנע ן פו ן געװעזענ ע חםידיש ע בחורים ,
האט געפונע ן אי ן אי ם א ן ערנסט ן פארטײדיקע ר קעג ן ד י אנפאל ן מצ ד ד י חםידים .
ער הא ט זי ך דערלויב ט צ ו געב ן א גוט ן בײזע ר או ן טײלמא ל אוי ך גו ט אנצוזידלען .
אײנמאל, װע ן כ׳הא ב אל ס בעל־קור א אי ן אלט ן בית־המדרש , געהאלט ן אי ן
מיטן לײענע ן ד י סדרד ״ אי ז מש ה ױס ף קלעניעץ , דע ר באװאוםטע ר בעל־תשובר ״
ארויף, הא ט מי ך מכב ד געװע ן מי ט א הילכיק ן פאט ש או ן אויםגעשריגן ז ״ד ו
שײגעץ, ד ו צױגיסט , ד ו אפיקורם , פושע־ישראל״ , או ן ע ר הא ט מי ך אראפגעװארפ ן
פון בעלעמער . אי ן בית־המדר ש אי ז אויםגעבראכ ן א גרויס ע מהומ ה צװיש ן ד י
צױניםטן או ן זײער ע קעגנער . מענד ל װישינםק י הא ט ניש ט פארשװיגן . דע ם זעלב ן
שבת זײנע ן ב ײ משה־ױספ ן אויסגעהאק ט געװאר ן ד י שויבן . ע ם װאל ט אנטשטאנע ן
א גרוים ע מחלוקר ״ נא ר אדאנ ק דע ם רב , הא ט זי ך דע ר אינצידענ ט געענדיק ט
בשלום.
מענדל גרינדע ט אי ן שטא ט א ״ביתלחם ״ או ן א ״עזר ת חולים״ .
בעת דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה זײנע ן אי ן געגנ ט פו ן מלאװ ע געפאל ן ײדיש ע
קרבנות פו ן ד י דײטש ע או ן רוםיש ע גראנאטן , װ י אוי ך פו ן סת ם רציחות . מע ן
האט ז ײ געדארפ ט ברענגע ן צ ו קב ר ישראל . דע ר װע ג אי ז געװע ן געפערלעך .
מענדל קוק ט ניש ט אוי ף קײ ן געפאר , נעמ ט א פער ד מי ט א װעגעלע , לײג ט אלײ ן
ארויף ד י מתי ם או ן ברענג ט ז ײ אויפ ן בית־הקברות .
שפעטער, װע ן ד י דײטש ן האב ן שוי ן געהא ט באזעצ ט ד י שטא ט או ן ד י אומ ־
געגנד, או ן דע ר רוםישע ר פראנ ט אי ז געװע ן ב ײ װארשע , אי ז אנגעקומע ן דע ר ױם ־
טוב םוכות . װא ו באקומ ט מע ן א ן אתרוג ז ד א באװײז ט מענד ל װישינםק י זײ ן
גאנץ מםירות־נפ ש פא ר א ײדישע ר זאך . דע ר ר ב הא ט אי ם פארשאפ ט פו ן דע ר
דײטשער מאכ ט א פאםיר־שײ ן אוי ף אריבערצוגײ ן דע ם דײטש ן פראנט . דע ם רוסיש ן
פראנט הא ט ע ר זי ך אריבערגעשמוגל ט או ן אי ז אנגעקומע ן גליקלע ך קײ ן װארשע .
א טא ג פא ר םוכו ת דערשײנ ט מענד ל אי ן מלאװ ע מי ט א פעק ל אתרוגים .
פנקס מל^װ ע
149
*
**
מײן פאטע ר פײװי ש װינדיצקי , אדע ר װ י מע ן הא ט אי ם גערופ ן ״פײוױ ש
גלעזער״ אי ז געװע ן א ױד ע ספר , א באלעבאטישע ר ייד , געדאװנ ט אי ן בית ־
המדרש. ע ר אי ז אי ן דע ר ױגנ ט געפאר ן נא ך גאםטינין , װאורקע , או ן שפעטע ר
צום טשעכאנאװע ר צדיק . ע ר הא ט דערצײלט , א ז ע ר אי ז אמא ל ער ב שב ת פארטא ג
ארויםגעגאנגען צ ו פו ם צו ם רבי ן קײ ן טשעכאנא װ צוזאמע ן מי ט איטש ע דרעזנער ,
װאס מע ן הא ט אי ם גערופ ן ״איטש ע פאנצאק״ .
נאך דע ר פטיר ה פו ן טשעכאנאװע ר צדי ק הא ט ע ר אויפגעהער ט צ ו פאר ן צ ו
רבײם.
אז ע ם אי ז אמא ל געקומע ן קי ץ מלאװ ע א רב י או ן געפראװע ט טי ש או ן מײ ן
פאטער אי ז געװע ן אײנגעלאדן , הא ט ע ר פארלאז ט אי ן מיט ן דע ר םעודה , זאגנדיק ו
״איך קע ן ע ס ניש ט םוב ל זײן , ע ס אי ז נאכגעמאכט״ .
די קינדע ר הא ט ע ר דערצויג ן שטרענ ג רעליגיעז , ד י זי ן מגד ל געװע ן צ ו
תורד״ ד י טעכטע ר הא ט ע ר קײ ן גרוים ע בילדונ ג ניש ט געגעבן , נא ר װ י ע ם הא ט
זיך געפאדער ט אי ן יענע ר צײט , עלעמענטאר ע בילדונג ז קענע ן אנשרײב ן א ײדי ש
ברױול, א ן אדרע ס אוי ף פוילי ש אדע ר רוסיש , װ י אוי ך ד י 4 טײל ן פו ן חשבון ,
װי אזו י צ ו רעד ן מי ט א גו י הא ט מע ן זי ך שוי ן אלײ ן אויםגעלערנט .
אין יענע ר צײ ט זײנע ן געװע ן אי ן מלאװ ע צוױ י ײריש ע לערער ז ישרא ל
אפטער או ן ישרא ל לערער . ז ײ האב ן געגעב ן פרױואט ע לעקציע ס ײדיש ע טעכטער .
מען הא ט געקויפ ט א פא ר בויג ן וױי ם פאפיר , אפגעלינירט , אדע ר א גראפיט ־
טאבליצע, טײלמא ל הא ט מע ן געלערנ ט פשו ט אוי ף א קעםט ל מי ט זאמד . מע ן הא ט
געשריבן ד י אותױ ת או ן שפעטע ר װידע ר אויסגעגלײכט . ד י האנטשריפט ן פו ן
בײדע לערע ר זײנע ן געװע ן זעלט ן שײן .
מײן עלטערע ר ברודע ר משה־ױס ף אי ז געװע ן א נפ ש יקרה , טא ג או ן נאכ ט
פארטאן בתור ה ועבודד ״ װ י ע ם הא ט זי ך ארויםגעװיז ן פו ן זײנ ע מעשים,הא ט ע ר
געשטרעבט דערגי ץ צ ו דע ר מדרג ה פז ן א רבין . מע ן פלעג ט אי ם טרעפ ן אי ן דע ר
וױיבער־שול אי ן דע ר הוי ך אנגעטא ן אי ן טלי ת או ן תפילי ן או ן דאװנע ן מנח ה מי ט
גרוים דבקות . דע ר גור ל זײנע ר אי ז געװע ן א טרויעריקער , פו ן זײנ ע חלומו ת אי ז
גארנישט געװארן , בי ז דע ר טוי ט הא ט אי ם אויסגעלײז ט פו ן זיע ע לײדן .
דער צוױיטע ר ברודע ר נתנא ל אי ז געװע ן א גחיםע ר למדן . נא ך א בחו ר
האט ע ר געענדיק ט אײניק ע מא ל ש״ס . בײ ם ערשט ן מא ל הא ט מע ן געפראװע ט
אין דע ר הײ ם א גרוים ע סעודת־מצװה . ע ם זײנע ן געװע ן אײנגעלאד ן ד י חשוב ע
בחורים פו ן גערע ר שטיבל , װ י משולם , אפרי ם מלמד ם זון , װא ם אי ז שפעטע ר געװע ן
ראש־ישיבה אי ן דע ר גערע ר ישיב ח אי ן גער , איטש ע קאפטאל , װא ם אי ז געװאר ן
150
פנקס מלצוו ע
שפעטער מורה־הורא ה אי ן פולטוםק , אד ם דו ד שפירא ׳ כתריא ל העני ך װײנגא ט
און אנדערע .
די דעמאלטיק ע חשוב ע בחורי ם האב ן באזעצ ט ד י בענ ק פז ן ד י שטיבלע ך
און עוס ק געװע ן אי ן לערנען . אי ן בית־המדר ש האב ן ד י בענ ק א גאנצ ן טא ג גע ־
פוםטעװעט. נא ר בי ן מנח ה למערי ב זײנע ן ד י בענ ק געװע ן באזעצ ט דור ך בא ־
לעבאטים, װא ם האב ן דאר ט געלערנ ט אײנגעטײל ט אי ן חברות : חבר ה משנױת ׳
חברה ח ײ אדם , חבר ה לימו ד אגד ה א״אנד . יעד ע חבר ה ב ײ אי ר טיש .
צװישן ד י חשוב ע בחורי ם האב ן זי ך נא ך גערעכנט : שלמ ה לידזבארסקי ,
יהודה־מאירס זון , װא ם אי ז שפעטע ר געװאר ן אײנע ר פו ן ד י חשוב ע מאנופאקטו ר
םוחרים אי ן פוילן , פנח ס טײטלבוים , שמואל־לײב ם זון , װא ם אי ז שפעטע ר געװע ן
גבאי פו ן גערע ר שטיב ל אי ן בערלין , כתריאל , חנוך , ױנ ה װײנגאט , אל ע שמואל ־
דוד שוחט ס זין , פײװ ל או ן חנו ך נאװאגראדסקי , חנו ך או ן יצח ק מאנדרי , ישעי ה
מאנדרים זין , דע ר לאמע ר שלמ ה פרידמאן , אפרי ם וױינמאכער ם זון . דע ר לאמע ר
שלמה הא ט געהאלט ן אי ן שטיב ל דא ס שענק ל פו ן פארקויפ ן שנאפס . ע ר פלעג ט
אלײן פו ן צײ ט צ ו צײ ט צוכאפ ן זי ך צו ם שענק ל או ן מאכ ן א כוסה . ע ר אי ז געװע ן
א גרויסע ר עקשן .
פײװל פילאר , יחזקא ל קאלינא ם אײניקל , הא ט געשמ ט אי ן זײנ ע קינדער ־
יארן אל ס עילוי . אויסע ר זײ ן גוטע ר תפים ה אי ן לערנע ן הא ט ע ר געהא ט א זעל ־
טענעם טאלאנ ט צו ם מאל ן בילדע ר או ן קאריקאטורן . כ׳געדענק , װ י ע ר הא ט אי ן
װײניקע מינוט ן אנגעמאל ט א בילד , װ י א רב י פאר ט אי ן א שליט ן או ן חסידי ם
הענגען זי ך נא ך פו ן אל ע זײטן , אײנע ר אויפ ן קא פ פו ן צוױיטן .
משה מערקע ר הא ט געהא ט א זעלט ן גוט ן קא פ צו ם לערנען . ע ר אי ז געכאפ ט
געװארן צ ו דע ר השכלה . בעת ן לערנע ן אי ן אלכםנדע ר שטיב ל האב ן זי ך ב ײ אי ם
געפונען ״ספר י מינים״ . אי ן שטיב ל הא ט מע ן באל ד דערפילט , א ז מי ט מש ה
מערקער אי ז עפע ם ניש ט כשורה . מע ן הא ט אי ם געגעב ן א ״זריקה ״ פו ן שטיבל .
די ״זריקה ״ הא ט ב ײ אי ם נא ך מע ר פארשטארק ט דע ם חש ק צ ו השכלה . ע ר הא ט
שוין דעמאל ט אנגעהויב ן שרײב ן דערצײלונגע ן אי ן העברעאיש .
אין מלאװ ע הא ט זי ך געגרינדע ט א השכלה־קרײז , צ ו װעלכ ן ע ס האב ן גע ־
הערט: מש ה מערקער , יקי ר װארשאװסקי , מאנע ס באניםלאװסקי , חײ ם ברעםלע ה
יעקב בעזשונסקי , זיגמונ ט קלעניעץ , יצח ק פשעטיצקי , יצח ק ליפשיץ , אב א טי ־
קולסקי, אי ך או ן נא ך אײניקע .
יקיר װארשאװםקי , אהר ן װארשאװםקי ס זון , הא ט געלערנ ט אי ן אלכםנדע ר
שטיבל. ד י חםידי ם האב ן געזען , א ז יקי ר חבר ט זי ך צופי ל מי ט מערקער ן או ן
זײער חש ד אי ז געװאקםן . ע ס װאל ט אי ם דעתואר ט דע ר זעלבע ר גורל , װא ם
דין חב ר משה , אבע ר ע ם אי ז אי ם בײגעשטאנע ן דע ר זכו ת פו ן זײ ן פאטער . ע ר
איז געבליב ן אי ן שטיבל . דא ם הא ט אי ם אבע ר ניש ט אפגעהאלט ן אי ן די ן דראנ ג
פנקס מל^װ ע
151
צו בילדונג . ע ר הא ט אנגעהויב ן שרײב ן אי ן העברעאי ש או ן געשיק ט אי ן העברע ־
אישן זשורנא ל ״המעורר׳ / ווא ס אי ז דעמאל ט דערשינע ן אי ן לאנדא ן אונטע ר
דער רעדאקצי ע פו ן י . ח . ברענער . כ׳געדענ ק נא ך זײ ן שמחה / װע ן ע ר הא ט דערזע ן
זײן ערשט ע געדרוקט ע דערציילונג .
יקיר װארשאװסק י הא ט אוי ך געשריב ן אי ן ײדיש . ע ר הא ט פו ן ׳/פארװערטס ״
באקומען 50 דאלאר ׳ א ן ערשט ן פרי ז אוי ף א קאנקור ם פו ן דערצײלונגען .
אין זײ ן בו ך ״ד י לעצטע ״ באשרײב ט ע ר דא ם הוי ז פו ן יאם ל גאלדשטײ ן או ן
אנדערע מלאװע ר פערזענלעכקײטן .
ער אי ז געװע ן לערע ר פו ן העברעאי ש אי ן פלאצ ק או ן שפעטע ר אי ן װארשע .
*
אברהם יעק ב נאזשעמסק י (דע ם קאלעקטא ר נאזשעמםקי ם זון ) הא ט געהא ט
זעלטענע ארגאניזאטאריש ע פעאיקײטן . ע ר הא ט געהאלט ן רעפעראט ן פא ר דע ר
ױגנט או ן גערעד ט מי ט התלהבות ׳ א ז יעדע ר ײ ד אי ז מחוי ב אפצוגעב ן זײ ן לעב ן
פארן פאטערלאנד . דא ם װאר ט ״פאטערלאנד ״ הא ט ע ר באנוצ ט אזו י אפט , א ז מע ן
האט אי ם גערופ ן ״פאטערלאנד״ . ד י הסידי ם האב ן אי ם גערודפ ט ״ע ד להרמה״ .
עס אי ז אי ם געשע ן א ן אומגלי ק או ן מע ן הא ט אי ם אראפגענומע ן א פוס , האב ן
הםידים גערעדט ! ״ א שא ד װא ס ניש ט בײדע״ .
אין 1905 אי ז ע ר פארשיק ט געװאר ן אי ן תפים ה קײ ן פלאצק . פו ן דאר ט אי ז
ער צוריקגעקומע ן קראנ ק או ן קור ץ נא ך דע ם געשטארבן .
א באזונדע ר קאפיט ל שטעל ט מי ט זי ך פא ר דע ר שטאט־נא ר אדע ר שטאט ־
משוגענער חײ ם משה . ע ר אי ז געװע ן זײע ר פאפולע ר אי ן דע ר שטאט . הא ט אײנע ר
געװאלט באלײדיק ן דע ם צװײטן , הא ט ע ר אי ם געזאגט ) ״ביס ט א חאמוישע ״
(חײם־משה).
ער אי ז געװע ן א גיבור , או ן אי ן דע ר זעלביקע ר צײ ט א גװאלדיקע ר פחדן .
און מור א געהא ט פאר ן קלענםט ן ײנגעלע . פא ר א דערװאקםענע ם מענט ש אי ז
זײן פח ד געװע ן ניש ט צ ו באשרײבן .
ער הא ט געארבע ט אל ס געהיל ף בײ ם שוםטע ר הערש ל פאװאנזעק . װע ן
חײם־משה הא ט עפע ס ניש ט געװאל ט טאן , אדע ר ד י ארבע ט אי ז ניש ט געװע ו
אזוי, ו ױ הערש ל הא ט געװאלט , הא ט ע ר אי ם געהאק ט איבער ן קא פ או ן איבער ן
גאנצן קערפע ר מי ט א לעדערנע ם רימען . חײם־מש ה הא ט אראפגעבויג ן דע ם קא פ
152
פנקס מלצװ ע
און אויפגענומע ן ד י קלע פ א ן דע ם קלענסט ן װידערשטאגד . ד י מור א אי ז געװע ן
שרעקלעד•
חיים־משה הא ט געהא ט א פענאמענאל ן זכרון . ע ר הא ט געדינ ט אל ס שטא ־
טישער ״ספ ר הזכרונות״ , אל ס פגק ס הקהילה ׳ אל ס שטאטישע ר קאלענדא ר פו ן
״ספרי החײ ם והמתים ״ או ן אוי ך פו ן ד י דיגי ם או ן מנהגי ם פו ן שול • הא ט אײנע ר
געװאלט װיס ן דע ם טא ג פו ן יארצײ ט פו ן זײ ן זײדע ׳ פאטער ׳ מוטע ר אדע ר אנדער ע
קרובים׳ הא ט ע ר זי ך געװאנד ן צ ו חײם־משהן ן ״חײם־משה ׳ זא ג נאר ׳ װע ן פאל ט
אויס דע ר יארצײ ט פו ן מײ ן באב ע שרה־גיט ל ז ״ ״צװ ײ טא ג אי ן שכט״ , ״אי ן װעלכ ן
יאר אי ז ז י געשטארב ן ז ״ ״אי ן תרל״ג״ . אזו י הא ט ע ר געדעגק ט געגו י ד י יארצײט ן
און געבורטסטע ג פו ן דע ר גאנצע ר ײדישע ר באפעלקערונ ג פו ן דר ײ דורות .
אזוי אוי ך אי ן ד י דיני ם פו ן שול , װא ס מע ן לײענ ט אי ן ױם־טוב , װא ס פא ר
א הפטור ה װער ט געזאג ט שבת , דע ם ױם־טוב , אי ן װעלב ן טא ג אי ז אויסגעפאל ן
ראש־השנה אי ן יא ר תרמ״ה .
זײן עס ן אי ז ניש ט געװען , װ י פו ן א געװײנלעכ ן מענטש , נא ר װ י פו ן א חיה .
שבת אי ז ע ר געגאנגע ן איבע ר דע ר שטאט , באזוכ ט אל ע באלעבאטי ם או ן צו ־
זאמענגענומען אלץ , װא ס אי ז איבערגעבליב ן פו ן ד י טשאלעגטער . װא ם ע ר הא ט
נישט באװיז ן אויפצועס ן אויפ ן ארט , הא ט ע ר ארײנגעלײג ט אי ן זײ ן הויכ ן הו ט
און דע ם הו ט אנגעטא ן אויפ ן קאפ . ע ר הא ט אל ץ ארײנגעבראכ ט צ ו הערש ל
פאװאנזעק, װא ו ע ר הא ט געהא ט זײ ן סטאגציע . פו ן ד י אל ע טשאלענטע ר הא ט
ער געגעם ן א פא ר טע ג שפעטער .
ער הא ט אויםערגעװײגלע ך לי ב געהא ט מוזיק . װע ן ע ר הא ט געהער ט שפיל ן
דעם מיליטעריש ן ארקעםטער , הא ט שוי ן קײ ן שו ם כו ח אי ם ני ט געקענ ט אפהאלט ן פו ן
ארויסלויפן אי ן גא ס ארוים , אפיל ו ניש ט ד י קלע פ פו ן הערש ל פאװאנזעק . הא ט
הערשל פארשלאם ן ד י טיר , הא ט ז י חײם־מש ה מי ט אײ ן זע ץ אויפגעהאק ט או ן
איז ארוי ם אי ן גאס .
װען ע ר אי ז צוגעקומע ן צו ם ארקעםטע ר אי ז צ ו זײ ן התפעלו ת קײ ן גרענע ץ
נישט געװען . ע ר אי ז געגאנגע ן פאר ן ארקעסטער , געטאנצ ט או ן געשפרונגע ן
מיט התלהבות . טײלמא ל הא ט דע ר ארקעםטע ר געמוז ט אויפהער ן צ ו שפילן ,
וױיל ד י מוזיקאנט ן האב ן זי ך צעלאכט .
*
**
אזוי הא ט אויסגעזע ן דא ם ײדיש ע מלאװ ע ביז ן יא ר 1907 , װע ן אי ך הא ב
פארלאזט ד י שטאט .
דוד קרישטא ל
זכרונות
סיט א ן ער ך 80 יא ר צורי ק אי ז געװע ן ר ב אי ן מלאוו ע אײנע ר פו ן ד י גדול י
המתנגדים, הר ב ר ׳ װאל ף ליפשי ץ *) . ע ר אי ז געװע ן א גרויםע ד קפד ן או ן א מחמיר .
דאם מתנגדו ת קעג ן חםידי ם הא ט ע ר ב ײ יעדע ר געלעגנהײ ט ארויםגעװיזן . אט ,
למשל, פם ח צ ו דע ר ערשטע ר םדר־נאב ט הא ט ע ר ארויםגעשטעל ט אי ן זײ ן פענצטע ר
א טעלע ר מי ט קנײדלעך , להכעי ם ד י חםידי ם װא ם עם ן ניש ט קײ ן געבראקט ם אי ן
פםח. איינ ם פו ן זיינ ע מנהגי ם אי ז געװע ן יעד ן פרײטי ק נא ך חצות , פלעג ט ע ר קו ־
מען אי ן אלט ן בית־המדרש , ארויםגענומע ן א םפר־תור ה פו ן ארו ן קוד ש או ן פו ן
איר מעבי ר געװע ן ד י םדרה . נא ך זײ ן פטירה , װ י ע ר אי ז נקב ר געװאר ן אויפ ן
אלטן בי ת החײם , הא ט מע ן אויפ ן קב ר אויפגעשטעל ט א קלײ ן אוה ל *) .
דער ממל א מקומ ו אי ז שוי ן געװע ן אײנע ר פו ן ד י גדול י החםידים , ישרא ל יצח ק
קלינגער, פו ן ד י אנגעזעענ ע װאורקע ר חםידים , דערנא ך פו ן ד י ביאלער .
נאך דע ר פטיר ה פו ן ביאלע ר רבין , ר ׳ בערי ש ז״ל , הא ט דע ר ערשטע ר אלעק ־
םאנדרער רבי , ר ׳ יחיא ל זצ״ל , װא ם אי ז דעמאל ט געװע ן פילצע ר ר ב — אנגעהאלט ן
אז דע ר מלאװע ר רב , ר ׳ ישרא ל יצחק , זא ל איבערנעמע ן דע ם עולם . ע ר זא ל װער ן
*) דע ר מלןןװע ר רב , ר ׳ װאלף , אי ז געװע ן ר ׳ חײ ם ליפשיצע ם פו ן פלאצ ק א זװ •
ר׳ חײ ם אי ז געװע ן א ן אײגיק ל פונע ם רשכב״ה , דע ם בע ל ״בי ת מאיר ״ — ר ׳ מאי ר פויזנער ,
אבד״ק שאטלאנ ד בדאנציק .
ר׳ חײ ם ליפשי ץ הא ט געהא ט דר ײ זי ן או ן צװ ײ טעכטער . דע ר לעצטע ר זון , ר ׳ יצת ק
אײזעק, אי ז געװע ן ר ׳ יום ל טוכהענדלער ם (פו ן טשעכאנאװע ) א ן אײדעם . ד י טאכטע ר
פרױוע אי ז געװע ן ר ׳ יחושיעל ע קוטגער ם װײב , ר ׳ װאל ף אי ז געװע ן מלאװע ר ר ב או ן
ר׳ מש ה ליפשי ץ — לאדזע ר רב .
ר׳ יום ל טוכהענדלער ם איידעט ם זײנע ן געװע ן — ר ׳ יצח ק אײזע ק ליפשי ץ או ן
ר׳ ישרא ל לײזע ר אפאטאװםק י םו ן זדונםקע-װאליע . ר ׳ יוםל ם זון , ר ׳ פישל , אי ז געװע ן
דער אײדע ם פונע ם רבי , ר ׳ פאװעל ע דאנציקע ר 6ו ן גריצע . ר ׳ פישל ם װײב , מר ת םימעלע ,
האט אוי ף דע ר עלטע ר געפיר ט דא ם באלעבאטישקײ ט ב ײ אי ר ברודע ר אי ן אלעקםאנדע ר הויף ,
ביים רב י ר ׳ יחיאלז ♦ א /
153
154
פנקם מלצוו ע
רבי איבער ן ביאלער־װאורקע ר עולם . אבע ר אונדזע ר ר ב הא ט ע ם ניש ט אנגענומען .
ער הא ט װײטע ר געװאל ט זײ ן א תלמיד , ניש ט קי מ רבי . או ן אי ז טאק ע געפאר ן
װי א חםי ד צו ם אלעקסאנדרע ר רבין . ע ר הא ט זײ ן רבנו ת אי ן מלאװ ע געפיר ט אויפ ן
חסידישן שטײגע ר — מי ט דאװנע ן שפעט , מקואו ת יעד ן טא ג או ן שב ת געפיר ט
טישן. שטאטיש ע מענטשן , איבערהויפ ט אלעקםאנדרע ר חםידים , זײנע ן געקומע ן
אומגעבענטשטע צ ו זײ ן טיש , ם׳זא ל זײ ן א מני ן בײ ם בענטשן . אוי ך אל ע מא ל
א סעודהלע , א ױמ א דפגרא , יאצ״ ט פו ן װאורקע , פו ן ביאלע , א ר״ ח — הא ט מע ן
געפראװעט סעוח ת צוזאמע ן מיט ן רב . זעלטן־װע ן מ׳הא ט אי ם געזע ן אי ן גאם -
אויסער ױם־טו ב או ן ד י צװ ײ שבתי ם אי ן יא ר — שבה״ ג או ן שב ת תשובה , װע ן
ער אי ז געגאנגע ן דאװנע ן אי ן ביהמ״ ד (שפעטע ר אי ן שול ) או ן זאג ן ד י דרשות .
געװען אי ז ע ר א גרויסע ר תלמי ד חכם . ד י דרשו ת זײנ ע זײגע ן געװע ן פי ל בקיאו ת
און חריפות , װא ס כ׳הא ב נא ך א טײ ל פו ן ז ײ געזע ן איבערגעשריב ן פו ן ר ב אלײן .
אויך הא ט מע ן אי ם אנגעפרעג ט שאלו ת ותשובו ת פו ן א ס ך ערטע ר אי ן פוילן . כ׳הא ב
א ס ך פו ן ד י תשובו ת געזע ן ב ײ זײ ן אײניקל , דע ר לעצטע ר מור ה הורא ה אי ן
מלאװע, ר ׳ מענד ל טיבערג .
נאך דע ר פטיר ה פו ן דע ם רב , ר ׳ ישרא ל יצחק , דאכ ט זי ך אי ן יא ר תרמ״ ח —
מ״ט, הא ט זי ך צעפלאקער ט א גרויס ע מחלוק ה אי ן שטא ט צװיש ן אלעקסאנדע ר
און גערע ר חםידים . אלעקםאנדע ר האב ן געװאל ט װײטע ר האב ן א ן אלעקסאנדע ר
חםיד פא ר א רב . ז ײ האב ן שוי ן געהא ט א שטיק ל חזק ה דערויף , או ן האב ן ארויס ־
געשטעלט אל ם קאנדידא ט דע ם בארימט ן תלמיד־חכם , ר ׳ מש ה פנחם ל טרוגק ,
א זו ן פו ן גאון־הדו ר ר ׳ יהושעל י קוטנער , װעלכע ר װאל ט זי ך ארײנגעפאם ט אי ן
דער שוי ן פארחסידישטע ר שטא ט מלאװ ע מי ט זי ץ חסידות , װ י אוי ך מי ט זײ ן
לומדות. װײ ל כאט ש ם׳זײנע ן אי ן יענע ר צײ ט געװע ן נא ך גענו ג מתנגדים , בעלי ־
הבתים, שײנ ע גבירי ם או ן בעלי־צדקה , דא ך זײנע ן ד י חסידי ם אי ן שטא ט געװע ן
דאס אײבערשט ע פו ן שטויסל . ד י רעדל־פירער , װ י ר ׳ ױם ל גאלדשטיץ , ד י
אלטערם, ר ׳ שמעו ן ליפםקי , ר ׳ װאל ף מאי ר לאנדא . ר ׳ איטשק ע לאנד א — א זו ן
פון ביאלע ר רבי ן ר ׳ בערי ש — אל ע אלעקםאנדע ר חםידים . ר ׳ ישעי ה מאנדר י
ר׳ יצח ק מאי ר לידזבארסקי , ר ׳ חײ ם שמעי ה — גערע ר חםידים .
האבן אבע ר ד י גערע ר חסידי ם ניש ט געװאל ט מע ר צולאז ן א ן אלעקסאגדע ר
חםיד אל ם ר ב אי ן מלאװ ע או ן ארויםגעשטעל ט א ן אײגענע ם קאגדידאט , ר ׳ דוד ל
טעמקין. ד י גערע ר חסידי ם האב ן אגיטיר ט ד י בעלי־בתיש ע גבירי ם פו ן שטא ט
און צוזאמע ן געפיר ט א שטארק ע מלחמ ה קעג ן ד י אלעקסאנדע ר חםידים . ז ײ האב ן
זיך פא ר קי ץ זא ך גיש ט אפגעשטעלט . ם׳הא ט אזו י װײ ט דערגרײכט , א ז װע ן דע ר
גאון הדור , ר ׳ יהושעל י קוטנער , אי ז מי ט זײ ן זו ן ר ׳ מש ה פגחס ל געקומע ן אוי ף
שבת קײ ן מלאװע , הא ט ער , דע ר גאו ן ר ׳ יהושעלי , דערלעב ט ניש ט קײ ן גרוים ן
כבוד פו ן ד י גערע ר חםידים . פרײטיקצענאכטס , א גרויסע ר עול ם אי ז פארזאמל ט
פנקס מלאװ ע
155
בײ ר ׳ יהושעלין . ע ר נעמ ט דע ם בעכע ר װײ ן אוי ף דע ר האנט ׳ װי ל קידו ש מאכן ׳
אין דע ם מאמענ ט אי ז א שטײ ן מי ט א בראז ג ארײ ן אי ן ד י שויב ן פענצטער .
ר׳ יהושעל י הא ט זי ך דערשראקן . דע ר װײ ן הא ט זי ך פארגאסן . גאנ ץ פויל ן
האט דעמאל ט גא ך דע ם געקלונגע ן מי ט דע ם עזות , װא ם ד י גערע ר חםידי ם האב ן
זיך דערלויב ט מבז ה צ ו זײ ן דע ם גאו ן הדור . חסידי ם דערצײלן , א ז ד י אל ע װא ס
האבן אנגעפיר ט מי ט דע ם בזױ ן האב ן ניש ט ״מוצ א שנתם ״ געװען . צװיש ן ז ײ
אן אנגעזעענע ר חשובע ר בעל־הבי ת פו ן שטא ט — ר ׳ לעמל , װא ס אי ז צולי ב קנא ה
צו ר ׳ ױס ל גאלדשטײ ן געװאר ן ארײנגעצויג ן דור ך ד י גערע ר חסידי ם או ן ע ר הא ט
זיך שטאר ק געריס ן דע ם םפאדע ק קעג ן ר ׳ משה ל קוטנער . דע ם אנדער ן פרייטיק ,
נאך ר ׳ יהושעלי ם אװעקפאר ן פו ן מלאװע , בײ ם שנײד ן זי ך ד י נעג ל לכבו ד שבת ,
האט לעמ ל קלעני ץ זי ך פארשניט ן אי ן פינגע ר ארײן . באל ד הא ט זי ך ע ם ארוים ־
געװיזן פא ר געפערלע ך או ן בײ ם אפעריר ן אים , אי ז ע ר געשטארבן . ד י מחלוק ה הא ט
זיך געצויג ן דר ײ יא ר בי ז ד י צדדי ם זײנע ן ענדלע ך געקומע ן צ ו א הםכם . מע ן הא ט
געמאכט א גור ל פו ן דר ײ רבנים , אומפארטײאישע , ד״ ה ניש ט קײ ן גערע ר או ן
נישט קײ ן אלעקםאנדער . אי ן דע ם גור ל אי ז אוי ך ארײ ן דע ר עילוישע ר ױנגערמא ן
יחיאל מש ה סעגאלאװיץ , א זו ן פו ן װילנע ר מור ה הוראה , ר ׳ שלמה , מחב ר פו ן ספ ר
״מקור חײם ״ שו״ת . דע ר גור ל אי ז טאק ע ארוי ס אוי ף אי ם או ן ר ׳ יחיא ל מש ה
םעגאלאװיץ הא ט פארנומע ן דע ם מלאװע ר בס א הרבנו ת פו ן יא ר תרנ״ ב ביז ן יא ר
תש״א, ד״ ה 49 יאר . אי ן 1941 אי ז ע ר געװאר ן ארויסגעטריב ן דור ך ד י היטלעריש ע
רעגירונג ימ״ש , צוזאמע ן מי ט א גרוים ן טײ ל פו ן זײ ן עדה , מלאװע ר ײדן , געטריב ן
געװארן גא ך זאלדא ן פו ן דארט , צע ן טא ג שפעטער , נא ך צובארטא װ װא ו ע ר אי ז
געברענגט געװאר ן דור ך דע ם לובלינע ר ײדיש ן עלטםטן־רא ט נא ך לובלי ן או ן אי ז
דארט גפט ר ונקב ר געװאר ן אי ן חוד ש כםלו , תש״א .
יארן פריער , ם׳אי ז געװע ן נא ך דע ר פטיר ה פו ן דע ם אלעקםאנדע ר רבין ,
דעם ״ישמח־ישראל ״ (תר״ע) , אי ז אי ן דע ם אלעקםאנדע ר שטיבל , אי ן מלאװ ע גע ־
װען חושך . א טײ ל חםידי ם זײגע ן אװע ק קײ ן אלעקםאנדע ר אוי ף דע ר לװיה . ד י
רעשט װא ם זײנע ן געבליב ן האב ן זי ך אי ן שטיב ל ארומגעדרײט , װ י אבלים , געזעצ ט
זיך אוי ף ד י אומגעדרײט ע בענק , װ י אי ן תשע ה באב . געטרויערט , ריכטיק , װ י
נאך א טאטן . װע ן ס׳זײנע ן אדור ך א פא ר טעג , מ׳הא ט אנגעהויב ן שלו ם צ ו מאכ ן
מיטן גורל , א ז דע ר רב י לעב ט ניש ט מער . מ׳קע ן דא ך אבע ר ניש ט זײ ן א ן א רבין .
װאם װע ט זײ ן װײטער ? א גרויםע ר טײ ל פו ן שטיב ל האב ן געהאלטן , א ז יעצ ט
ברויך מע ן מאכ ן פא ר רב י דע ם ביאלע ר רבינ ם זון , ר ׳ מעגדעלי , װא ם ע ר הא ט
געװאוינט אי ן םטריקאװ . קײ ן אלעקםאנדער , האב ן ז ײ געהאלטן , אי ז ניש ט ד א צ ו
װעמען מע ר צ ו פארן . ר ׳ שמוא ל הירש , דע ר ברודע ר פו ן ״ישמ ח ישראל״ , אי ז עפע ם
א שטיק ל קפדן . איבערהויפ ט — א ״נחב א א ל הכלים. ״ מע ן װײם ט ניש ט צ י אי ז
ער ראוי , צ י נישט . ד י אנפירע ר פו ן דע ם צ ד זײנע ן געװע ן ד ׳ איטשק ע לאנדא ,
156
פנקס מלאוו ע
א ברודע ר פו ן ר ׳ מענדעל י םטריקאווער . ר ׳ טובי ה טיבערג ׳ דע ר מור ה הוראד ״
דעם אלט ן רב ם איידעם , ר ׳ יעק ב הערצ ל גאלאנט ׳ ר ׳ היי ם מיכ ל מלמ ד ליפשיץ ,
ר׳ שמעו ן ליפםקי , ר ׳ מש ה הירשבערג , מש ה גבא י — ר ׳ טוביה ם איידעם . דע ר
צװײטער צ ד הא ט געזאגט ז ״נײן , מי ר װעל ן פו ן אלעקםאנדע ר ניש ט אוועק , ווא ו
דאם ביהמ״ ד אי ז פו ל מי ט קדוש ה פו ן אונדזער ע פריערדיק ע רבײם . מי ר װעל ן
פארן צ ו ר ׳ שמוא ל הירש , װא ם ע ר אי ז געװע ן א נםתר , אבע ר װע ר ם׳הא ט אי ם
געקענט נעענטער , הא ט געװאוםט , א ז דא ם אי ז א צדיק , א קת ש וטהור. ״ ד י אנפירע ר
פון דע ם צ ד זײנע ן געװען ? ר ׳ יצח ק ראזען , ר ׳ בונ ם עםטרײ ך (װײנמאכער ) ר ׳
אלטער קאהן , ר ׳ ױם ף שוח ט (םפירשטײן) , ר ׳ בערי ל פריד , ר ׳ מש ה בע ר קרישטאל .
בעיקר מי ט דע ר קעמפערישע ר זײ ט האב ן אנגעפיר ט ר ׳ יצח ק ראזע ן או ן ר ׳ מש ה
בער קרישטאל . או ן אזו י הא ט זי ך דא ם שטיב ל צעטײל ט אי ן צװ ײ גרופן . או ן
יעדער צ ד הא ט געװאל ט אויפ ן צװייט ן װירק ן מי ט גוט ן או ן מי ט בײזן . דע ר םו ף אי ז
געװען, א ז דא ם מםיר ת נפ ש ממש , װא ם האב ן אויםגענוצ ט ר ׳ יצח ק ראזע ן מי ט
ר׳ מש ה בערן , האב ן מנצ ח געװע ן או ן דע ר רו ב פו ן שטיב ל זײנע ן געבליב ן אלעק ־
םאנדער חםידים . או ן ם׳הא ט זי ך טאק ע ארויםגעװיזן , א ז דע ר רב י ר ׳ שמוא ל
הירש — נא ך ד י פטיר ה הא ט מע ן אי ם גערופ ן דע ר ״תפאר ת שמואל ״ אויפ ן נאמע ן
פון זײ ן םפר , װא ם ע ר הא ט געשריב ן — אי ז געװע ן א רב י מיט ן גרוים ן שניט .
די תורו ת זײנ ע זײנע ן געװע ן פײערדיק . כמע ט איי ן גאנ ג אי ז ד א אי ן ז ײ או ן דא ם
איז ״אמת״ , מ׳זא ל זי ך האלט ן מיט ן אמת . געדאװנ ט האב ן אל ע װידע ר אי ן דע ם
זעלבן שטיבל , װ י פריער . ד י םטריקאװע ר האב ן אי ן דע ר שטי ל געארבע ט מעשי ם
מ׳זאל ע ם רופ ן ״םטריקאװע ר שטיבל. ״ ם׳הא ט אבע ר ניש ט געד,אלפן . קינ ד או ן
קײט הא ט געװאוםט , א ז דא ם אי ז א ן אלעקםאנדע ר שטיבל . אזו י הא ט זי ך געפיר ט
ביזן יא ר תרפ״ ד װע ן דע ר אלעקםאנדע ר רב י דע ר ״תפאר ת שמואל ״ אי ז נפט ר
געװארן. האב ן דעמאל ט ד י םטריקאװע ר חםידי ם געװאל ט אויםנוצ ן ד י געלעגנדדי ט
און ארײנכאפ ן פריש ע חםידים . ז ײ האב ן זי ך אבע ר אנטוישט . פארקערט , ד י
אלעקםאנדער חםידי ם האב ן זי ך גא ר פארשטארק ט או ן זײנע ן וױיטע ר געפאר ן צ ו
דעם ״תפאר ת שמואלם ״ זון , דע ם לעצט ן אלעקםאנדע ר רבין , ר ׳ יצח ק מנחם ז
װעלכער הא ט געפיר ט ד י רביםטװ א אויפ ן גדוים ן שטײגער . א ם ך חםידים , װא ם
זײנען בײ ם תפאר ת שמוא ל ניש ט געפאר ן האב ן זי ך צוריקגעקער ט ב ײ דע ם לעצט ן
רבין. רא ם הא ט ד י םטריקאװע ר חםידי ם שטאר ק אויפגעבראכ ט או ן ם׳הא ט זי ך
עפנטלעך צעפלאקער ט ד י מחלוק ה מי ט פעט ש או ן בזױנות . האב ן ד י אלעקםאנדע ר
געקלאפט שטעמפלע ן אוי ף ד י םפרי ם ״תיקו ן םפרי ם דבי ת החםידי ם דאלעקםאנדער ״
האבן ד י םטריקאװע ר געקלאפ ט ״תיקו ן םפרי ם דביה״ ח דיםטריקוב״ . או ן ם׳הא ט
גישט אײ ן מא ל אויםגעבראכ ן א םקאנדאל . ד א איבע ר א ן עמוד־דאװנען , ד א איבע ר
א מי־שברך־מאכן . דע ר אלעקםאנדע ר רב י ר ׳ יצח ק מנח ם אי ז געװע ן זײע ר טעטי ק
פנקס מלאװ ע
157
אויפן געבי ט פו ן פאדשפדײט ן תוד ה או ן חסידות . אזו י אי ז געשאפ ן גצװאד ן אי ן
פוילן א צענדלי ק ישיבות ־ ״בי ת ישדאל׳ / אויפ ן נאמע ן פו ן ״ישמ ח ישדאל״ .
דעד אלעקםאנדע ד דב י הא ט בײ ם אנפאנ ג מלחמה ׳ װע ן דע ד דײט ש הא ט פאד ־
נומען פוילן , אויסבאהאלט ן זי ך א שטיק ל צײ ט אי ן לאד ז דעדנא ך אי ן װאדשע ,
אין אטװאצק . ד י דײטש ע צײטונגע ן האב ן װעג ן אי ם געשדיב ן /׳דע ם גמים־דא ־
בינעד אוי ם אלעקסאנדעד״ . אויפ ן ״שטודמעד״אי ז געװע ן א ביל ד פו ן /׳אוהל״ , װא ו
ם׳ליגן דד ײ דאבינעדס .
אין 1941 הא ב אי ך זי ך דודכגעשדיב ן מי ט דע ם דבינ ס זון , ד ׳ ישדאל . ע ד
האט מי ד געשדיבן ) ״מעגלעך , א ז מי ד װעל ן פועל ן בײ ם דבין , א ז ע ד זא ל אװעקפאד ן
נאך אד ץ ישדאל״ . ם׳זײנע ן געקומע ן דד ײ סעדטיפיקאטן . ם׳אי ז געװע ן באשטעל ט
מיט ד י ״געםטאפא״ , פאדשטײ ט זי ך פא ד שװע ד געלט , א ז מ׳זא ל אדויסלאז ן דוד ך
איטאליע דע ם דאבינע ד דאנציגע ד מי ט דע ד פדו י או ן אײ ן זון . אבע ד דע ד טאטעש י
װיל ניש ט פא ד קײ ן פא ל אװעקפאדן. ״ דעדנא ך הא ב אי ך געקדאג ן א קאדט ל
פון ד ׳ ישדאלן , א ז ״נײן , קײנע ד קע ן בײ ם דבי ן ניש ט פועל ן ע ד זא ל אװעק . ד ׳
קלמן בעסעד , א ן אלעקסנדע ד חסיד , פו ן װאדש ע אי ז צװ ײ שע ה געװע ן בײ ם דבין ,
זיך געבעט ן ע ד זא ל אװעקפאדן . ע ד הא ט געזאג ט : ניץ , אי ן אז א עת־צד ה װילםט ו
כ׳זאל איבעדלאז ן דע ם כל ל ישדא ל או ן כ׳זא ל דאטעװע ן מײ ן נפש ז נײן , ״בתו ך
עמי אנכ י ױשבת״ . אי ך בלײ ב מיט ן פאל ק או ן כ׳װע ל אומקומע ן צוזאמע ן מי ט
די װא ס כ׳הא ב געלעבט״ . או ן ע ד אי ז טאק ע צוזאמע ן מיט ן פאל ק אומגעקומע ן
אין טדעבלינקע . יה י זכד ו בדוך .
אויך דע ד םטדיקאװע ד דב י דע ד לעצטע ד שוין , א זו ן פו ן ד ׳ מענדלען , ד ׳
יעקב יצהק , אי ז אומגעקומע ן אי ן טדעבלינקע . יה י זכד ו בדוך .
איצט צודי ק קײ ן מלאװע .
װען כ׳בי ן א ײנג ל געװע ן פו ן 9־ 10 יאד , געלעדנ ט אי ן תלמו ד תודה , אי ן
דעד זיבעטע ד כתה , געלעדנ ט הא ט מע ן דעמאל ט אי ן ד י שטיבלע ך אי ן ד י בתי ־
מדדשים, װא ו מע ן אי ז געװאד ן געשטעד ט פו ן א מני ן תהילים־זאגעדם , ד א פו ן
א יאדצײט , האב ן זי ך צוזאמענגענומע ן אל ע חסידי ם פו ן שטאט , געמאכ ט זיצונגע ן
און באשלאם ן אדויםצוגײ ן אי ן קאמ ף מי ט ד י צױנים , אװעקצונעמע ן דא ם הוי ז
פון דע ד ײדישע ד גימנאזי ע אוי ף ד י ״םמאליאדניע ״ גא ם או ן מאכ ן דאד ט א תלמוד ־
תודה, װײ ל דע ד אײגנטימעד , עזדיא ל יצח ק מאקאװסקי , הא ט דא ם הוי ז אפגע ־
שדיבן אויםדדיקלע ך אוי ף א ״תלמו ד תודה״ , ניש ט פא ד א גימנאזיע .
די צױני ם װא ם זײנע ן דעמאל ט געװע ן ד י מעדהײ ט אי ן דע ד גמינ ע האב ן
דאם הוי ז פאדהאק ט מי ט שלעםע ד או ן דיגלעם .
און א זונטי ק אי ן דע ד פדי , אל ע שטיבלע ך זײנע ן געװאד ן פאדשלאסן , אל ע
חסידישע מענטש ן האב ן זי ך פאדזאמל ט אויפ ן פלא ץ פא ד דע ד מקװה , װא ו ע ם אי ז
158
פנקס מל^וו ע
געװען ד י אלט ע תלמו ד תור ה או ן ס׳גערע ר שטיבל . אל ע ת״ ת קינדע ר זיינע ן
געװארן אויםגעמושטיר ט לוי ט ד י כתו ת מי ט זײער ע מלמדים . מ׳הא ט מארשיר ט
צו דע ר גימנאזיע . אי ן דע ר שפי ץ זײנע ן געגאנגע ן ד י דאזארע ם פו ן ד י רעליגיעז ע
ײדן׳ פנח ם מאנדרי ׳ מש ה בע ר קרישטאל ׳ יעק ב װס ף װיטמאן . געקומע ן צו ם הויז ,
האבן מי ר אנגעטראפ ן אוי ף א שטארקע ר װאנ ט פו ן ד י צױניםטן ׳ ברא ש מיט ן
פרעזעם פײבי ש שפירא . נא ך גרויס ע אמפערניש ן או ן זידלערײע ן זײנע ן מי ה ד י
עלצטע כת ה ײנגלע ך פו ן 10— 13 יא ר מי ט שטורע ם צ ו צ ו ד י טיר ן או ן געשריען :
״פושעים׳ שקצים , אי ר װיל ט אונד ז שטער ן תור ה לערנעןז ״ או ן ד י עלטער ע ײד ן
זײנען געװאר ן געמוטיק ט או ן מ׳הא ט מי ט שטורע ם אויפגעבראכ ן ד י טיר ן או ן
זיך שוי ן געזעצ ט לערנע ן ב ײ ד י סידורי ם או ן חומשים ׳ ס׳הא ט ניש ט לאנ ג געדויער ט
און פײבי ש שפיר א הא ט געבראכ ט פאליצײ . או ן פארחתמע ט ס׳הויז . אל ע קינדע ר
זײנען באל ד נאכגעלאפ ן שפיראן , דע ם פרעזע ם פו ן דע ר גמינע , אי ם נאכגעלאפ ן
איבער אל ע גאם ן או ן געשריען ־ ״מסור , מםור! ״ ד י צױני ם האב ן געזע ן א ז ז ײ
װעלן פארשפילן . אי ן א קורצע ר צײ ט ארו ם אי ז ס׳הוי ז געװאר ן אויפגעמאכ ט או ן
מ׳האט געשאפ ן א מוםטערהאפט ע ״תלמו ד תורה״ , װא ו מ׳הא ט געלערנ ט לימוד י
קודש או ן אוי ך לימוד י חול . אל ע לימודי ם פו ן א פאלקס־שולע . אכ ט מלמדי ם האב ן
געלערנט. דע ר מנה ל אי ז געװע ן ר ׳ פיש ל שפיטאלעװיץ , א באגאבטע ר ױנגערמאן ,
א פעדאגאג . ס׳זײנע ן געקומע ן צ ו א בחינ ה םו ף זמן , דע ר ר ב או ן ד י לומדי ם פו ן
שטאט, ר ׳ יצח ק ראזען , ר ׳ מענד ל װאל ף קאפער . ד י גבאי ם זײנע ן געװע ן ר ׳ אברה ם
בעריש נײמא ן או ן ר ׳ שמשו ן ראזענבערג . אלע , אפיל ו ד י צױנים , האב ן דערנא ך
געלויבט ד י ת״ת . געװע ן זײנע ן אוי ך 5 לערע ר אוי ף פאלקם־לימודי ם אײנע ר פו ן
זײ פײב ל אפאטאװםקי , דע ר ברודע ר פו ן ױס ף אפאטאשו . אוי ך דא ם גימנאזי ע הא ט
נישט ערגע ר געמאכט , ז ײ האב ן זי ך גענומע ן א פי ל גרעםע ר או ן שענע ר הוי ז אויפ ן
שרענםקער שאסײ , ושא ם ע ל ישראל .
ם׳איז אוי ך געװע ן א ״יבנה ״ שולע . מע ן הא ט ע ס גערופ ן ״חד ר מתוקן״ . ד י
חםידים האב ן זי ך געװערטל ט או ן געזאגט , א ז דא ם אי ז א חד ר ״מםוכן״ . ד י שול ע
איז געװע ן אי ן מאר ק לעב ן הוי ז פו ן חײ ם אליה ו פערלא . אי ן צוױיט ן הויף , אי ן
הויז פו ן ר ׳ חײ ם אליה ו פערל א אי ז געװע ן א ״מנין ״ פו ן ד י ״מזרחי״ , װא ו פערל א
איז געװע ן פרעזעם . ר ׳ פנח ם לובלינע ר — דע ר גבאי . ז ײ זײנע ן ע ם אוי ך געװע ן
אין קאמיטע ט פו ן ״יבנה ״ שולע . געװע ן אוי ך א פאלקם־שול ע םפעציע ײ פא ר
ײדישע קינדע ר מיט ן דירעקטא ר גאלאמב .
אויך אי ז געװע ן א ישיב ה ״בי ת ױםף״ , געגרינדע ט דור ך ד י ליטװיש ע ראש י
ישיבזת, אויפ ן נאמע ן פו ן זײע ר רב י ר ׳ ױם ף ײז ל פו ן נאװאגרודעק . מ׳הא ט ז י גערופ ן
די נאװאראדקע ר ישיבה . ע ם האב ן געלערנ ט אי ן דע ר ישיב ה מלאװע ר בחורים ,
װאס האב ן געענדיק ט ד י תלמוד־תור ה או ן בחורי ם פו ן ארומיק ע שטעטלעך . ד י
פנקם מלצװ ע
159
פרעמדע בחורי ם זײנע ן געװאר ן אײנגעקװארטיר ט מערםטנטײ ל ב ײ ארעמ ע בעלי ־
בתים או ן האב ן געגעס ן ״טעג״ . ר ׳ אליעז ר ניסגבוים , געשטאמ ט פו ן מעזריטש ׳
איז געװע ן דע ר רא ש ישיבה . א געװיס ע צײ ט אי ז אוי ך געװע ן ראש־ישיב ה
א מלאװע ר תוש ב ר ׳ װעלװ ל (רודער ) װײנבערג .
דער רא ש ישיבה , ניסנבוים , אי ז א פא ר יא ר פא ר דע ר מלחמ ה אװע ק קי ץ
ארץ ישראל . באל ד דערנא ך אי ז אוי ך ד י ישיב ה אונטערגעגאנגען .
צװישן אנדער ע ױגנט־ארגאניזאציע ם דינע ן אוי ך געװע ן א ״צעיר י אגוד ת
ישראל״ או ן אוי ך א ״בנו ת אגוד ת ישראל ״ או ן א ״בי ת יעקב״ . צ ו דע ם צװע ק הא ט
די אגוד ה געשאפ ן געל ט או ן געלאז ט צומויער ן צו ם גרויס ן הוי ז פו ן תלמו ד תורה ,
א בנין , װא ם הא ט געהא ט צװ ײ ריזיק ע צימער ן מי ט באזונדער ע ארײנגאגגען . אײ ן
חדר פא ר ד י ״צעירים״ , װא ם זײנע ן זי ך צוזאמענגעקומע ן יעד ן פארנאכט . ד י בחורים ,
פון 14 יא ר או ן עלטער , װא ס א גאנצ ן טא ג זײגע ן ז ײ געװע ן באשעפטיק ט מי ט
ארבעט, אדע ר אנגעשטעל ט אי ן א געשעפט , האב ן געלערנ ט צוזאמע ן א שיעור ,
נאך דע ם זי ך פארװײל ט א בים ל געמיטלעך , געלעז ן ביכלע ך או ן בראשור ן פו ן דע ר
אײגעגער ביבליאטעק . ד י ביכלע ך זײנע ן געװע ן געשריב ן פו ן רעליגיעז ע מחברים ,
אדער לעגענדאריש ע זאכ ן װ י צב״ ש זשו ל װערן . אוי ך שב ת האב ן ז ײ דאר ט גע ־
דאװנט, געהא ט ספר י תוחת . ימים־טובי ם האב ן ז ײ געפראװע ט ד י שמחות , בא ־
זונדער געטרונקען , געזוגגען , געטאנצט .
דאם צוױיט ע צימע ר אי ז געװע ן אי ן ד י לערן־שעה ן א ״בי ת יעקב ״ פא ר מײדלע ך
— קינדע ר פו ן ד — 14 , װא ו ע ס האב ן מי ט ז ײ געלערנ ט ײדיש ע מײדלעך , געענדיק ־
טע דע ם ״בית־יעקב ״ םעמינא ר אי ן קראקע . או ן פארנאכט , או ן שבתים , הא ט ע ס
געדינט פא ר ד י דערװאקסענ ע מײדלע ך פו ן ״בנו ת אגוד ת ישראל ״ צ ו פארװײל ן זיך ,
לעזן, שמועסן , זינגע ן מי ט דע ר פירערשאפ ט פו ן פנח ס מאנדרי . מ׳הא ט געקענ ט
הערן אוי ף א ױמא־דפגר א צװיש ן אגדער ע לידע ר זינגע ן פו ן ד י ״בית־יעקב ״
קינדער ז
״לעבן זא ל דע ר דירעקטאר , פנח ס מאנדרי , לעב ן זא ל דע ר דירעקטא ר פנח ם
מאנדרי, לעב ן זא ל ע ר או ן בליען , ײדיש ע טעכטע ר טו ט ע ר דערציען , לעב ן זא ל
דער דירעקטא ר פנח ם מאנדרי. ״
ס׳זײנען געװע ן אויםע ר דע ר שו ל או ן ד י צװ ײ בתי־מדרשי ם אוי ך א גערע ר
שטיבל (אויפגעשטעל ט אויפ ן פלא ץ װא ו ס׳אי ז אמא ל געשטאנע ן ד י אלט ע תלמוד ־
תורד,), א ן אלעקםאנדע ר שטיבל , םטריקאװע ר שטיבל , פו ן קאזי א געס ל אדע ר פו ן ד י
פלאצקער גאם , בײ ם הוי ף פו ן איצ ל לאקריצע ם בעקערײ . דערלעב ן הא ט אוי ך
געװאוינט ר ׳ טובי ה מורה־הורא ה או ן דערנא ך זײ ן פארטרעטער , זײ ן זון , ר ׳ מענדל .
א זװאלענע ר שטיב ל אי ן דע ר װארשעװע ר גאם , א ן אטװאצקע ר שטיב ל אי ן שול־געםל .
א ראדזמינע ר שטיב ל (אי ן זעלב ן געם ל װא ו ס׳אלעקסאנדע ר שטיבל ) צוערש ט
איז ע ס געװע ן א יאבלאנע ר שטיבל . ״מזרחי״ , װ י שוי ן געזאג ט ב ײ ר ׳ חײ ם אלי ׳
160
פנקס מל^װ ע
פערלא אי ן מארק , דא ם קצבים־שטיב ל ״זבחי־צדק״ , אוי ף ד י װיטוםטוו א אי ן דע ר
געגנט, װא ו ד י קצבי ם האב ן געװאוינט . א טריםקע ר שטיב ל הינטע ר דע ם שול ־
געםל.
דער מור ה הוראה , ר ׳ חײ ם שמעי ׳ םג״ל , אי ז נפט ר געװאר ן א ם ך יאר ן פא ר דע ר
מלחמה. א צײ ט אי ז בלוי ז געװע ן אי ן מלאװע , אויםע ר דע ם רב , אײ ן מור ה הוראה ,
ר׳ טובי ׳ טיבערג . שפעטע ר אי ז געװאר ן ר ׳ מענד ל װאל ף קאפע ר אויך . נא ך שפעטע ר
װען ר ׳ טובי ׳ אי ז נפט ר געװארן , אי ז געװאר ן באשטימ ט אל ם ממל א מקומ ו זײ ן זון ,
ר׳ מענד ל טיבערג , א ײ ד א ן א גאל , מזג־טוב . אזו י װ י ע ר אי ז געװע ן א ן אלעקםאנדע ר
חםיד או ן א זו ן פו ן ר ׳ טוביהן , א םטריקאװע ר חםיד , אי ז כדא י אנצוהאלט ן שלום ־
בית הא ט ע ר זי ך אײנגעטײלט , פרײטי ק צונאכט ם געדאװנ ט אי ן אלעקםאנדע ר
שטיבל או ן שב ת בײטא ג אי ן םטריקאװע ר שטיבל . אזו י א ז ד י אלעקםאנדע ר
חםידים האב ן געהא ט כאט ש אײנע ם זײער ם א חםי ד צורי ק אי ן מלאװע ר ראבינאט .
דער עלטערע ר דור , ד י חםידי ם שײנ ע ײדן , זײנע ן געשטארבן , זײע ר אר ט אוי ף
די מזרח־װענ ט האב ן פארנומע ן זײער ע נאכפאלגער . אי ן גערע ר שטיב ל ר ׳ יצח ק
זענדל, ר ׳ היר ש מאנדרי , ר ׳ מש ה נחו ם װארשטײן , אברה ם מענד ל פרענק ל או ן ד י
גבירים בוטש ע עדעלשטײן , מאי ר רײנגעװירץ . אי ן אלעקםאנדע ר שטיב ל ר ׳ בונ ם
װײנמאכער, ר ׳ בער ל פריד , ר ׳ מש ה בע ר קרישטאל , ר ׳ הענע ך צװיעם , ר ׳ היר ש
מאיר לאנדא . ד י גבירי ם — גדלי ׳ םטופםקי , אברח ם יצח ק טיקולםקי , מש ה זיש א
קויפמאן. אי ן םטריקאװע ר שטיבל ־ ר ׳ מש ה גבאי , ר ׳ איטש ע מענד ל גאלאנט ,
ר׳ מש ה טיבערג . ד י גבירי ם ברו ך אײזנבערג , פוק ם דע ר מילנער . ר ׳ יצח ק
ראזען, דע ר גרויםע ר תלמיד־חכ ם או ן חםי ד הא ט זי ך געצויג ן צ ו זײ ן אײדעם ,
ישראל ראזען , נא ך םטשעגאװע . דאר ט הא ט זי ך צ ו אי ם צוגעקלעפ ט דע ר ײדישע ר
פריץ או ן חםיד , ר ׳ איטש ע מאי ר פיעטרקאװםקי , װא ם הא ט געשמ ט מי ט זײ ן
צדקה או ן גוטהארציקײ ט אי ן גאנ ץ פוילן . ד י אלעקםאנדע ר חםידי ם האב ן ר ׳ יצחק ן
נישט פארגעם ן אמא ל א ר״ ח אדע ר א ל״ ג בעומ ר הא ט מע ן געדונגע ן א ן אויטאבו ם
און ארײנגעפאר ן צ ו ר ׳ יצח ק ראזען , געמאכ ט א םעודח , אפגעפרײ ט זי ך מי ט אים .
בײ זײ ן פטירח , צװ ײ יא ר פא ר דע ר מלחמה , זײנע ן געפאר ן פו ן מלאװ ע א צוױ י
הונדערט ײד ן אוי ף זײ ן לװיה .
געקענט הא ט מע ן מײנע ן א ז דע ר חםידישע ר דור , ניש ט בלוי ז װא ם װער ט
פוחת והולך , נא ר װער ט אוי ך אי ן גאנצ ן אײנגעשרומפן . שוי ן לאנ ג אװע ק ד י
צײטן, װ י ד י חםידים , אפיל ו ד י גבירים , אי ז דיע ר הײם , מע ר װ י א האלב ן טא ג פו ן
זײער לעבן , געװע ן דא ם שטיבל , װא ו פארטא ג זײגע ן ד י טיש ן שוי ן געװע ן באזעצ ט
מיט ײדן , מי ט בחורי ם או ן מי ט ױנגעלײט , מי ט בער ד או ן פאו ת או ן געלערנ ט שיעורים ,
דערנאך הא ט אברה ם שמ ש דערלאנג ט גלעזלע ך ט ײ פו ן זײ ן ״טשײנא״ . ע ר הא ט
געהאט צװ ײ םארט ן טײ . פרישן , געשמאק ן ט ײ פא ר ד י גבירי ם או ן שײנ ע יידן ,
װי ר ׳ יאם ל גאלדשטיץ , װא ם הא ט אי ם אתינגערוק ט א רוב ל פא ר אז א גלעז ל טײ ,
פנקס מלאװ ע
161
און פא ר ד י בטלני ם — א צוױיט ן םאר ט טײ . אוי ך דערנא ך ד י מניני ם דןןוונער ס
ביז על ף אזײגער . װ י יעדע ר בעל־יארציי ט הא ט שוי ן פו ן פריע ר געמוז ט אײנצאל ן
אויף בראנפ ן מי ט פארבײסעכץ / אוי ב ניש ט הא ט ע ר געקענ ט מי ט א פלאם ק פו ן ר ׳
איטשקע ביאלע ר אװעקגײ ן פו ן עמוד .
די ױנגעלײטלע ך זײנע ן געװאר ן בעלי־בתי ם מי ט דאגו ת פרנםה . איבער ־
הויפט נא ך דע ר מלחמ ה 18־1914 , װע ן דא ס גאנצ ע ױנגװאר ג אי ז ארוי ם אי ן גא ם
פארדינען א פא ר גראשן . ד י חסידיש ע בחורי ם זײנע ן געװאר ן חתנים , חתונ ה
געהאט׳ זײנע ן ז ײ אװע ק צ ו זײער ע שװער ס אי ן אל ע שטע ט או ן שטעטלעך . אבע ר
לא אלמ ן ישראל . װידע ר הא ט זי ך געמאכ ט װע ן ם׳אי ז געשאפ ן געװאר ן ד י ערשט ע
ישיבה אי ן אלעקסאנדער ׳ הא ט ר ׳ מש ה בע ר קרישטא ל ארויםגעריס ן פו ן שטרא ם
זיינע ײנגםט ע זי ן או ן מיטגעשלעפ ט נא ך א צװ ײ בחורים ׳ או ן געשיק ט ז ײ אי ן דע ר
ישיבה ארײן . או ן װע ן ד י בחורי ם זײנע ן געקומע ן אהײ ם אוי ף ױם־טו ב האב ן ז ײ
געברענגט אי ן שטיב ל ארײ ן צורי ק דע ם חםידיש ן ברען ׳ דא ם שארפקײט . ם׳זײנע ן
געװארן מיטגעשלעפ ט נא ך עטלעכ ע בחורי ם פו ן םטריקאװע ר שטיב ל או ן גע ־
האלטן זי ך א גאנצ ע חברה . װידע ר הא ט מע ן געזע ן שב ת בײ ם דאװנע ן בחורי ם
מיט אטלאסענ ע קאפאטעס , מי ט םאמעטענ ע היטלע ך או ן שטיקלע ך באר ד או ן פאות .
עטלעכע ױנגעלײ ט אי ן גערע ר שטיב ל האב ן זי ך מתקנ א געװען . זעענדיק , א ז ד י
ױגנט פו ן גערע ר שטיב ל װער ן ארײנגעצויג ן אי ן דע ר פארטי י ״צעיר י אגודה ״ האב ן
זײ אוי ך אנגעהויב ן כאפ ן ױנג ע ײנגלע ך או ן לערנע ן מי ט ז ײ אי ן שטיבל , או ן ארויפ ־
ארבעטן ז ײ אויפ ן דר ך החםידו ת או ן אוי ף שבועו ת אװעקגעשיק ט קײ ן גע ר א צע ן
בחורימלעך.
און ס׳הא ט זי ך געמער ט א חםידיש ע ױגנ ט אי ן ד י שטיבלעך . אי ן ד י ערשט ע
צײטן װע ן ם׳זײנע ן נא ך געװע ן װײני ק בחורים , האב ן ד י אלעקסאנדע ר בחורי ם
געמאכט א סעוד ת שושן־פורי ם או ן גערופ ן אוי ך ד י עטלעכ ע בחורי ם פו ן גערע ר
שטיבל, פו ן םטריקאװע ר שטיבל . דערנא ך װע ן ם׳אי ז געװאר ן מער , ם׳אי ז שוי ן
געװען כד י חלוקה , הא ט יעדע ם שטיב ל געלעב ט פא ר זיך , געמאכ ט א סעודהלע ,
ברויט מי ט הערינ ג מי ט ביר , געזונגע ן או ן געמאכ ט א חםידי ש ריקוד ל מי ט
התלהבות, װ י אי ן ד י אלט ע צײטן .
א שב ת אי ן אלעקםאנדע ר שטיבל . פארטאג , אוי ך װינטע ר אי ן ד י גרוים ע
פרעסט, הא ט מע ן אנקומענדי ק אי ן קאזש ע געם ל שוי ן געקענ ט הער ן דא ס שרייענ ־
דיקע קו ל פו ן ר ׳ בונ ם וױינמאכע ר ? ״נו , יא , תנ ו רבנ ן! ״ אי ן א פא ר מינו ט א שטיל ־
קײט איבערגערים ן דא ס קו ל תורה , ״נקױ ת אי ז אוי ך א ן ענין... ״ או ן װידע ר הער ט
זיך זײ ן קול ? ״ת״ר ״ שחיט ת עכו״ ם מותרת , בד״״. א (צופעלי ק דערמא ן אי ך מי ך
162
פנקס מלאוו ע
זײענדיק אי ן 1943 אי ן אשװיענטשי ם הא ט מע ן מי ר געװיז ן ( א דייטש ) א שטיק ל
בלאט פו ן ״שטורמער ״ געדרוק ט מי ט ײדיש ע װערטע ר שחיט ת עכו״ ם מותרת , א ט
זעט אי ר װ י ד י ײד ן זאג ן א ז מע ן מע ג שחט ן א אי״. ) כשישרא ל עומ ד ע ל גבין .
א בים ל שפעטע ר קומ ט ארײ ן זײ ן תלמי ד יצח ק אײזי ק באטשאן , דע ר שפי ־
ליטער, זעצ ט זי ך צ ו או ן לײענ ט מיט . ם׳הויב ט באל ד א ן צ ו טאגן , שאר ן זי ד ארי ץ
בעריש דאבראשקלאנקי , א מענט ש ב ײ פראנק ן אי ן געשעפט , מענד ל מיגדאל .
דאם זײנע ן װידע ר אוי ך צװ ײ שותפים , זעצ ן זי ך אװע ק לערנע ן ברכות ן ״של ש
משמרות הו י הליל ה וע ל כ ל משמ ר ױש ב הקב״ ה ושוא ג כאר י או י ל י שהחרבת י
את ביתי , ושרפת י א ת היכל י והגלות י א ת בנ י לבי ן העכום״ , או ן בערי ש דאברא ־
שקלאנקא פרעג ט א קשי א זײ ן רבי ן מענד ל מיגדאל ו ״אוי ב דע ר רבש״ ע װײנ ט אזו י
דעחיף, הא ט ע ר דא ך א בריר ה דא ם אויםצובעםערן , צורי ק גו ט מאכ ן ? ״ ענטפער ט
מענדל מיגדאל ו ״נײ ן ו ני ץ ו דע ר רבש״ ע װאר ט בי ז מי ר װעל ן בעםע ר װערן , דור ך
אונדזער ״שנאת־חנם ״ אי ז דא ם ביהמ״ ק חרו ב געװארן . װ י לאנ ג ם׳אי ז נא ך ב ײ
ײדן ״שנאת־חנם״ , װ י לאנ ג מי ר װעל ן זי ך ניש ט אל ע פאראײניק ן או ן לי ב האב ן
זיך ״אהבת־חנם ״ קע ן דע ר רבש״ ע ד י שבוע ה זײנ ע ניש ט ברעכ ן או ן אויפשטעל ן
צוריק ירושלי ם מיט ן בית־המקדש... ״ דערנא ך קומע ן ארײ ן בער ל פריד , אלטע ר
משה נײמארק , מאט ל װײנשטאק . פו ן ד י בער ד טריפ ט נא ך דא ם ניש ט אפגעטריקנט ע
מקװה־װאםער. א ט הויב ן שוי ן א ן צ ו קומע ן ד י בעל־התיש ע חםידים . ר ׳ בונ ם
װײנמאכער קומ ט שוי ן װידע ר צורי ק פו ן נקױת , װאש ט זי ך ד י הענ ט או ן הויב ט א ן
צו זאג ן ד י ברכו ת אויפ ן קול . ד י װא ם לערנע ן נא ך מוז ן יעדע ם מא ל איבעררײם ן
נאכצוזאגן ד י אמנם , וױי ל יעדע ם מא ל זאג ט א ן אנדערע ר ד י ברכו ת הוי ך אויפ ן קול .
די טיש ן זײנע ן באזעצט . טײ ל לערנע ן גמרא , טײ ל מדרש , טײ ל זײנע ן מעבי ר
םדרה. דע ר עול ם דױי ט זי ך אהי ן או ן אהע ר מע ן קוק ט אויפ ן זײגע ר מיט ן העברעאיש ן
ציפער־בלאט. ם׳האל ט שוי ן ב ײ ט׳ , נײ ן אזײגער . מ׳דאר ף נעמע ן דאװנען . —
נו, נו , — רופ ט זי ך א ן אלטע ר מש ה — מש ה בע ר אי ז נא ך נישטא .
משה בער ם מנה ג אי ז געװען , ע ר הא ט זי ך אויפגעהויב ן גאנ ץ פארטאג , או ן
געגאנגען נא ך פינצטע ר אי ן מקו ה ארײ ן או ן געקומע ן צורי ק אהײ ם זאג ן ברכו ת
התורה, ברכ ת השחר , זאג ן או ן זאג ן פױטי ם או ן שטיקלע ך זה ר או ן לערנען . זא ל
זיך דא ם קו ל התור ה ותפיל ה אײנקריצ ן ב ײ ד י קינדע ר אי ן דע ר הײ ם — אי ן זײער ע
הערצער או ן מוחות . ניש ט אײ ן מא ל הא ט מי ך דע ם טאטנ ם זים ע השתפכו ח
הנפשדיק קו ל פו ן זה ר לערנע ן אראגעװארפ ן פו ן געלעגער , שנע ל זי ך אנגעטאן ,
געװאשן זיך , גענומע ן אוי ך זאג ן או ן לערנען . נא ך נײ ן דע ם זײגע ר פלעג ט ע ר זאג ן 1
״נו, קינדער , צײ ט צ ו גי ץ דאװנע ן - - מ׳מו ז נא ך װארט ן א ביםל. ״ או ן א ט קומ ט
ער שוי ן אי ן שטיב ל ארײ ן מיט ן אײדע ם אברה ם יחיא ל או ן מי ט ד י דר ײ זי ן או ן צוױ י
אײניקלעך. בי ז ״שוכ ן עד ״ פלעג ט זי ך שוי ן כאפ ן אלטע ר מש ה אדע ר בערי ש קליץ .
פנקס מלאװ ע
163
״שוכן עד ״ הא ט געזאג ט בערי ש דאבראשקלאנק א מי ט זיי ן באסאווע ר שטימע ,
אדער בערי ש אלטע ר מיט ן קװיטשענדיק ן קולכל , אדע ר אברהמטש י ליטנמאכער .
א ר״ ח בענטש ן או ן א מױהםדיק ן מוס ף הא ט געהער ט צ ו הענע ך צװיעם . נאכ ן
דאװנען הא ט מע ן זי ך געזעצ ט קידו ש מאכ ן ד י ״שארפע ״ פארשטײ ט זיך . פישעל ע
קלײן הא ט שוי ן פו ן אי ן מיט ן דאװנע ן געזארג ט ם׳זא ל זי ץ א פערט ל ליטע ר פלעשעל ע
און א פא ר קיכלע ך פארבײםעכץ . פו ן דע ם פלעשעל ע אי ז געװע ן א ״ברכה ״ פו ן
װאנען צװאנצי ק מענטש ן האב ן קידו ש געמאכט . צ ו פארבײם ן הא ט יעדע ר גע ־
קראגן א שטיק ל קיכ ל נא ר צ ו מאכ ן א ברכ ה ראשונד ״ (בלוי ז בראנפן ׳ טרינקע ן
נישט קײ ן חסידים , דא ס אי ז חוק ת הגוי ) נא ר אײנע ר פו ן ד י ״פרומע ״ חםידי ם הא ט
געקראגן צװ ײ קיכלע ך מוצי א צ ו זײ ן אל ע מיט ן א ן ״ע ל המחיה״. ״ צ ו של ש סעודו ת
זומער־צײט פלעג ט דע ר עול ם נא ך מנח ה גי ץ אהײם , זי ך ״װאשן ״ או ן קומע ן צ ו
א *בנ י היכלא ״ אי ן שטיב ל ארײן . װינטע ר פלעג ן זי ך אל ע װאש ן אי ן שטיב ל צ ו
א כזי ת חל ה מי ט א שטיק ל הערינ ג (װא ם פישעל ע קלײ ן הא ט שוי ן געזארג ט ס׳זא ל
זײן) אוי ך מלו ה מלכ ה אי ז געװאר ן געגעם ן אי ן שטיבל . יעד ע װא ך הא ט א ן אנדערע ר
געמוזט לאז ן אפקאכ ן א גרי ץ אי ן דע ר הײ ם אי ן א גרוים ן טא פ או ן געשיק ט אי ן
שטיבל ארײ ן או ן א שטיק ל חלר ״ א שטיק ל געבליבענ ע פי ש או ן פלײש , װע ר ע ם
האט געהא ט מיטגעברענגט . או ן מש ה בע ר לאנד א הא ט געשאפ ט א קלײ ן פלעשעל ע
בראנפן, מערםטנטײ ל נא ך א רעש ט פו ן קידו ש אי ן דע ר פרי . דע ר פעטע ר עזריא ל
ליפשיץ הא ט געזונגע ן *אי ש חס ד הי ״ מיט ן ניגו ן פו ן אלעקסאנדער . או ן נאכ ן
בענטשן געמאכ ט א ריקוד , או ן אהײמגעגאנגען .
א ױם־טוב . באל ד נאכ ן אפעס ן ד י םעוד ה אי ז דע ר עול ם זי ך צוזאמענגעקומע ן
צו ר ׳ מש ה בע ר קרישטאל , דע ר ערשטע ר פלעג ט קומע ן זײ ן ידי ד נאמ ן ר ׳ הענע ך
צװיעם מיט ן בדײט ן גו ט ױם־טו ב מיט ן אלט ן מש ה או ן פישלע ן נא ך אים ׳ דערנא ך
בעריש אלטער , היר ש מאי ר לאנדא , עזריא ל ליפשי ץ א . אנד , געשיק ט נא ך משק ה
א צע ן פלעשלע ך ביר , געזונגע ן ױם־טובדיק ע זמירו ת או ן שטענדי ק הא ט ר ׳ מש ה
בער געשמועס ט א תורד ״ א גאנ ג פו ן ״ישמ ח ישראל ״ פו ן ״תפאר ת שמואל ״ מענינ א
דױמא או ן אל ע מא ל עפע ס צוגעגעב ן א געדאנ ק פו ן זיך , עפע ם מחד ש געװע ן מדילו .
נישט שטענדי ק הא ט מע ן געקענ ט זי ך פארגעס ן או ן מאכ ן א רקיד ל דארט , וױי ל
ער הא ט געװאוינ ט אויפ ן צװײט ן שטא ק או ן ד י שכני ם פו ן ערשט ן זײנע ן געקומע ן מי ט
א גװאל ד ״ר ׳ מש ה בע ר ד י װענ ט ציטער ן דא ך ב ײ מיר. ״ או ן אזו י אי ז מע ן שוי ן
אװעק א ביס ל באקוראזשע ט אי ן שטיב ל ארײ ן װא ו ם׳אי ז שוי ן געװע ן פארזאמל ט
א גרויםע ר עולם . אוי ך ד י בעל־הבתיש ע חםידים , ד י גבירי ם האב ן
מקבל פני ם געװע ן מש ה בער ן מי ט זײנ ע גײע ר מי ט א הויכ ן לאנג ן גו ט ױם־טוב .
גוט ױם־טוב . או ן זי ך געזעצ ט בײ ם גרויס ן טיש , אונטערגעהאנדל ט אי ן דע ר שטי ל
מיט גדלי ׳ סטופסקי , מי ט אברה ם יצח ק טיקולסקי , מש ה זיש א קויפמאן , חײ ם דו ד
מרגלױת או ן אחרכגעקומע ן מי ט זײ . א גילד ן ארויף , א גילד ן ארא פ ס׳הא ט זי ך געמאכ ט
164
פנקם מלצוז ע
גענוג פלעשע ר װײן . ר ׳ מש ה בע ר הא ט געשטעל ט דע ם װײ ן אי ן ד י גלעזער ׳ או ן
די בעלי־הבתיש ע חםידי ם — װא ם זײנע ן ניש ט געזעם ן בײ ם טי ש נא ר אוי ף ד י
בענק אי ן ד י זײט ן — הא ט מע ן גערופ ן צו ם טי ש ־ פם ח משה , יצח ק בײזער , יצח ק
אלטער, חײ ם דוד , לחײם , לחיים . װידע ר הא ט מע ן געשמועם ט עפע ם א דבר־תורה ,
א מעש ה פו ן אלעקםאנדער . נא ך אל ם ײנגעל ע װאל ט אי ך ניש ט אײנגעטויש ט
ם׳בעםטע פארגעניג ן פאר ן שטײ ן או ן זי ך אײנהער ן דע ם טאטע ם מעשו ת או ן װערט ־
לעך פו ן ״ישמ ח ישראל״ . ד י פי ם האב ן פו ן זי ך אלײ ן זי ך געהויב ן או ן מ׳אי ז ארוי ם
אין א ריקוד , לעבעדיק , לעבעדיק , אל ע זײנע ן געװאר ן ארײנגעכאפט , קײנע ר הא ט
נישט געקענ ט שטײ ן אי ן דע ר זײ ט װע ן ר ׳ מש ה בע ד אי ז געשטאנע ן אוי ף א באנ ק
געפאטשט אי ן ד י הענט . אל ע האב ן אונטערגעזונגע ן בײ ם טאנצ ן ״לא ז שוי ן די ן ד י
גאולה — לא ז שזי ן זײ ן ד י גאול ה — משי ח זא ל שוי ן קומעף .
די גרעםט ע שמחר ״ פארשטײ ט זיך , אי ז געװע ן שמחת־תורה .
און אזוי , שמח ת תורהדיק , אי ז מע ן געגאנגע ן איבע ר ד י גאםן . געקומע ן צו ם
שטיבל־געםל, הא ט מע ן זי ך אנגענומע ן ב ײ ד י הענ ט או ן טאנצנדי ק ארײ ן אי ן
שטיבל, װא ו מ׳הא ט זי ך באל ד נא ך מנח ה שוי ן שפעטלע ך גענומע ן מעריב־דאװנע ן
און מאכ ן הקפות . דע ר גבא י דע ר לאמע ר איצל , ע ר הא ט שוי ן געמוז ט זע ן צ ו האלט ן
קאפ, כד י ניש ט חליל ה צ ו פארשפעטיק ן מי ט א הקפ ה א בעל־הבתיש ן חםי ד או ן
געבן אי ם א הקפ ה צ ו שפעט , ניש ט לפ י כבודו . ד י גרעםט ע ״ארבעט ״ אי ז געװע ן
מיט ד י כהנים , װא ם דא ם שטיב ל אי ז געװע ן פו ל מי ט זײ . מ׳הא ט אי ן שטעט ל גע ־
זאגט א ז ם׳אי ז ״עי ר שכול ה כהנים. ״ בײ ם דוכנען , למשל , װ י אוי ך ד י בחורי ם
פון ב ר מצו ה האב ן געדוכנט , מע ן הא ט מור א געהא ט ם׳זא ל ניש ט אויםפעל ן קײ ן
טליתים צ ו נעמע ן פו ן ד י ישראלים . בי ז צו ם שולחן , װא ו מ׳לײענט , אי ז געװע ן
באשטעלט מי ט כהנים . דע ר גבא י הא ט ב ײ אזו י פי ל כהני ם געמוז ט האלט ן קא פ
װעמען צ ו געב ן בײ ם ערשט ן מא ל אפר ו הכהנ ם הקפ ה או ן װעמע ן בײ ם ״איבערגיץ״ .
כ׳דערמאן מיך * פר ץ אײנבינדער , א ײד , װא ם הא ט קוי ם אדורכגעמאטער ט זײ ן
שטיקל ברוי ט פו ן אײנבינדערײ , אי ז געװאר ן אויפגעחפ ן צ ו דע ר הקפ ה פו ן ױם ף
הצדיק, װא ו מ׳הײב ט אן : ״עוז ר דלים , הושיע ה נא״ , צוזאמע ן מי ט נא ך 8 ײד ן
(9 םפרי ם זײנע ן געװען) , מיל א אויפגערופן , אי ז פארפאלן , גײ ט ער , אבע ר נא ך
די הקפות , אי ז ע ר ארוי ם מי ט א ויצעק ו אויפ ן גבא י ו ״װא ם מײנ ט עט ץ מי ט זי ך ז
כ׳בין נא ך ניש ט אז א גרויםע ר ארעמאן . כ׳הא ב נא ך ח ם ושלו ם ניש ט אויםגע ־
שטעקט מײ ן האנ ט צ ו עמעצן , װא ם מ׳הא ט מי ר געגעב ן ״עוז ר דלים״.. . פאר ־
שטײט זיך ״ א ז ם׳אנדער ע יא ר הא ט שוי ן פר ץ אײנבינדע ר געקריג ן ניש ט ״עוז ר
דלים״. נא ר ״מל ך עולמים ״ אדע ר ״זך־וישר ״ אדע ר ״דוב ר משרים״ , אב י ניש ט
״עחר דלים״ .
אבער ד י ריכטיק ע שארפ ע חםידי ם װעמע ן ם׳אי ז ניש ט געװע ן קי ץ נפקא ־
מינה ד י הקפד ״ יענ ע הקפה . געטאנצ ט מי ט געװאלדיק ע התלהבות . ארו ם דע ם
פנקס מלאוו ע
165
שולחן מי ט ד י ספרי־תורו ת אהי ן או ן צוריק ׳ אהי ן או ן צוריק , אוי ף ד י טיש ן זי ײ
נען געשטאנע ן קינדע ר מי ט דגל ם אי ן ד י הענט ׳ מי ט א ליכט ל ארײנגעשטעק ט אי ן
רויטן עפ ל אויפ ן דגל . דא ס אי ז אוי ך געװע ן דא ס איעציק ע מא ל אי ן יא ר װא ם
מײדלעך, שוי ן דערװאקסענ ע בי ז 15* 16 יאר , האב ן געװאג ט צ ו קומע ן אי ן שטיב ל
שטײן אי ן װינק ל ב ײ דע ר טי ר או ן צוקוק ן װ י דיער ע טאטע ם או ן ברידע ר טאגצ ן
און פרײע ן זי ך מי ט דע ר תורה . צ ו מארגנס , שמח ת תורה , אי ן דע ר פרי , אי ן מיט ן
דאװנען אי ז שוי ן געװע ן א מישמאש , דע ר בעל־קור א רײס ט זי ך או ן שרײט ,
״מעונה אלק י קדם״ . אבע ר ד י חבר ה הער ן אי ם װײני ק אויס . אײנע ר האל ט בײ ם
פלעשל, אײנע ר בײ ם גלעזל . א גרויםע ר טײ ל הא ט שוי ן קידו ש געמאכט , נא ר
די פרומ ע װארט ן ביז ן נאכ ן דאװנען . נאכ ן לײענע ן או ן ד י ״חתנים ״ אויפרופ ן
נעמט זי ך אל ץ צוזאמע ן או ן טאנצ ט מי ט ד י םפר י תורו ת מי ט גרוי ם התלהבות *
״התקבצו מלאכי ם ז ה א ל זה״ , טאק ע אזוי , װ י מלאכים . װע ר הא ט דעמאל ט דאגו ת
פרנסה אדע ר אנדער ע זארגן ? לעבעדיק ז לעבעדיק ו ״שיש ו ושמח ו בשמח ת
תורה! ״
נאכן דאװנען , הײנ ט זוכ ט מע ן ניש ט צ ו גײ ן צ ו ד י נגידי ם קידו ש מאכ ן נא ך
דעם גרויס ן קידו ש אי ן שטיבל . מוז ן נא ך ד י נגידי ם מיטגײ ן מי ט אל ע חםידים ,
טײל שוי ן בגילופין , ס׳אי ז קײ ן חילו ק — גביר־ארעמאן , למדן , צ י בעל־הבית ,
צי חםיד , אל ץ אויסגעמישט , ליארעמט , רעדט . יצח ק אײזי ק ליטװא ק אי ז ״טוי ט
שיכור״ ע ר שרײ ט ״הײנ ט א גאנ ץ יא ר שמח ת תורה״ . אל ע מא ל כאפ ט עמעצע ר
אן דע ם שכ ן זײנע ם בײ ם אקם ל או ן זינג ט ארוי ס א האפקעלע . װ י ס׳שטײט ן
״מנחל בדר ך ישת ה ע ל כ ן ירי ם ראש״ , א ז מ׳טרינק ט אזו י װ י א טײ ך (נחל ) דעמאל ט
״ירים ראש״ , הויב ט מע ן אוי ף דע ם קא פ — װא ס דע ן ? עצבו ת ז א ז מ׳אי ז בעצבו ת
האלט מע ן דע ם קא פ אראפ . אזו י װ י א ן א קאפ ״
ר׳ בזנ ם װײנמאכע ר אי ז בגילופין . ע ד זינג ט שטײענדי ק אוי ף דע ר באנ ק אז א
ליד ז ״טאק־פאפיר , טא ק בעגילײע ך ואת ה תשמ ע מ ן השמים״ . נא ך א ריקו ד מאכ ן
זינגט דע ר אלטע ר ר ׳ ישראלטש י קלײן , בנעימות , א ביס ל הײזערי ק א לי ד פו ן ד י
אושפיזן ז
״אבראמלענקו, אבראשענקו , אן , ט י פראדזשאדע ק נאש , א ך ד י פראדזשאדע ק נאש ,
פראש באג א דל א נאס , פרא ש באג א דל א נאס , זשעב י נא ס װיקופי ל
אויס פו ן גלו ת װיפראװאדזשי ל ל ײ ארצנ ו נאש , פרא ש באג א דל א נאס ״
און א י װאי , יצחק־לענק ו יצחק־שענקו , א ן ט י דזשאדע ק נאש ,
און יעקב־לענקו־שענקו , אויטשע ץ נאש ,
מאשעק־לענקו־שענקו, ראבי ן נאש , אראן־לענקו־שענקן , קאפלא ן נאש ,
ױסף צדי ק דו ד קרול ,
166
פנקם מלאװ ע
צום םו ף הא ט ע ר געזונגע ן דא ם זזןלב ע לי ד אוי ף ׳/נישט״ , אוי ף עשױן .
״עשו, ני ע לענקו , עש ו ני ע שענקו . ני ע פרא ש באג א דל א נא ס אאז״ װ
און אויסגעלאז ט ב ײ עשו ן ״ א זנסעב י טש י פיארו ן זאנונסא ס! ׳
םך־הכל א יידעל ע פו ן 80 יאר , א בריליאנ ט פו ן א יידל , טויזנ ט ח ן הא ט גע ־
האט דא ם זינגע ן פו ן דע ם לידל . הענע ך צװיע ם הא ט געזונגען • אז א מי ן לי ד פאר ־
פאםט אוי ף דע ם שטיק ל פו ן ד י הושענות ז ״או ם אנ י חומה״ , אבע ר א מעל ה ״או ם
אני חומה , װידע ר א מעל ה ״בר ה כחמה״ . כאטש , כאטש , כאט ש ,/גול ה וםורה״ , דאך ,
דאך, דא ך ״דמת ה לתמר ״ אאז״װ .
געדאװנט מנחה , דערנא ך ערש ט געמאכ ט דע ם אמת ן ריקוד . או ן טאמע ר הא ט
עמעצער פו ן ד י ,״ניכטערע ״ געװאל ט צוגײ ן צו ם עמו ד זאג ן ״והו א רחום״ , אי ז ע ר
באלד אוי ך געװאר ן ארײנגעשלעפ ט צו ם טאנצן . ערש ט שפעטער , ם׳אי ז שוי ן געװע ן
גוט נאכ ט או ן ם׳הא ט זי ך װער , ניש ט בײ ם ״עמוד״ , נא ר אי ן דע ר זײ ט געכאפ ט
זאגן ״והו א רחום ״ או ן א פא ר האב ן מיטעגזאג ט — האב ן שוי ן ד י אנדער ע אוי ך מיט ־
געדאװנט — או ן — ״גוט־װאך , ״גוט־װא ך! ״
(נועקסיקע, חנזכה , תש״ז )
מ. ליבערבער ג
1905 אי ן מלאװע• )
םוף יא ר 1904 , אי ז אי ן דע ר דעמאלטיקע ר אלגעמיינע ר צױניםטישע ר
ביבליאטעק אויפ ן אלט ן מארק , פארגעקומע ן א גרעםער ע פארזאמלונג . ע ם הא ט
זיך צעפלאקער ט א הײם ע דיםקוםי ע צװיש ן ד י צױני־צױ ן או ן חובבי־צױן .
דעם טעריטאריאל ן געדאנ ק הא ט פארטײדיק ט דע ר דענטים ט שיף , א טא ־
לאנטפולער רוםישע ר רעדנער .
אין דע ר שפי ץ פו ן ד י מלאװע ר ,/צױנ י צױ ך אי ז געשטאנע ן מש ה מערקער .
רער פארשטײע ר פו ן ד י ״חובב י צױן ״ אי ז געװע ן א ן אדעםע ר דעלעגאט .
אין דע ר שפי ץ פו ן א גרופ ע ױגנטלעכ ע אי ז געשטאנע ן דע ר לאמע ר מש ה נא ־
זשעמםקי. געטראג ן הא ט ער , װ י דע ר שטײגע ר אי ז דעמאל ט געװען , א געהאק ט
קאפעטל, א ײדי ש היט ל אוי ף אײ ן זײ ט קא פ ״נאבאקער ״ או ן א קײלעכדי ק געשויר ן
שװארץ בערדל . ע ר אי ז געװע ן א פלאם־פײערדיקע ר בחו ר או ן אוי ף אונד ז ױגנט ־
לעכע הא ט ע ר געהא ט א געװאלדיק ע השפעה ,
נאך א לאנגע ר או ן הײםע ר דיםקוםי ע האב ן מיר , א גרופ ע פו ן ױגגטלעכ ע
פארלאזט דעמאנםטראטױ ו ד י אלגעמײג ע צױניםטיש ע ביבליאטעק .
צומארגנם, שב ת בײטאג , זײנע ן מי ר זי ך צוזאמענגעקומע ן א מא ן 15 אי ן א
בוידעם־שטיבל, װא ם הא ט זי ך געפונע ן אי ן מאר ק אי ן באראנאװםקי ם הוי ז או ן דאר ט
געגרינדעט, דא ם ערשט ע ײדיש ע ארבעטער־קרײזל .
אין מאר ק או ן אי ן ד י ארומיק ע געםלע ך האב ן מי ר אויםגעשטעל ט דיזשורנעם ,
כדי היט ן ד י פארזאמלונג .
א לאנג ע צײ ט האב ן מי ר ארומדיםקוטיר ט או ן געאמפער ט זיך , װעלכ ן נאמע ן
זאלן מי ר געב ן דע ם ערשט ן ארבעטער־קריתל . פארשײדענ ע נעמע ן זײנע ן שוי ן
דעמאלט אנגעגאנגע ן אי ן דע ר ײדישע ר גאם , װ י ״פועל י צױן״ , ״ם . ם. ״ א״אנד .
*) לוי ט ד י ״מלאװע ר נײעס״ .
167
168
פנקס מלאװ ע
א ם ך חברי ם האב ן געװאל ט געב ן אונדזע ר נײ־געשאפ ן קרײז ל ניש ט קי ץ פראלע ־
טארישן נאמען . ע ם הא ט נא ך דעמאל ט ניש ט עקזיםטיר ט קײ ן פועלי־צױניםטיש ע
פארטײ או ן צ ו אונד ז אי ז נא ך אוי ך ניש ט דערגאנגע ן דע ר נאמע ן פו ן ד י אמאליק ע
״םײמאװצעם״. מע ן מו ז אבע ר באשטעטיקן , א ז ד י חברי ם פו ן ערשט ן ײדיש ן אר ־
בעטער־קרײזל זײנע ן געװע ן גענײג ט םימפאטי ש צו ם צױניזם . אי ז טאק ע דא ם
קרײזל אנגערופ ן געװאר ן מיט ן נאמע ן ״פועלי־צױן״ .
יעדן פרײטיקצונאכטם , אדע ר שב ת בײטאג , פלעג ן פארקומע ן אונדזער ע ״צו ־
זאמענטרעפן״, מערסטגטײל ם פלעג ן מי ר אפהאלט ן אונדזער ע פארזאמלונגע ן ב ײ
ױנגע פארלע ך װא ם ס׳אי ז געװע ן א ם ך זיכערער . מלאװ ע אי ז געװע ן א גרענעץ ־
שטאט או ן הא ט געװימל ט מי ט כלערל ײ ״שפיקעס״ . זײע ר ״ראש ״ אי ז געװע ן לע ־
בעדיעװ, א דורכגעטריבענע ר או ן מיאוםע ר מענטש .
אונדזער ארגאניזאצי ע אי ז באשטאנע ן פו ן דר ײ קרימלעך . מי ט יעד ן קרי מ
האט אגגעפיר ט א ן אנדערער . מי ט אײנע ם הא ט אנגעפיר ט יעק ב מש ה נאזשעמםקי ,
א הײםע ר םאציאליס ט או ן פלאמפײערדיקע ר רעדנער . מיט ן צװײט ן קרײז ל הא ט
אגגעפירט מש ה ראזנבערג . ע ר אי ז שפעטע ר געװע ן א לענגער ע צײ ט מיטגלי ד פו ן
צעגטראל־קאמיטעט פו ן דע ר דײטשע ר קאמוניסטישע ר פארטײ . ע ר אי ז געװע ן א ן
אמביציעזער או ן אינטעליגענטע ר מענטש , ע ר הא ט זי ך דעמאל ט געגרײ ט אפצוגעב ן
עקזאמען אוי ף פראװיזער . ע ר הא ט ניש ט דורכגעלאז ט קײ ן אײ ן פארזאמלונ ג או ן
אומעטום אכטונ ג געגעב ן ע ם זא ל זײ ן אי ן בעםט ן ארדענונג . מי ר האב ן אי ם גע ־
דזפן ״בילדונג ם מיניסטער״ .
דער 9־טע ר יאנוא ר 1905 אי ן פעטערבורג , או ן ד י בלוט־באד , װא ם אי ז נא ך
דעם געקומען , האב ן אי ן מלאװ ע געמאכ ט א גרויס ן רושם .
*
אונדזער טעכנישע ר פירע ר או ן אוי ך קאסירע ר אי ז געװע ן ײד ל ניבארםק י
א זו ן פו ן א באלעבאטי ש הויז . ב ײ ז ײ הא ט מע ן שוי ן דעמאל ט געלײענ ט דע ם ״ױד״ .
און דע ם ״פרײנד״ . ע ר הא ט געהא ט א לענגלעך , מא ט פני ם מי ט גחים ע בלוי ע אויגן ,
ער אי ז אפיל ו ניש ט געװע ן פו ן ד י ״טעמפעראמענטן״ , װ י מע ן הא ט ע ס דעמאל ט
גערופן. אי ן סאציאליז ם הא ט ע ר אבע ר געגלויבט , װ י א פרומע ר ײ ד גלויב ט אי ן
משיחן.
די אויפגאב ע פו ן אונדזע ר טעכניש ן פירער , ײד ל ניבארםקי , אי ז געװע ן ארגא ־
גיזידן ד י ערשט ע באװעגלעכ ע ״בערזעס״ . זומע ד 1905 פלעג ן ד י ״בערזעס ״ פאר ־
קומען אוי ף בײד ע זײט ן טראטוא ר אי ן מארק , װא ו ע ם געפינע ן זי ך בײד ע אפטײק ן
דװקא אונטע ר דע ר נא ז פו ן דע ר ״אכראנע״ , װא ס הא ט זי ך געפונע ן אי ן באראנאװסקי ס
פנקס מלאװ ע
169
הויז. אויפ ן ערשט ן שטא ק הא ט זי ך געפונע ן ד י פריװאט ע װאוינונ ג פו ן זשאנ ־
דארמסקי פאלקאװני ק פאל ׳ א רו ם פו ן דײטשע ר אפשטאמונג . ע ר הא ט געהא ט
טרײע דינער ׳ 4 זשאנדארמע ן מי ט לעבעדיעװ ן בראש . איגע ר זי ץ װאוינונ ג אי ז
געװען ד י מלאװע ר ״אינקװיזיצי ע קאמער״ , װ י מע ן הא ט ע ם דעמאל ט גערופן .
די ״בערזעם ״ זײנע ן געװע ן פו ן 4 אדע ר 5 פערזאן ׳ ם׳רו ב פינפטלעך . אײ ן
חבר הא ט רעפעריר ט גײענדי ק או ן ד י אנדער ע האב ן געענטפער ט אוי ף פארשײדענ ע
פראגן. אפ ט האב ן זי ך אכט ׳ צע ן פינפטלע ך פארקערעװע ט פו ן בײד ע זײט ן מאר ק
אין ד י אלײען ׳ אל ץ אויפ ן באפע ל פו ן אונדזע ר טעכניש ן פירער . צולי ב קאנםפי ־
ראציע הא ט ד י מאם ע ניש ט געװאוס ט װע ר ע ם געהער ט צו ם קאמיטעט . אל ץ אי ז
געטאן געװאר ן לויט ן באפע ל פז ן ײד ל ניבארםקי .
*!נ
:4:|נ
דאן באװײז ט זי ך אי ן מלאװ ע ד י קאמפם־ארגאניזאצי ע (״באיעװא י אטריאד״) .
אײגנטלעך א ן ארבעטער־קרית ל פו ן ד י ״פועל י צװן״ . מי ר האב ן נא ך דעמאל ט מי ט
דער צענטראל ע קײ ן פארבינדונ ג ניש ט געהאט . ע ס אי ז געװע ן פא ר דע ר לאנדאנע ר
ס. ד . קאנפערענ ץ או ן פא ר דע ר טײלונ ג אוי ף באלשעװיקע ס או ן מענשעװיקעם .
אלע פארטײען ׳ ײדיש ע או ן פוילישע ׳ האב ן געהײס ן םאציאל־דעמאקראטישע . אי ן
פרינציפ זײנע ן אל ע עםדעקיש ע פארטײע ן געװע ן קעג ן טעראר . מי ר זײנע ן אוי ך
געװען קעג ן טעראר . אבע ר מלאװ ע אי ז געװע ן א גרענעץ־שטא ט או ן דעריבע ר אי ז
געגאגגען א גרויםע ר שמוג ל פו ן געװע ר פו ן דײטשלאנ ד קײ ן װארשע ׳ אזו י א ז פז ן
זיך גופ א אי ז אי ן שטא ט אויםגעװאקם ן א שטארק ע קאמפם־ארגאניזאציע . װ י
געזאגט זײנע ן מי ר געװע ן קעג ן טעראר ׳ אבע ר מי ר האב ן פארקוק ט דע ם פאק ט װא ם
אזא גרופ ע הא ט זי ך געשאפן . דע ר ערשטע ר ״נאטשאלניק ״ פו ן ״באיעװא י אטריאד ״
איז געװע ן א פלאצקע ר םטאלער ׳ װא ס הא ט געארבע ט ב ײ שיע ה קאזשעניק . זײנ ע
נאענטע מיטהעלפע ר זײנע ן געװע ן ד י אזו י גערופענ ע ״הײם ע טעמפעראמענטן ״ או ן
א פא ר שטארק ע חברה־לײט ׳ ישעי ה יאקובאװיט ש או ן אנדערע .
ישעיה יאקובאװיט ש הא ט מע ן געחפ ן ישעי ה װארשעװער . ע ר הא ט געהא ט
א בלא ם פני ם או ן א פא ר רויטע ׳ קרענקלעכ ע אויגן . געטראג ן הא ט ע ר א שװאר ץ
וױיך קאפעלושל ׳ אראפגערוק ט איבע ר ד י אויג ן או ן א שװארצ ע פעלערינע . אונטע ר
דער פעלערינ ע הא ט ע ר געטראג ן א שװארצ ע ״ראבאטשע ״ בלוזע ׳ ארומגעגארטל ט
מיט א רויט ן פאםעק . ע ר הא ט זי ך תמי ד ארומגעטראג ן מי ט א ביכל .
דער היפ ך זײנע ר אי ז געװע ן דע ר צװײטע ר ״באיאװיעץ ״ קאפטאל .
איך געדענ ק אוי ך אײנע ם אלטער ׳ א םטאלע ר או ן אונזע ר מ . ראזנבערג .
אײן פרימארגן , סז ף ױל י 1905 , הא ט אונדזע ר קאמיטע ט באשלאם ן א באיקא ט
אויף אל ע זאראמינע ר באלעגאלע ס או ן אוי ף א טײ ל װארשעװע ר םוחרים , זוא ם פלעג ן
170
פנקס מל^װ ע
קומען קײ ן מלאווע . כ׳געדענ ק ניש ט ד י סיב ה פו ן באיקאט . אל ע האב ן באדארפ ט
באקומען ״שײנע ך פו ן אונדזע ר קאמיטע ט אוי ף ארײנפא ר או ן ארויםפאר . דע ר
קאמיטעט הא ט ארויסגעגעב ן א באפע ל ד י ״באיאװצעם ״ צ ו זי ץ חמי ד גרײט . אזו י
איז אנגעגאנגע ן א פא ר װאכן . אײנמא ל האב ן זי ך ד י זאראמינע ר באלעגאלע ס אײנ ־
געשפארט או ן געװאל ט ארײנפאר ן קײ ן מלאװ ע פו ן דאר ף טורזש ע א ן דערלויבעני ש
פון אונדזע ר קאמיטעט . באל ד זײנע ן ארוי ם אונדזער ע //באיאװצעם ״ מי ט ישעי ה
װארשעװער/ קאפטאל ׳ אלטע ר או ן ראזנבערג . אל ע אנפירע ר מי ט //שפײערם ״ אי ן
די הענט ׳ ברוינינג ם או ן בולדאגם . מש ה ראזנבער ג אי ז געשטאנע ן פו ן דע ר װײט ן
און אבסעחויר ט זײנ ע //זעלנער״ , ע ר הא ט געהא ט א ניקעלנע ם בראונינג , װא ס שים ט
אן אפקלאנג .
מען הא ט אויסגעשאם ן אײגיק ע מא ל אי ן דע ר לופט . ד י באלעגאלע ס האב ן
זיך אבע ר געװארפ ן אי ן שלאכ ט ארײן . אײ ן באיאװיע ץ אי ז אװע ק אי ן שטא ט
ארײן זי ך אנפרעג ן דע ם קאמיטעט . ע ר הא ט באקומע ן אינסטרוקציעס , פא ר קײ ן
פאל ניש ט ארײנצולאז ן אי ן שטא ט ארײ ן א ן א דערלויבעני ש פו ן קאמיטעט .
ביז ד י אקטאבע ר טע ג פו ן 1905 זײנע ן מי ר ניש ט געשטאנע ן אי ן קײ ן שו ם
פארבינדונג מי ט דע ר צענטראלע . מי ר פלעג ן אבע ר באקומע ן פו ן װארש ע ד י
פועלי צױניסטיש ע צײטונ ג ״דע ר װעג״ , או ן אוי ך ד י //יעװרעיםקאי א ראבאטשאי א
כראניקא״, װא ס באראכא װ הא ט ארויסגעגעב ן אי ן פאלטאװע . אונדזע ר ״בילדונג ס
מיניסטער״ מש ה ראזנבער ג פלעג ט איבערזעצ ן פו ן רוסי ש פארשיידענ ע ארטיקלען ,
זײ אלײ ן אפקאפיר ן או ן פארטײל ן אוי ף ד י ״בערזעס״ , װא ו מי ר פלעג ן זי ך צו ־
זאמענקומען.
מיר זײנע ן אוי ך געװע ן אי ן קאנטאק ט מי ט דע ר פ . פ . ס. , װא ם אי ז אי ן מלאװ ע
געװען א שטארק ע ארגאניזאציע . צולי ב דע ר נאנטקײ ט פו ן דע ר גרענע ץ אי ז אי ן
שטאט געזעם ן זײער ע א טעכניש ע קאמיסי ע מי ט אײנעם , א סטודענ ט פו ן אגראנא ־
מיע, ױרע ק באלעםלאװםק י בראש .
פון ז ײ פלעג ן מי ר באקומע ן אומלעגאל ע צײטונגע ן או ן בראשורן . אוי ף אונדזע ־
רע ״בערזעם ״ האב ן מי ר פונאנדערגעטײל ט דע ם ״ראבאטניק ״ מי ט דע ם ״ארבעטער״ ,
װאם ד י ײדיש ע םעקצי ע פו ן ד י פ . פ . ם . הא ט דעמאל ט ארויםגעגעבן , אפיל ו ד י
ס. דקיש ע צײטונ ג ״טשערװאנ י שטאנדאר״ , האב ן מי ר אוי ך געלײענט . מי ר זײנע ן
אבער געװע ן מע ר פאראינטערעםיר ט אי ן ד י פ . פ.־סיש ע צײטונגען , װײ ל מי ר זײנע ן
אויך געװע ן ״העראאיש ״ געשטימ ט או ן װעג ן ד י ״העלדישע ״ קאמפן , װא ם ד י פ . פ . ס .
האט געפירט , אי ז צ ו מארגנ ס געװע ן אי ן בײד ע פארטײ־בלעטער .
די באציאונגע ן מי ט דע ר פ . פ . ס . זײנע ן געװע ן דור ך דע ם חב ר קאפטאל , װא ם
האט געארבע ט בײ ם פויליש ן אײנבינדע ר ראכאצקי , ב ײ װעמע ן ע ס זײנע ן פארגע ־
קומען אל ע זיצוגגע ן פו ן דע ר פארטײ .
נאך דע ם אינצידענ ט מי ט ד י זאראמינע ר באלעגאלע ס הא ט לעבעדיע װ שוי ן
פנקס מלאװ ע
171
אבסערװירט אונדזער ע קרײזלעך . אײנמא ל אי ז ישעי ה װארשאװסק י מי ט צװ ײ
פוילישן ױגנטלעכ ע פו ן פ . פ . ס . געגאנגע ן אוי ף װאולקע ר אלעע ׳ װא ו ד י פויליש ע
חברים האב ן פארטײל ט ד י רעװאלוציאנער ע מיליטע ר צײטונ ג ״סאלדאטסק י ליס ־
טאק״. לעבעדע װ הא ט ז ײ נאכשפיאנירט . אי ן דע ר לעצטע ר מינו ט אי ז װארשאװסקי ן
געלונגען אי ן דע ר לעצטע ר מינו ט אװעקצואװארפ ן דא ס פעק ל ״דע ר ארבעטער״ ,
װאס ע ר הא ט ב ײ זי ך געהאט . ד י פויליש ע חברי ם זײנע ן ארעסטיר ט געװאר ן או ן
אװעקגעפירט אי ן ד י ״אינקװיזיציע־קאמער ״ אי ן באראנאװסקי ס הויז .
נאך דע ר גחיסע ר שחיט ה אי ן ד י לענינע ר גאלד־גרוב ן אי ן אויגוס ט 1905 ,
האט זי ך אי ן גאנצ ן לאנ ד פארשפרײ ט א כװאלי ע פו ן שטרײקן , פאליטיש ע או ן
עקאנאמישע, װא ס הא ט דערגרײכ ט אוי ך קײ ן מלאװע .
מען הא ט שוי ן געפיל ט ד י אנקומענדיק ע שטורמיש ע טעג . נא ך פו ן מא י א ן
האבן מי ר זי ך געגרײ ט צ ו א שטרײק . מי ר האב ן אוי ך געגרינדע ט א שטרײק־קאסע .
יעדער חב ר (מי ר זײנע ן געװע ן א 50 מאן) , הא ט געצאל ט 5 קאפיקע ס א װאך . ד י
קאסע הא ט געפיר ט ײד ל ניבארסק י צוזאמע ן מי ט קאלאנקא , דע ם אנפירע ר פו ן
שטרײק.
דעם 18־ט ן אויגוס ט 1905 אי ז אויסגעבראכ ן דע ר גרויסע ר שטרײק . מי ר
האבן זי ך נא ך פריע ר געהא ט פארשטעגדיק ט מי ט דע ר פ . פ . ס . דע ר שטרײ ק אי ז
געװען א געלוגגענער .
אנגעהויבן הא ט ע ם זי ך מי ט גרוים ע בשותפותדיק ע ״מאסואװקעם״ , אויפ ן
שרענסקער װע ג בײ ם ״דרוזשניק״ . רעכט ס פו ן טא ל זײגע ן געװע ן א פא ר הונדער ט
קשאקעם, װא ו הונדער ט מענטש ן האב ן זי ך געקענ ט אומבאמערק ט צוזאמעגקומען .
בײ א ן איבערפא ל האב ן מי ר זי ך געקענ ט צעשיט ן אוי ף פארשײדענ ע װעגן . דא ס
ארט אי ז װ י באשאפ ן געװאר ן פא ר אז א מיטיגג . ד י חברי ם האב ן ע ם גערופ ן ״ד י
קשאקעס״.
שבת האב ן מי ר צוזאמע ן מי ט ד י פויליש ע ארבעטע ר געהא ט א ״מאםואװקע״ .
צוריקגײענדיק מי ט פארשײדענ ע װעג ן האב ן מי ר זי ך אנגעשטוים ן אוי ף ״אונדזערע ״
דאנםקע קאזאקן , װא ס זײנע ן דעמאל ט געשטאנע ן אי ן מלאװע . ז ײ זײנע ן געריט ן צ ו
3־4 מא ן או ן געהאלט ן נאהײקע ם אי ן ד י הענט . ד י שטא ט הא ט אויםגעזע ן װ י אי ן
א מלחמה־צושטאנד . װ י ע ם הא ט זי ך שפעטע ר ארויםגעװיזן , הא ט זי ך דע ר נא ־
טשאלניק, פיאדא ר גראדעצקי , אריענטיר ט אי ן דע ר לאגע . ע ר הא ט געזע ן גרופ ן
ארבעטער גײ ן צוזאמען , הא ט ע ר ארויםגעפאדער ט א ״סאטניע ״ קאזאק ן היט ן ד י
שטאט. ד י ״דראגאנער״ , װא ם זײנע ן געשטאנע ן אי ן מלאװע , זײנע ן שוי ן געװע ן
געכאפט אי ן ״קראמאלע״ . אפיל ו אי ן װאולקע , װא ו ע ס אי ז געװע ן א גרוים ע באן ־
דעפא, אי ז אוי ך געװע ן ניש ט רואיק .
די פערט ע םאטני ע קאזאק ן מיט ן קאמאנדי ר טשארנ י יארא װ הא ט פאטראליר ט
די שטאט . יארא װ הא ט אויםגעזען , װ י א װילדע ר מענטש . ע ר הא ט געטראג ן א
172
פנקס מלאװ ע
פאר בלוי ע בריל ן מי ט א לאנג ן שװארצ ן שנו ר צוגעשפילע ט צ ו זײ ן הויזן־פאם ,
ברײטע שאראװארן , װ י א צירק־קלאון , גא ר הויכ ע אפצאס ן אוי ף זײנ ע קורצ ע שטי ־
װעלעך. אזו י רײטנדי ק אוי ף זײ ן פערדל , הא ט ע ר אויסגעזען , װ י א ריכטיקע ר
אינקװיזיטאר. הא ט זי ך טאק ע זײ ן ״םאטניע ״ צעלאז ט איבע ר דע ר שטא ט או ן גע ־
שלאגן ד י דורכגײענדיקע .
דאם הא ט ארויםגערזפ ן ב ײ אונד ז או ן ב ײ ד י פויליש ע חברי ם דע ם װיל ן גקמ ה
צו נעמע ן אי ן טשארנ י יארא װ מי ט זײנ ע קאזאקן . א גרופ ע הא ט באשלאם ן צ ו
מאכן בײנאכ ט א ן איבערפא ל אוי ף ד י קאזאקן , בכד י דעמאנסטריר ן אונדזע ר װי ־
דערשטאנד. צומארגנם , זונטי ק בײנאכט , דע ם 22־ט ן אויגום ט הא ט א גרופ ע ״בא ־
יאװצעם״ אונטע ר דע ר אנפירונ ג פו ן פויליש ן ״באיאװיעץ ״ זײד א געעפנ ט א שיםער ײ
אויף ד י קאזאקן . ד י קאזאק ן האב ן זי ך געװארפ ן מי ט ד י נאהײקעם , אבע ר אל ע
חברים אי ז געלונגע ן צ ו אנטלויפן . אויפ ן צװײט ן טא ג הא ט מלאװ ע אויסגעזען ,
װי א באלאגערט ע שטאט . ע ם האב ן זי ך אנגעהויב ן מאםן־רעװיזיעם . ב ײ ד י
פוילישע פארדעכטיק ע חברי ם הא ט מע ן געזוכט , אבע ר ב ײ ד י חברי ם פו ן אונדזע ר
קרײזל נישט , רעװיזיע ס זײגע ן געװאר ן דורכגעפיר ט דװק א ב ײ ד י אנגעזעענ ע
ױנגע צױניםטן , װא ם האב ן מי ט ד י ארבעטער־קרײזלע ך קײ ן שו ם שײכו ת ניש ט
געהאט, װ י געזונדהײט , נחו ם מאקאװםק י או ן אנדערע . מע ן הא ט קײ ן פארדעכ ־
טיקע זא ך גיש ט געפוגען . ע ם אי ז אונד ז דא ס מא ל אוי ך צוהיל ף געקומע ן דע ר
רוםישער זשאנדאר ם מי ט דע ר לאנגע ר שװארצע ר בארד , װא ס הא ט געהא ט רע ־
װאלוציאנערע נײגונגע ן או ן װא ס אי ז געשטאנע ן אי ן קאנטאק ט מי ט ד י חברי ם פו ן
פ. פ . ם . זײ ן פםעװדאגי ם אי ז געװע ן יעװם ײ פאװלאװ .
*
4::!:
די ידיע ה װעג ן ד י באריקאד ן אי ן מאםקװע , פעטערבור ג או ן אנדער ע רוםיש ע
שטעט, דע ר בוג ט אי ן קראגשטא ט או ן אי ן אנדער ע פארט ן האב ן ארײנגעבראכ ט
דערמונטערונג אוי ך אי ן אונדזע ר מלאװע ר ארגאניזאציע . מי ר האב ן זי ך גענומע ן
צו אקטױוע ר ארבעט .
מיר האב ן אויםגעקליב ן א נײע ם אויםפיר־קאמיטע ט ברא ש מי ט מש ה ראזנ ־
בערג. ד י צענטראל ע אי ז געװע ן ב ײ חב ר פיש ל בלאכאזש . פיש ל אי ז נא ך געװע ן
א בחור , געפיר ט שוי ן דעמאל ט פא ר זי ך א װערקשטע ל או ן געװאויג ט אי ן צװ ײ
שטובן. מש ה ראזנבער ג הא ט ד י לעצט ע צװ ײ יא ר פא ר זי ץ אװעקפאר ן געװאוינ ט
בײ פישלע ן צולי ב ד י רדיפות , װא ם ע ר הא ט געהא ט אויסצושטי ץ אי ן דע ר הײ ם
פון זײ ן טאט ן שמשון , דע ם גערע ר חםיד .
דא האב ן מי ר אײנגעארדנ ט א קאפיר־דרוקערײ . חב ר ראזגבער ג פלעג ט אנ ־
שרײבן מי ט טו ש אײ ן קאפי ע או ן א צװײטע . אי ך הא ב אוי ך מיטגעהאלפ ן אי ן דע ר
פנקס מלצװ ע
173
ארבעט. מע ן הא ט אריעגעלײג ט ד י קאפי ע אי ן א העפט , יעדע ם בלעט ל אײנגע ־
שמירט מי ט פוטע ר אדע ר בוימ ל או ן דערנא ך צוגעקװעטש ט מי ט צװ ײ בלעכן . אזו י
ארום האב ן מי ר געדרוק ט פארשײדענ ע פראקלאמאציעם . ע ם אי ז ניש ט געװע ן
קײן לײכט ע ארבעט ׳ אבע ר א דרוקער ײ האב ן מי ר פארמאגט . ד י פראקלאמאציעם ׳
װאם מי ר האב ן געדרוק ט אי ן הונדערטע ר עקזעמפלארן , האב ן זי ך אנגעהויב ן מי ט
די װערטער ? ״חברי ם אוי ף דע ר װאך , דע ר נצחו ן אי ז נאענט , א טויט־קלא פ דע ם
צאריזם״, אדער , מי ט א שװאר ץ רעמל ? ״דע ר צאריז ם הא ט אויםגעצויג ן זײנ ע
לאפעם״.
אונדזערע מאםן־פארזאמלונגע ן פלעג ן זײ ן זײע ר שטורמישע . אז א פארזאמלונ ג
האבן מי ר געהא ט אי ן דע ר װארשעװע ר גא ם אי ן א םטאלער־שאפ ע בײ ם חב ר בער ל
םטאלער.
דאם ערשט ע מא ל אי ז צ ו אונד ז געקומע ן א חב ר פו ן װארש ע או ן רעפעריר ט
װעגן דע ם צוזאמענפא ר פו ן אל ע פועלי־צױניםטיש ע קריתלעך , װא ם דאר ף פארקז ־
מען. מי ר האב ן געדארפ ט אויםקלײב ן צ ו דע ר קאנפערענ ץ צװ ײ דעלעגאטן . מי ר
האבן אויםגעקליב ן ד י חברי ם איטש ע דזשאלדאװםק י או ן מרדכ י פיגאט .
מרדכי פיגא ט פלעג ט זי ך װיצלע ן א ז ע ר אי ז פו ן ד י ״קאלטע ״ חברים , דא ם
הײםט, א ז ע ר הא ט נא ך קײנמא ל ניש ט געהא ט קײ ן דורכפאל . הג ם ע ר אי ז געשטא ־
נען אי ן קאנטאק ט מי ט ד י פויליש ע חברי ם או ן געטײל ט אוי ף אונדזער ע פארזאמ ־
לונגען הונדערטע ר עקזעמפלאר ן פו ן ״ראבאטניק ״ מי ט דע ר ײדישע ר בײלאגע . ד י
מלאװער זשאנדאר ן האב ן אי ם קײנמא ל ניש ט געפאקט .
די װארשעװע ר קאנפערענ ץ אי ז געװע ן א דורכפאל . מע ן הא ט אל ע 150 מא ן
ארעםטירט או ן פארשפאר ט אוי ף 3 חדשי ם אי ן ציטאדעל .
אויך בײ ם קלײב ן אונדזער ע פארשטײע ר זײנע ן מי ר שיעו ר ניש ט דורכגעפאלן .
צוליב פארזיכטיקײ ט האב ן מי ר אװעקגעשטעל ט פיקעטן , צע ן הײזע ר פו ן ארט , װא ו
די פארזאמלונ ג אי ז פארגעקומען . או ן ז ײ געהײם ן ארײנגי ץ או ן אחיםגײ ן פו ן הוי ף
כדי מע ן זא ל מײנען , א ז ד י פארזאמלונ ג קומ ט פא ר דארטן . אזו י אי ז טאק ע געװען .
דארט אי ז פארגעקומע ן א ן איבערפא ל פו ן דע ר פאליצײ , װא ם הא ט פארשטײ ט זי ך
גארנישט ני ט געפונען . דערװײ ל האב ן מי ר באקומע ן א ידיע ה פו ן יעװם ײ פאװלא װ
און זי ך אוי ף שנע ל אפגעטראגן .
:|נ
דעם מאניפעם ט פו ן 17־ט ן אקטאבע ר 1905 הא ט ד י גאנצ ע באפעלקערונ ג אי ן
מלאװע אויפגענומע ן מי ט גרוי ם פרײ ד או ן ע ם הא ט זי ך פארמיר ט א דעמאנםטרא ־
ציע פו ן ײד ן מי ט גוײ ם צוזאמען . אי ן אי ר האב ן זי ך באטײליק ט איבע ר 10.000
מאן. דע ר הויפט־אנפירע ר אי ז געװע ן ד י באקאנט ע מלאװע ר פויליש ע שריפט ־
174
פנקם מלצװ ע
שטעלערין זוזאנ א מאראווסקא . אי ן מאר ק אי ז געשטאנע ן אונדזע ר ארגאניז^י ע
ארומגערינגלט מי ט א קײ ט מיליציאנער ן מי ט משהן ׳ א פלאצקע ר סטאלער ׳ אי ן דע ר
שפיץ. נא ך אונד ז זײנע ן געשטאנע ן חברי ם פו ן דע ר ״אלגעמײנע ר צױניסטישע ר
ביבליאטעק״ מי ט יקי ר װארשאװסקי ן אי ן דע ר שפיץ . נא ך ז ײ — א פא ר הונדער ט
ײדן. ע ס הא ט געפלאטער ט א גרויסע ׳ רויט ע פא ן מי ט א גאלדענע ר אויפשריפ ט
״ואהבת לרע ך כמוך״ .
די דעמאנסטראצי ע הא ט מארשיר ט צו ם קב ר פו ן ד י העלד ן פו ן יא ר 1863 .
דער קב ר הא ט זי ך געפונע ן לינק ס פו ן דעמאלטיק ן קארדא ן אוי ף דע ר ניבארגע ר
גאס׳ אי ן מיט ן פעל ד שטײ ט א ן אלטע ר צל ם איבע ר דע ם קב ר פו ן אײנע ם ארליק ׳
װאם אי ז אי ן 1863 אומגעקומע ן פו ן ד י צאריש ע הענקער . ד י צע ן טויזנטיק ע מאם ע
האט זי ך ד א אפגעשטעלט .
די ערשט ע רעד ע הא ט געהאלט ן זוזאנ א מאראװסקא , ז י הא ט אנגעהויב ן מי ט
די װערטע ר ״ברידע ר ײדן ״ או ן גערעד ט װעג ן פוילנ ם פרײהײט , טראדיצי ע או ן
טאלעראנץ. יענע ם טא ג הא ט אי ן מלאװ ע געהערש ט ד י אמת ע פרײהײט .
נאך מאראװםקא ס רעד ע האב ן ד י דעמאנסטראנט ן מי ט געזאנ ג מארשיר ט צורי ק
אין מאר ק אריין . יקי ר װארשאװםק י הא ט מי ט ױגנטלעכ ן ברע ן געזונגע ן ״עו ד
לא אבדה״ . מי ר האב ן אנטקעגנגעזונגע ן ״מי ר הויב ן ד י הענ ט קעג ן מזר ח או ן
שװערן״.
דער מאר ק הא ט אויםגעזען , װ י דע ר לאנדאנע ר ״הײ ד פארק״ . אי ן יעד ן
עק הא ט א ן אנדערע ר גערעדט . אי ן אײ ן ע ק הא ט גערעד ט אײנע ר פו ן ד י ״נארא ־
דאװצעם־פאםטעמפאװצעס״, אי ן אנדער ן ע ק — ד י פ . פ . ם . אונדזע ר חבר ׳ דע ר
לאמער יעק ב מש ה נאזשעמסקי , הא ט גערעד ט פו ן באלקא ן פו ן קאנעצקי־פראנק .
אבער נא ר אײניק ע טע ג נא ך דע ר דעמאנםטראצי ע הא ט זי ך װידע ר אויפגע ־
הויבן ד י צאריש ע נאהײקע , ע ם זײנע ן פארגעקומע ן שטארק ע ארעםטן .
אזוי װ י אי ן גאנצ ן לאנד , האב ן זי ך אוי ך ב ײ אונד ז אי ן מלאװ ע באװיז ן גרוים ע
מודעות װעג ן קריגס־צושטאנ ד מיט ן באקאנט ן נוס ח א ז מע ן טא ר ניש ט גײ ן זאל ־
בעדריט, א ז נא ך 8 אװנ ט טא ר מע ן זי ך ניש ט באװײז ן אי ן גאם , אפילו , װע ן מע ן
דארף רופ ן א דאקטאר .
אין עטלעכ ע טע ג אח ם האב ן זי ך אנגעהויב ן שטארק ע רעפרעסיעם . יעד ן
טאג הא ט מע ן געזע ן ברענגע ן אי ן ״אויעזד ״ װא ו ע ם הא ט זי ך שפעטע ר געפונע ן
די פאםט , ארעםטירט ע פאליאקן . ז ײ זיעע ן אדמיניסטראטױ ו אפגעשיק ט געװאר ן
אויף 3 בי ז 6 חדשי ם אי ן פלאצקע ר תפיםה . אוי ך אונדזע ר חב ר יעק ב מש ה נא ־
זשעמםקי אי ז פארמשפ ט געװאר ן אוי ף 6 חדשי ם או ן אפגעשיק ט געװאר ן צוזאמע ן
מיט אײניק ע ״שליאכטשיצעס ״ אי ן קײט ן קײ ן פלאצק .
עס הא ט זי ך ארויסגעװיזן , א ז לעבעדיע װ מי ט זיע ע באהעלפע ר האב ן אבםער ־
װירט או ן פארנאטיר ט אל ע רעדנע ר אוי ף דע ר דעמאנסטראציע . פונדעסטװעג ן
פנקס מלאװ ע
175
האט זי ך אונדזע ר ארגאניזאצי ע ניש ט צוזאמענגעבראכן , אפיל ו ג ײ ד י שװערםט ע
באדינגונגען פו ן יא ר 1906 . מי ר האב ן נא ך פארשטארק ט דע ם קאנטאק ט מיט ן צ . ק .
פון ״פועל י צױ ך אי ן װארשע .
צו אונדזע ר ארגאניזאצי ע אי ז אוי ך צוגעשטאנע ן א גרופ ע יידיש ע שילע ר
פון דע ר מלאװע ר פוילישע ר האנדלם־שולע . מיעטע ק קלעניע ץ אי ז געװע ז א ן
אפטער באזוכע ר פו ן אונדזער ע בערזעם . ע ר הא ט זי ך אויםגעצײכנ ט מי ט זײ ן רעד ־
נער־טאלאנט.
מיר פלעג ן האב ן גאנ ץ גרוים ע פארזאמאנגען , װינטע ר ב ײ חברי ם אי ן שטוב ,
זומער — אי ן װאלד .
אזוי הא ט ע ם געדויער ט בי ז נאװעמבע ר 1906 , װע ן אונדזע ר ארגאניזאצי ע
האט זי ך דא ך צוזאמענגעבראכן . א ם ך חברי ם האב ן זי ך אנטויש ט אי ן דע ר רעװא ־
לוציע, אנדער ע זײנע ן געװאר ן באלעבאטימלעך , אנדער ע װידער , זײנע ן זי ך צעפאר ן
אין אל ע עק ן װעלט .
911
םוף נאװעמבע ר 1906 הא ט זי ך אי ן מלאװ ע באװיז ן א שטארק ע עקםפראפריאציע ־
גרופע. א טײ ל פו ן אונדזער ע חברים , װ י אוי ך פו ן ד י פ . פ . ם . האב ן מקנ א געװע ן
אנדערע שטעט , װא ו ע ם האב ן עקזיםטיר ט עקםפראפריאציע־גרופן . אי ן יענ ע
שטעט אי ז ד י עקםפאפריאצי ע אחרכגעפיר ט געװאר ן פא ר פארטײ־צװעקן . ד י
רעזולטאטן פו ן דע ר מלאװע ר עקםפפראפריאציע־ארבע ט אי ז געבליב ן א םו ד בי ז
הײנט.
דער ערשטע ר איבערפא ל אי ז געװע ן ארגאניזיר ט איבע ר דע ר װאוינונ ג פו ן
יעקב שלמ ה מאגדזשעק . א פארמאםקירט ע גרופ ע אי ז ארײ ן או ן צוגענומע ן א פא ר
הונדערט רובל . ד י אנפאלע ר זײנע ן געװע ן פארקאנםפירירט , אפיל ו פא ר ד י אײ ־
גענע געװעזענ ע חברים . װע ן ד י זשאנדארמערי ע אי ז נאכ ן איבערפא ל אנגעקומען ,
האט ז י געפונע ן אויפ ן טי ש באמבעם , צ ו װעלכ ע ז י הא ט מור א געהא ט זי ך צוצורירן .
מען הא ט גערופ ן מיליטעריש ע םפעציאליםטן , װא ם האב ן ד י באמבע ם מי ט גרוי ם
פארזיכטיקײט אװעקגעפיר ט אי ן פעל ד ארײן , כד י ז ײ אויפצורײםן . ד י באמבע ם
האבן אבע ר ניש ט עקםפלאדירט . ז ײ זײנע ן געװע ן פו ן לײם .
די פאליצ ײ או ן זשאנדארמערי ע האב ן צװ ײ טע ג או ן נעכ ט באלאגער ט דא ם
דארף דעמבםק , װא ו ע ם האב ן זי ך געזאל ט געפינע ן ד י אנפאלער . פאקטי ש האב ן
זײ זי ך אל ע געפונע ן אוי ף א חתונ ה אי ן ״קאשטשאל״ . אײניק ע פו ן אונדזער ע חברים ,
װי קאפטא ל או ן אנדערע , זײנע ן געחפ ן געװאר ן אוי ף א ״דאפראם״ , אבע ר צולי ב
דוחק אי ן באװײז ן זײנע ן כמע ט אל ע באפרײ ט געװארן .
םוף פעברוא ר 1907 אי ז פארגעקומע ן א ן איבערפא ל איבע ר דע ר ״באנ ק
176
פנקס מל^וו ע
םפולדזשעלטשי״״ אדע ר װ י מע ן הא ט ז י גערופ ן ״רודאװםקי ם באנק״ . דע ם איבער ־
פאל הא ט ארגאניזיר ט אײנע ר זאכארםק י א . נ . פ . פראװיעץ*) . אי ן איבערפא ל
האבן אוי ך אנטײ ל גענומע ן 3 ײד ן ז קאפטאל , מש ה ראזנבערג ״ ישעי ה װארשעװע ר
און אוי ך דע ר פאליא ק ראדאצקי , ב ײ װעמע ן אי ן שטו ב ע ס אי ז געװאר ן אויסגעאר ־
בעט דע ר גאנצע ר פלאן . זאכארםק י הא ט זי ך ארויםגעװיז ן אל ם פאררעטער . װע ן
די גחפ ע אי ז אנגעקומע ן אי ן דע ר באנ ק ארײן , הא ט זי ך אוי ף ז ײ געעפנ ט א שיםערײ ,
נעמער אי ז געהרגע ט געװארן , צװ ײ אנדער ע פארװאונדעט . ד י יידיש ע אנטײל ־
נעמער זײנע ן זי ך צעלאפן . קאפטא ל או ן מש ה ראזנבער ג זײנע ן אנטלאפ ן קײ ן אוים ־
לאנד. ישעי ה װארשעװע ר (יאקובאװיטש ) הא ט מע ן שפעטע ר געכאפט ׳ װע ן ע ר
איז געפאר ן מי ט א גרופ ע ארטיסט ן װ י א זינגער . ע ר אי ז געשטעל ט געװאר ן פא ר
א קריגס־געריכ ט צוזאמע ן מי ט ראכאצקי ן או ן אײנע ם דראזדאװסקי . ראכאצק י אי ז
באפרײט געװארן , דראזדאװסק י או ן װארשעװע ר האב ן באקומע ן 4 יא ר קאטארגע .
דראזדאװסקי אי ז שפעטע ר באפרײ ט געװאר ן א דאנ ק דע ר רעװאלוציע . װארשעװער ס
שװאכער גו ף הא ט ניש ט אויםגעהאלט ן או ן ע ר אי ז געשטארב ן אי ן פלאצק .
אזוי הא ט זי ך געענדיק ט ד י מלאװע ר רעװאלוציאנער ע באװעגונ ג פו ן 1905 .
*) נא״יאנאל ע פויליש ע ארבעטמר־פארטײ .
מלא װ ע
אין דע ר ײדישע ר ליטעראטו ר
ד״ר יעק ב שאצק י
י. אפאטאש ו
יקיר װארשאװסק י
177
ד״ר יעק ב שאצק י
װעגן אפאטאשו ס מלאװע ר
דערצײלונגען
1"י ניי ן קורצ ע דערציילונגע ן פו ן ױם ף אפאטאשו ׳ װא ם װעד ן געדדוק ט
אין דע ם ״פנק ם מלאװע ״ זײנע ן דאטיד ט : ד י עדשט ע — 1914 , ד י לעצט ע — הג ם
נישט דאטיד ט אי ז געשדיב ן אי ן ד י יאד ן פו ן לעצט ן חודג ן אונדזעדן . דא ם זיעע ן
דעדצײלונגען, װא ם האב ן ד י מלאװע ד אטמאםפעד ע או ן מלאװע ד טיפאזש . אבע ד
עם װאל ט געװע ן ניש ט דיכטי ק באטדאכט ן ז ײ װ י לאקאל ע אדע ד װ י דעגיאנאל ע
שאפונגען. דע ד כו ח פו ן אפאטאשו ם קינםטלעדיש ן אויםדדו ק באשטײ ט אי ן דעם ,
װאם אפטמא ל אומבאװאוםטזיניקעדהײ ט דעדהויב ט ע ד א לאקאל ע געשטאל ט אדע ד
א דעגיאנאל ע היםטאדיש ע םיטואצי ע צ ו דע ד מדדג ה פו ן אוניװעדםאלישקײט . דע ד
לאקאלעד קאלאדי ט פאדבלײב ט װ י א ״תנאי־קאלאדיט , װ י א דעקאדאטױוע ד עלע ־
מענט, װא ם דע ד לײעגע ד פאדגעם ט זײע ד שנע ל או ן ע ם שײל ט זי ך אדוי ם דא ם אלגעמי׳ ז
יידישע, װא ם אי ז ניש ט צוגעשמיד ט צ ו ד י ״דעאליםטישע ״ ד ׳ אמו ת פו ן א שטא ט
אדעד שטעטל . אי ן דע ד זעלבע ד ציי ט אבעד , זײנע ן זײנ ע מלאװע ד ײד ן אוי ף
אזוי פי ל מלאװע ד אוי ף װיפ ל ז ײ שפיגלע ן אפ , אדע ד דעפדעזענטיד ן דע ם ציבוד ־
כאדאקטעד או ן דע ם מענטשלעכ ן מהות , װא ם ד י מלאװע ד עד ה הא ט אי ן גאנ ג פו ן
געשיכטע פדאדוצידט .
״קױוקע גנב ״ א װעדטע ד געמע ל אי ן גום ט פו ן א דאמיזנ , דע ם פדאנצויזיש ן
מאלעד, אדע ד דע ם שפאניש ן מאלע ד גאי א — אי ז א מלאװע ד אי ן זי ץ דעאליםטישע ד
דאם, הא ט אבע ד אוי ך געקענ ט זײ ן אי ן דעגענםבודג , אדע ד אפיל ו אי ן א שפאניש ־
ײדישעד שטא ט אי ן ד י יאד ן פאד ן גידוש . דעדפא ד אי ז ״קיװק ע גנב ״ א שטודי ע
אין מיניאטו ד פו ן ד י אומזעעװדיק ע מאדאליש ע כוחו ת אי ן דע ם עמך־מענטש , װא ם
נאד א קינםטלע ד קע ן אדויםבדענגע ן — בע ת פא ד דע ד דדויםנדיקע ד װעל ט אי ז
דאם מםתמ א ניש ט מע ד װ י א ״זייטיקע ד פדאדוקט ״ פו ן דע ם יידיש ן שוי ם אי ן
179
180
פנקס מל^וו ע
געטא. אי ם הא ט ״אײנגעדעקט ״ ד י זעלב ע װירקלעכקיי ט ווא ס הא ט אי ם בא ־
שאפן(װ י א גנב ) — אבע ר ע ר גופ א הא ט ״אויפגעדעקט ״ (אוי ך אומבאװאםטזיניק )
זײן אינטעגראל ע פערזענלעכקײט . יא , דע ר ״קױוק ע געשטאלט ״ אי ז מע ר װ י גנב .
ער אי ז דע ר עטא ם פו ן א ײד ן אי ן א םיטואצי ע פו ן אומעטאס . אי ן דע ר דערצײלונ ג
*בײ מלאװע ר לאנדסלײט ״ אי ז ארויסגעבראכ ט אפאטאשו ס נטיע ה צ ו היסטאריאזא ־
פירן אוי ף ד י ראנד ן פו ן ד י גרוי ע או ן בלוטיק ע געשעעניש ן או ן דא ם הא ט ע ר ניש ט
ארױסגעבראכט, נא ר ארײנגעבראכ ט אי ן דע ם געמיט־צושטאנ ד פו ן ד י מלאװע ר
לאנדסלײט.
די אויטאביאגראפיש ע דערצײלונ ג ״ א שב ת נאכמיטיק ״ גי ט איבע ר אי ן א
שפראך פו ל מי ט נאסטאלגישע ר שטימונ ג — ד י אטמאםפער ע אי ן מלאװ ע בײ ם טאט ן
אין שטו ב או ן ד י ערשט ע זוכעני ש צװיש ן ד י װערט ן פו ן עב ר או ן צװיש ן ד י םירע ־
נישע רופ ן פו ן דע ר שטורמישע ר ײדישע ר תקופ ה אי ן װעלכע ר דע ר קוי ם בר ־
מצװה ײנג ל הא ט געלעב ט או ן געחלומט . ע ר הא ט שוי ן אי ן זײנ ע אדער ן דערפיל ט
די װארעמקײ ט פו ן ״היסטאריש ן בלוט ״ או ן דע ר דאזיקע ר אטאװיז ם װער ט זײע ר
פײן ארויםגעבראכ ט אי ן דע ר דאזיקע ר אײדעלע ר זאך .
אין ד י װײטערדיק ע דערצײלונגען , װ י ״װײט ע ריחות״ , ״ א מאנטיק ״ זײנע ן
פאראן עפיזאדיש ע םיטואציע ם (״װײט ע ריחות״ ) אדע ר מלאװע ר שטײ ־
גער או ן סאציאל ע קאנפליקט ן ארויםגעבראכ ט מי ט א ס ך אויםדרוק ־
קראפט. פו ן דע ר םערי ע דערצײלונגע ן אי ז ד י דערצײלונ ג ״שבת ״ ד י סאמ ע שטארק ־
םטע, װײ ל ד א װער ט באמ ת דע ר לאקאליז ם ^־ועקגעשטופ ט אי ן זכו ת פו ן גרויםע ר
םימבאלישקײט פו ן א ט דע ר מלאװע ר ״גליק ל פו ן האמעלן״ , דע ר סוחרט ע װא ס
פארט אלײ ן אי ן דע ר פרעמ ד טא ן מסחרי ם או ן פאר ט אהײ ם אי ן א לאםט־שליטן ,
מיט א גזײש ן בעל־עגל ה װינטער־צײ ט או ן װי ל ניש ט ארײגפאר ן אי ן ״שב ת ארײן״ .
זי גײ ט ארא פ פו ן שליטן , נעמ ט ארוי ם דא ם געל ט או ן לאז ט ע ם ליג ן אויפ ן שנײ .
זי נעמ ט א ן עפל , שטעל ט ארײ ן דר ײ ליכטלע ך או ן צינד ט א ן ד י ליכ ט אי ן פעל ד
און שטעל ט ז ײ ארי ץ אי ן שנײאיקע ר ערד .
און דע ר גוי־בעל־עגל ה קוק ט אויפ ן געל ט ״װא ם אי ז געלעג ן אזו י הפקר , גע ־
קוקט אוי ף אםתרן , װא ם הא ט מי ט פארשטעלט ע אויג ן געבענטש ט ליכט. ״
״ם׳איז אי ם װארע ם געװאר ן או ן ע ר הא ט זי ך איבערגעצלמט . או ן א ז אםת ר
האט זי ך געלאז ט אי ן שטא ט ארײן , אי ז מארטשי ן אי ר נאכגעפאר ן מיט ן שליטן. ״
דער לעצטע ר אקאר ד פו ן דע ר דאזיקע ר פרעכטיקע ר דערצײלונ ג — אי ז שוי ן
אויס לאקאל ע דעקאראציע ן ע ס אי ז םימבאל , דערהויב ן או ן ײדיש־אונױוערםא ל
אין זכו ת פו ן דע ר מלאװע ר געשטאלט .
פנקס מלאוו ע
181
״ארום או ן ארו ם א פארשנײט ע וועלט . אוי ף א פריזמ ע שנ ײ — דר ײ ליכט ,
דרײ פלעמעלעך , װא ם דערצײלן , א ז ם׳אי ז שבת״ .
א ״דרײאיעיקײט ״ — אבע ר א ײדישע , א ן אײגענע , מע ר םימבאל , װ י ברו ־
טאלע װירקלעכקײט .
אויטאביאגראפיש אי ז אוי ך ד י דערצײלונ ג ,/דרײ״ , אי ן װעלכע ר ע ם װער ט
דערצײלט װעג ן דע ם מחב ר או ן זײנ ע צוױ י חברים . ד א אי ז אוי ך פארא ן א ט ד י גו ט
באקאנטע פו ן א ם ך שטע ט או ן שטעטלע ך ױגנט־זוכעניש . דא ם לאקאל ע אי ז
אבער דא , נא ר דע ר פאקטישע ר מאטעריאל , אבע ר ניש ט ד י שטימונג .
אפאטאשו הא ט אגגעשריב ן זײע ר א ם ך דערצײלונגע ן פו ן מלאװע ר ײדן .
װי יעדע ר קינסטלער , אי ז ע ר אוי ך אויטאביאגראפיש . ע ר פילטריר ט ד י װאםער ן
פון מלאװע ר זכרונו ת דור ך ד י רער ן ^ו ן זײ ן קינםטלעריש ן אפאראט . ע ר דער ־
הויבט דא ם לאקאל ע צו ם אלגעמײנעם , דא ס טיף־ײדיש ע אי ן דע ר װעל ט פו ן זײ ן
שטאט צ ו ײדיש ע טיפקײט ן פו ן דע ר גארע ר ײדישע ר װעלט .
י. אפאטאש ו
די מלאװע ר עד ה
פון מלאװע , לי ב קינ ה אי ז א חורב ה
געבליבן. ...אויפ ן װע ג אי ז ב ײ עזרה ן
די מע ל שענקערי ן א קינ ד פו ן מאולע ן
געשםארבן׳.
(מײן מממ^ן ס בריװ. )
רי שאםייען ׳ ד י װעג ן הא ט מע ן ניש ט געקאנ ט חרכגיץ , געװע ן פארטימע ן
מיט רוםי ש מיליטע ה — הא ט זי ך ד י מלאװע ר עד ה געשלעפ ט נא ך װארש ע מיט ן
גאנצן הא ב או ן גוט ם אוי ף ד י פלײצע ס איבע ר פעלדער , איכע ר װעלדער .
פון פארנ ט הא ט געשפרײז ט מש ה שמש , א הויכער , שװערע ר ײד , פעם ט גע ־
האלטן אי ן ד י ארעמ ס א ספר־תורה , גלײ ד װ י ע ר װאל ט מור א געהאט , םע ן זא ל
זי אי ם ני ט ארויםכאפן , אנגעשפאר ט ד י גאמב ע א ן ד י עץ־חײמ ם או ן זײ ן לאנג ע
צעכמאליעטע באר ד הא ט זי ך געשװאנקע ן אונטער ן רעגן .
הונגעריק, דורכגעוױיק ט פו ן ד י הארבםט־רעגנם , װא ס האבן , װ י אוי ף צ ו להכעים ,
שוין אנגעהאלט ן איבע ר א װא ך — הא ט געבלאנדזשע ט ד י מלאװע ר עד ה װ י א סטא ־
דע שעפסן , אפגעריםענע , אפגעשליםענע , ניש ט געפילט , װ י ד י אפגעהאקט ע זאנגען ,
די םאםנאװ ע נאדלע ן קריכ ן דור ך ד י צעװײקטע , האלב־צעריסענ ע פאדעשװעם ,
שטעכן בי ז צו ם בלו ט או ן נא ר געחלומט , װא ו צ ו געפינע ן א טרוקן , װארע ם פלא ץ
און זי ך צוצושפארן .
און פו ן הינט ן אי ז נאכגעגאנגע ן הערמאן , דע ר שבת־גוי , א געזונטע ר דײטש ,
װעמעס זײד ע הא ט זי ך נא ך געשפײז ט פו ן ײדיש ע חלו ת או ן געפיר ט אוי ף א שטריק ל
א הונגעריקע , מעלקנדיק ע ציג , ד י אײנציק ע בהמה , װא ם אי ז פארבליב ן ב ײ דע ר
גאנצער עדה .
און א ז א קינ ד אי ז פו ן מידקײ ט געפאל ן איבע ר ד י פיסלע ך או ן ד י שװאכ ע
מאמע הא ט ע ם ני ט געקאנ ט אויפהויבן , הא ט הערמא ן געכאפ ט דא ס קינד , װ י א פאםטו ך
כאפט א מי ד שעפעלע , ע ם אנגעטרונקע ן מי ט א בים ל ציגךמילך , געשפרײז ט מי ט
אן אראפגעלאזט ן קא פ או ן גערעד ט צ ו זי ך דור ך ד י פארקװעטשט ע צײן ,
מנקס מל^װ ע
183
— רוםישע ר שוױץ ו
האבן זי ד וױיבע ר איבערגעקוקט ו
— דא ם הא ט אי ן זי ך קי ץ בײ ז ״לב ״ ני ט ! בעםע ר װ י א ײד .
און א ז ד י נאכ ט הא ט אנגערוק ט או ן מע ן הא ט אויםגעזוב ט א פלאץ , װא ו א ו
נעכטיקן״ הא ט ד י עד ה אנגעהויב ן צ ו גראב ן ד י פײכט ע ערד . טײ ל האב ן געגראב ן
מיט שפאדלעם , טײ ל מי ט נעגל ׳ געגראבן ׳ װ י קראטן ״ קברי ם פא ר ד י װײבע ר או ן
קיגדער. ד י קברי ם האב ן ז ײ אויסגעבע ט מי ט דורכגעװײקט ע לאכעם ׳ מי ט געל ע
װאלד־בלעטער״ או ן ד י מענע ר האב ן זי ד צעשאט ן איבע ר ד י פעלדער ״ געזוכ ט ני ט
אויסגעגראבעגע קארטאפל ״ או ן א ז ב ײ אײנע ם זײנע ן ד י פי ם געשװאל ן געװאר ן
פון צופי ל גײן ״ ד י קישקע ם אײנגעשרומפן ״ או ן שטײענדיקערהײ ט אי ז אי ם בא ־
פאלן א שלאף ״ הא ט ע ר שטאר ק אײנגעקװעטש ט ד י קארטאפ ל אי ן זײנ ע פארשטארט ע
פינגער״ זי ך אראפגעלאז ט אוי ף דע ר פײכטע ר ערד ׳ זי ד איבערגעגעב ן ד י מחנו ח
שװארצע קראען ״ װא ם האב ן זי ך געטראג ן איבע ר פעלדער ״ איבע ר װעלדע ר או ן
געזען אי ן הלו ם א טא פ פאריק ע קארטאפל . או ן א ז ד י טאטע ם האב ן אויםגעפונען ״
דאם זײער ע זי ן פעלן״או ן ד י זי ן — א ז זײער ע טאטע ם פעלן ״ האב ן ר י זי ן מי ט א שטי ל
געװײן זי ך אװעקגעלאז ט מקב ר זי ק ד י טאטעם ״ או ן ד י טאטע ם — ד י זין . או ן ד י
ײדן געבויגענע ״ מי ט פארקװעטשט ע ליפן ״ חושכדיק ע פנימע ר װ י ד י נאם ע ערד ״
ארײגגעמאכטע פאלע ם אי ן ד י דיק ע גארטלען ״ האב ן זי ך וױיטע ר געשלעפ ט או ן
געבלאנדזשעט. או ן אזו י אי ז ד י מלאװע ר עד ה קלענע ר געװאר ן פו ן טא ג צ ו טאג .
♦
אויפן זיבעט ן טא ג הא ט דע ר רעג ן אויפגעהערט ״ א קאלטע ר װינ ט הא ט גע ־
טרוקנט ד י פעלדער ״ ז ײ באצויג ן מי ט א הארטלעכע ר קארע ״ אנגעיאג ט איי ן װאלק ן
אויפן צװײטן ״ װ י א טרעפ ״ או ן ז ײ פארטדיב ן איבער ן װאלד ״ װא ם הא ט זי ך געצויג ן
אויף דע ר צװײטע ר זײ ט װײםל ״
און ד י לבנה ״ א פולע ״ אי ז געשטאגע ן איבער ן װאסער ״ געװארפ ן וױיכע ״ קרענק ־
לעכע שטיקע ר ליכט ״ געשראקן . ארו ם קלײנ ע פײערלע ך אי ז געזעם ן ד י מלאװע ר
עדה״ עלטער ע באװאקםענ ע ײדן ״ געטוליע ט ד י קינדע ר צװיש ן ד י פים ״ אויפגע ־
שטעלטע װ י קראקװעם ״ געאגרטל ט ד י האריק ע הענ ט ארו ם ד י קגיען . געבויגענ ע
האבן ז ײ זי ך געװארעמ ט א ן ד י קלײנ ע פײערלעך ״ א ן ד י קאלט ע לבנה־שטראלן .
טויזנטער ריחו ת האב ן זי ך געטראג ן פו ן װאלד ״ פו ן דע ר װײםל ״ מיטגעבראכ ט
מיט זי ך עפע ם פארגעםענעם ״ פו ן דור־דורו ת — הא ט דע ר האלב־משוגענע ר בעריש ״
דער מלאװע ר פרוש ״ אראפגעװארפ ן פו ן זי ך ד י מלבושים ״ או ן א הויכער ״ א ברײ ־
סער״ בי ז אי ן דע ר העלפ ט א נאקעטער ״ מי ט א באװאקםענע ם קא פ װ י א לײב ״ מי ס
א לאנגער ״ געדרײטע ר באר ד װ י פו ן שטאל ״ זי ך פארקוק ס מי ס זײנ ע םײערדיק ע
אויגן״ װ י צעגליט ע קוילן ״ אוי ף דע ר לבנה ״ אוי ף ד י שטער ן או ן דערזען ״ א ז וסי ך
184
פנקס מל^װ ע
דארט צװיש ן ד י שטער ן בלאנדזשע ן ארו ם געבויגענ ע יידן , װארעמע ן זי ד א ן ד י
קאלטע לבנה־שטראל ן — הא ט ע ר ברײטע ר צעעםנ ט זײנ ע גרוים ע אויגן ״ א װאר ף
געטאן מיט ן קאפ־הא ר או ן זי ך צעלאכט .
האט זי ך ד י עד ה פונאנדערגעטרײםלט , זי ך דערמאנט , װא ו ז י איז , א קװעט ש
געטאן מי ט ד י פלײצעם , װא ם א משוגענע ם קע ן אײנפאלן , טי ף אפגעזיפצט , צורי ק
אראפגעלאזט ד י מיד ע קע פ או ן קוים , קוי ם געװארעמ ט דע ם ײדיש ן חלום ,
טיף אי ן פינצטער ן װאל ד האב ן גרינ ע פײערלע ך זי ך געטיקט , או ן א ױנג ע
מאמע, נא ך אלײ ן א קינד , הא ט געשפרײז ט פו ן א פײער ל צ ו א פײער ל מי ט א קראנ ק
קינד אוי ף דע ר האנט , שטי ל או ן ביטע ר געװײנט , געבעט ן ד י עלטער ע ײדן , ז ײ
זאלן תפיל ה טאן , גא ט זא ל זי ך דערבארימע ן איבע ר אי ר עופהלע .
און א ז דא ס שטיל ע געװײן , װא ס הא ט זי ך אלעמע ן אײנגעגעסן , הא ט מי ט אמא ל
אויפגעהערט — האב ן זי ך אל ע פו ן דע ר שטילקײ ט אויפגעכאפט , זי ך ארומגעקוק ט
און דערזען , װ י ד י ױנג ע מאמ ע שטײ ט א בלאםע , מי ט פארקװעטשט ע ליפן , גלײ ך
זי װאל ט ני ט געהאלט ן דא ם קינד , נא ר א שטי ק אנגעגלי ט אײז ן או ן געציטערט .
הערמאן, דע ר שבת־גוי , אי ז דע ר ערשטע ר אויפגעשפרונגען , צוגענומע ן
דאם קינ ד ב ײ דע ר מאמען . הא ט ד י מאמ ע אי ם ארומגעכאפ ט מי ט אל ע כוחות ,
זיך צעשריע ן מי ט א ן אויסטערלי ש פרעמ ד קול , א ז אלעמע ן אי ז א שרע ק באפאלן .
זי הא ט ברײ ט צעעפנ ט ד י אויגן , געשטשירע ט ד י צײן , פעסטע ר ארומגעכאפ ט דע ם
דײטש או ן מיטאמא ל זי ך צעלאכט , אזו י א ז הערמא ן הא ט זי ך שוי ן ניש ט געװער ט
און אלײ ן פו ן שרע ק זי ך צעשריען .
און ד י ײד ן אי ז א ן אימ ה באפאלן , האב ן ױ י טיעפ ר געבויג ן ד י מיד ע קעפ ,
געביםן פו ן װײטי ק ד י ליפן .
און ד י ױנג ע מאמ ע הא ט געכאפ ט אי ר טוי ט קינד , ע ם געדריק ט צ ו דע ר
נאקעטער ברוםט , זי ך אװעקגעשטעל ט אוי ף אל ע פי ר אנטקעג ן דע ר לבנה , פאר ־
ריםן דע ם קא פ או ן געװאיע ט װ י א הונגעריקע ר װאלף , װ י א סאװע .
1914.
א מ $ נ ט י ק
0^איז געװע ן מאנטי ק — װע ן מלאװע ר ארעמעלײ ט גײע ן איבע ר ד י
היתער — א מאנטי ק נא ך שבועות .
דאם צוױי־גארנדיק ע ארײנפאר־הוי ז אי ז געשטאנע ן צװיש ן דע ר פלאצקע ר
גאם או ן דע ם פיר־עקיק ן מארק . דא ם ארײנפאר־הוי ז מי ט ד י שטאלן , מי ט ד י
פנקם מלאוו ע
185
קאריטעס, מי ט ד י ברונימע ר — אי ז געװע ן ארומגערינגל ט מי ט א געמויערטע ר װאנט ׳
װאו ד י ציג ל האב ן פו ן אלטקײ ט זי ך געהאלט ן אי ן קרישלען . זקני ם האב ן דערצײלט ,
אז אמאל , גא ר אמאל ׳ האב ן אי ן דע ם זעלב ן הוי ז זי ך אויפגעהאלט ן קאפוצינע ה
װאס זײנע ן זומע ר או ן װינטע ר ארומגעגאנגע ן בארװע ס או ן זײער ע אוצרות ,
װאס זײגע ן געלעג ן אי ן ערדענ ע טעפ , האב ן ז ײ אײנגעמויער ט אי ן ד י װענ ט או ן
אין ד י קעלערן , װא ס אוגטע ר ד י װענט .
דאס צװײ־גארנדיק ע הוי ז הא ט געהא ט צוױ י טויערן . ד י צװ ײ טויער ן בא ־
שלאגן מי ט אײזן , זײנע ן שטענדי ק געװע ן געשלאסן . אי ז אימיצע ר ארײנגעפארן ,
האט זי ך געעפג ט ם׳פראנטאװ ע טויער . אי ז אימיצע ר ארויםגעפארן , הא ט זי ך
געעפנט ס׳הינטערשט ע טויער , װא ס הא ט געפיר ט אוי ף פלאצקע ר שאם ײ אחים .
די געבײד ע אי ז ענלעכע ר געװע ן אוי ף א פארװארלאזט ן שלא ם װ י אוי ף א ן ארײנ ־
פאר־הויז.
װאם אי ן דע ם ארײנפאר־הוי ז הא ט זי ך אפגעטאן , הא ט קײנע ר ניש ט געװאוםט .
דער הוי ף אי ז שטעגדי ק געװע ן איבערגעפאק ט מי ט קאטשן , מי ט בריטשקעם ,
מיט װעגענער . ד י פערד , אויםגעשפאנטע , זײנע ן געשטאנע ן ארו ם ד י קאריטעם .
א טײ ל האב ן געשלעפ ט פו ן ד י לײטערלע ך הײ , טײ ל — פו ן ד י קאריטע ם האבער :
אנדערע האב ן פו ן גרוי ס װאוילטא ג געגריזשע ט ס׳האלץ , געשמיס ן מי ט ד י וױידלע ן
און געהירזשעט .
װאו א מעקלער , װא ו א סוחר , װא ו א שרר ה — אל ע האב ן זי ך געדרײ ט איגע ם
ארײנפאר־הויז, אל ע האב ן געזוכ ט דע ם אײגנטימער , ר ׳ אברה ם טירזשער . א ן אי ם
האט זי ך קײ ן משא־ומת ן גיש ט אנגעהויבן . הא ט מע ן אװעקגעשיק ט קײ ן פרײם ן
פארטיעס פערד , װאגאנע ן תבואד ״ װאגאנע ן מע ל — אל ץ הא ט געמוז ט דורכגײ ן
אברהם טירזשער ם האנט .
און ע ר אליץ , אברה ם טירזשער ז
נישט קײ ן הויכע ר זק ן אי ן ד י הויכ ע זיבעציקער . בױי ט אי ן ד י פלײצעם ,
לײכט אויפ ן טראט , אזו י לײכט , א ז ע ר פלעג ט זי ך אי ן מיט ן מארק , אזו י אײנם ־
און־צװײ, ארויפכאפ ן אוי ף א פער ד א ן א זאטל . או ן א ז ם׳פער ד אי ז געװע ן ױנג ,
נישט אײגגעשטאנען , או ן אברה ם אי ז געװע ן גו ט אויפגעלײגט , הא ט ס׳פער ד ב ײ
אים זי ך שוי ן געשטעל ט אוי ף ד י הינטערשט ע פיס , אי ז געגאנגע ן איבער ן מאר ק
,/װאסער טריט״ . ניש ט בלוי ז דע ר זק ן אברהם , נא ר דע ר גאנצע ר מאר ק הא ט
אנגעקװאלן, װ י ע ר װאל ט געזאגט ו
— מי ט אזוינ ע יידן , װ י אברהם , פיל ט זי ך ם׳שטעט ל זיכערער .
מיטן ארײנפאר־הוי ז הא ט זי ך אפגעגעב ן אברהמ ם װײ ב אםת ר רבקה , א הויכע ,
ברײטבײניקע זקנד ״ װא ם פלעג ט אי ן ד י ױנג ע יאר ן אלײ ן אנלאדעגע ן א װאג ן האבע ר
און אװעקפאטש ן מי ט אי ם צ ו דע ר באן־ראמפע .
ם׳פארפאלק הא ט פארנומע ן צװ ײ דיחת . שבתי ם או ן ױם־טובי ם זיינע ן
186
פנקס מל^װ ע
זײ געװע ן אויפ ן צװײט ן גארן , װא ו ד י פענצטע ר זײנע ן ארוי ס אי ן מאר ק ארימ ׳
און זײע ר אײנציקע ר אײדעם , דוד , אי ז דאר ט געזעם ן טא ג או ן נאכ ט או ן געלערנט .
און ניש ט בלוי ז שװע ר או ן שװיגע ר האב ן זי ך איבערגענומע ן מיט ן אײדעם , אי ם
גערופןי ״ר ׳ דוד״ , נא ר אוי ך גאנ ץ מלאװ ע הא ט זי ך געגרוים ט מי ט אים , גערעד ט
װעגן זײ ן לומדו ת או ן חריפות , דערצײלט , א ז דע ר ״שפ ת אמת ״ שמועם ט מיט ן אכצן ־
יאריקן ױנגנמא ן קבל ה או ן חםידות .
אין דע ר װאכ ן הא ט ם׳פארפאל ק געװאוינ ט אויפ ן הוי ף אי ן דע ר אפיצינע ,
געװאוינט אי ן אײ ן שטוב , גרוי ס װ י א קאזארמע . ד י שטו ב אי ז געװע ן אל ץ — ד י
קיך, ם׳עם־צימער , ם׳שלאף־צימער , דע ר אפלא ג פא ר פויערי ם או ן פויערטעס .
הארט לעב ן דע ר מזרח־װאנ ט — צוױ י בעט ן אויסגעשטעל ט װ י א דלד . אוי ף
אימ װאנ ט זײנע ן געהאנגע ן בײטשן , הײ־גאפלען , זעגן , העק . אוי ף א צוױיטע ר —
פאטאגראפיעס פז ן קרובים , װא ם האב ן געלעב ט אי ן אמעריקע . אוי ף א דריטע ר —
א טלית־זאק , א מצהל ע מי ט א לעכ ל אי ן דע ר מיט , װא ס אי ז געהאנגע ן פא ר א
סגולה פו ן אײ ן פס ח צו ם אנדערן • דע ר אוױו ן בי ז צו ם םופי ט הא ט פארנומע ן א שטי ק
שטוב. א י זומער , א י װינטע ר — דע ר אויװ ן הא ט זי ך געהײצ ט פיר־און־צװאנצי ק
שעה אי ן מעת־לעת . הא ט א פויע ר צ י א פויערט ע זי ך פארגלום ט א גלעז ל ט ײ —
מ׳האט אנגעשעפ ט אי ן זודיק ן קעס ל או ן געטחנקען . װע ר ם׳אי ז פארפארן , הא ט
זיך אפגערעד ט פא ר אםת ר רבקה ן ם׳האר ץ או ן געבראכ ט א מתנה . ס׳האב ן זי ך
יעדע װא ך אנגעקליב ן הינער,קאטשקעס , אײער , פוטער , מע ל — כאט ש נע ם או ן
פארקויף.
ם׳איז געװע ן א מאנטי ק נא ך שבועות . ס׳אי ז געװע ן א שטי ק נא ך מיטיק .
אברהם טירזשע ר אי ז געזעס ן אי ן הויף , געזעם ן הינטער ן פענצטע ר אוי ף א באנק .
ארום אי ם — פערד־הענדלערם , מעקלער ס או ן םת ם ױנגען . ד י מײלע ר אפן ,
די אויג ן אנגעשפיצט . אברה ם הא ט צו ם הונדערטסט ן מא ל איבערדערצײל ט װעג ן
פזילישן אויפשטאנד . או ן דערצײל ט הא ט ע ר גיש ט װ י דע ר פאליא ק הא ט גע ־
קראגן געשלאגן , נא ר פארקערט : װ י דע ר פאליא ק הא ט געשלאג ן ״פאניען״ . ער ,
אברהם, אי ז געלעג ן מי ט פינ ף הונדער ט פאליאק ן אי ן טירזשע ר װאלד . או ן װ י
״פאניע״ אי ז אונטערגעקומע ן — טראך , טרא ך : פו ן אל ע זײט ן — קוילן , שרויט ,
קאםעס. דא ם אי ז געװע ן דע ר אמתע ר ברו ך הבא .
אויפן הויף ׳ צװיש ן ד י אויםגעשפאנט ע װעגענער , זײנע ן ארומגעשפרונגע ן
שפערלם, געזוכט , גענישטער ט מי ט ד י שגעבעלע ך או ן געצװיטשערט . א נאכמיטיק ־
װן, א רײפע , אי ז געלעג ן אויפ ן הויף , הא ט זי ך געװאלגער ט צװיש ן ד י װעגענער ,
האט ארויסגעבלישטשע ט פו ן פריש ן פערד־מיסט .
פון אפענע ם פענצטער , װא ס אויפ ן צװײט ן גארן , הא ט זי ך געטראג ן א פאר ־
בענקטער גמרא־ניגון . דא ם הא ט אברה ם טירזשער ם אײדעם , דע ר אכצן־יעריקע ר
דוד, געלערנט . אברה ם טירזשע ר הא ט זי ך אײנגעהער ט װ י דע ר אײדע ם לערנט ,
פנקס מלאװ ע
187
זיך בשע ת מעש ה געקעמ ט מי ט ד י פינ ף פינגע ר ד י גרוי ע בארד ׳ או ן אל ע האב ן
געזען װ י דע ר אלטע ר צעגיי ט זי ך פו ן נחת . ע ר הא ט געװיז ן מי ט א האנ ט אוי ף
די אפענ ע פענצטע ה פו ן װאנע ן דע ר גמרא־ניגו ן אי ז געקומען ׳ או ן א זא ג געטא ן
צום עולם :
— אי ר װע ט מי ר ניש ט גלײבן , חברה ׳ נא ר פא ר דע ם ניגו ן בי ן אי ך גריי ט
אלץ אװעקצוגעבן , ס׳הויז ׳ ד י אפיצינע ׳ דע ם ״זאיאזד ״ — אלץ . או ן אזו י טאק ע
האב אי ך געזאג ט צו ם טשעכאנאװע ר צדיק . ״רבי׳שי״ , הא ב אי ך געזאגט , ״גא ט
האט מי ך געבענטש ט מי ט כל־טוב , כאט ש כ׳בי ן א פראסטע ר חי־וקים , כ׳קע ן קוי ם
דאװנען. דע ר אײבערשטע ר הא ט מי ך אוי ך געבענטש ט מי ט א װאוילע ר טאכטער ,
נאנטשע הײס ט זי , א געראט ן קינד , װא ס װער ט ד י טע ג זעכצ ן יאר . װי ל איך ,
הײליקער צדיק , א בן־תור ה פא ר א ן אײדעם . כ׳װע ל אי ם צוזאג ן עולמו ת קעסט ,
אבי ע ר זא ל זיצ ן או ן לערנען. ״
די פערד־הענדלער , װא ס האב ן ד י מעש ה עטלעכ ע מא ל א װא ך געהער ט פונע ם
אלטן אברהם , זײנע ן ניש ט מי ד געװאר ן ד י מעש ה װײטע ר צ ו הערן , װ י ז ײ זײנע ן
נישט מי ד געװאר ן דר ײ מא ל א טא ג צ ו דאװנען , כאט ש ד י מײנסט ע פו ן ז ײ האב ן
קײן אײ ן װאר ט פונע ם דאװנע ן ניש ט פארשטאנען . ז ײ האב ן געװאוסט , װא ס דע ר
טשעכאנאװער צדי ק הא ט געענטפערט . ז ײ האב ן געװאוסט , א ז אברהמ ס אײדע ם
איז דע ם צדיק ס א קרוב , א ז דע ר ױנגערמא ן האל ט ב ײ װער ן ר ב או ן ניש ט אײנע ר
פון ד י ײדן , װא ס הא ט געהא ט א טאכטע ר חתונ ה צ ו מאכן , הא ט מקנ א געװע ן דע ם
אלטן אברה ם טירזשער .
און מי ט אמא ל האב ן זי ך ד י שפערל ס איבערגעשראקן . ז ײ האב ן זי ך אפ ־
געריסן פו ן דע ר ער ד או ן זײנע ן ארויפגעפלויג ן אוי ף ד י פערד־שטאלן .
אברהם הא ט זי ך אומגעקוקט , דערזע ן װ י ד י מלאװע ר ארעמעלײ ט פאק ן זי ך
דורכן טויער , צעשטעל ן זי ך א דרײסיק־פערצי ק פארשוי ן ארו ם דע ם ארײנגאנ ג
פון הוי ז או ן ס׳װײ ב זײנס , אסתר־רבקה , שטײ ט מי ט א זעק ל קלײנגעל ט או ן טייל ט
װעמען א צװײער , װעמע ן א פירע ר או ן װעמע ן א זעקסער .
און א ז ד י ארעמעלײ ט מי ט דיער ע ברכו ת או ן ״װינשעװאניעס ״ ױינע ן ארוי ס
פון הוי ף או ן ס׳אי ז װידע ר שטי ל געװאר ן אי ן דע ם הײס ן נאכמיטאג , זײנע ן זעק ם
זקנות, שנארערקעס , געבליב ן שטײ ן ארו ם אסת ר רבקהן . דא ס זײנע ן געװע ן איר ע
חברטעס פו ן מײדלװימ . ז ײ האב ן געקראג ן יעד ע אײג ע צ ו גילד ן א װאך . אסתר ־
רבקה, ד י נגידותטע , אי ז מי ט ד י ארעמ ע חברטע ס געבליב ן אוי ף ״דו״ . ד י זעק ס
זקנות זײנע ן אי ר נאכגעגאגגע ן אי ן שטו ב ארײן . אסת ר רבק ה הא ט ז ײ יעד ן מאנטי ק
צעזעצט ארו ם דע ם דעמבענע ם טיש . ד י שנארערקע ס זײנע ן געזעס ן איבע ר
שיסלען קארטאפ ל מי ט בארשטש , געזעס ן מי ט אסת ר רבקה ן או ן זי ך דערצײל ט
מעשױת. אנדער ע זײנע ן געװע ן אזוינ ע זקנות , א ז ד י האב ן נא ך געדענק ט װ י ד י
188
פנקס מלאװ ע
פראנצויזן, ווא ם זײנע ן געגאנגע ן אוי ף מאםקווע , האב ן זי ך געטשעפע ט צ ו ײדיש ע
מײדלעך, ז ײ גערופ ן ״מאמזעל״ .
אין שטו ב — אסת ר רבק ה מי ט איר ע חברטארינם , אי ן דרוים ן — אברה ם
מיט ד י פערד־הענדלער . או ן איבע ר אלעמע ן — צײטיק ע זון , רײפע ר נאכמיטיק ,
װאו אל ץ צי ט זי ך צו ם טרויעריק ן גמרא־ניגון , װא ס טראג ט זי ך פו ן אפענ ע פענצ ־
טער, דערצײל ט װעג ן טשעכאנאװע ר צדיק , װעג ן דע ם רײכ ן אברה ם טירזשער ,
װאס אי ז גרײ ט פאר ן ניגו ן אװעקצוגעב ן זײ ן גאנ ץ עשירוח .
1925
שמחת ־ תור ה
0 האב ן זי ך אװעקגעשטעל ט גילדענ ע טעג , שמחת־תורה־טעג , װע ן ד י
זון װארעמט , אבע ר ברי ט נישט , או ן צװיש ן ד י אלול־פעדים , װא ם פלאטער ן אי ן
דער בלויקײט , טראג ן זי ך װילד ע גענדז , פליע ן מי ט א געגודע ר אי ן ד י װארעמ ע
לענדער.
ס׳איז געװע ן שמחת־תורה .
אין גערע ר שטיבל , װא ו דע ר צען־יעריקע ר ױס ף הא ט געדאװנ ט מי ט זײ ן
פאטער, האב ן חםידים , שמחת־תור ה נאכ ן עםן , זי ך גרופיר ט חברהװײ ז או ן זײנע ן
אװעק זי ך משמ ח זײן . ד י חסידיש ע לעב־קינדע ר זײנע ן אװע ק צ ו ד י גבירים ,
װאו מע ן הא ט געבראטענ ע גאנד ז או ן קאטשק ע פארטרונקע ן מי ט אויםלענדיש ן װײן .
די חסידיש ע שארפ ע מוחו ת זײנע ן אװע ק אוי ף א גלעז ל משק ה צ ו ד י אנגעזעענע ,
באיארטע חםידים , װא ו צװיש ן אײ ן ניגו ן או ן א צװײטן , צװיש ן אײ ן ריקו ד או ן
ריקודל, הא ט מע ן אוי ך נאכגעזאג ט רביש ע תורה .
בלויז ױםפ ם פאטער , דוד , א ן איבערגעװאקסענע ר ױנגערניא ן אי ן ד י הויכ ע
צװאנציקער, אי ז געבליב ן ב ײ זי ך אי ן שטוב . כאט ש דו ד הא ט געדאװנ ט אי ן שטיבל ,
האט ע ר אבע ר מי ט ד י חסידי ם קי ץ מחזקו ת ניש ט געהאט . או ן ז ײ מי ט אי ם אוי ך
נישט. אי ן דע ר שטי ל האב ן ז ײ געטענהט , א ז דו ד אי ז א באהאלטענע ר משכי ל
און מע ן דאר ף אי ם ארויסװארפ ן פו ן שטיבל . ז ײ האב ן אי ם אבע ר ניש ט געװארפן .
און ס׳װאל ט ניש ט געהאלפן , װא ס דו ד אי ז א למדן , װא ס ע ר אי ז א שטי ק מקוב ל או ן
אז ס׳קומ ט צ ו א האד ב שטי ק חםידות , פשיםכער , קאצקער , — מו ז מע ן אנקומע ן
צו אים . ע ם הא ט אבע ר י א געהאלפן , װא ם דוד ם דידע , ר ׳ פאװע ש שראגא , הא ט
אויסגעהאלטן ר ׳ מענדעל ע טאמאשאװער , װא ס דוד ס פאטער , ־ ׳ ײ״יא ל לײזער ,
אן אלטע ר קאצקע ר או ן פו ן ד י ערשט ע גערער , אי ז שטאר ק אנגעזע ן ב ײ דע ם
פנקס מלאוו ע
189
/״שפת־אמת״. װע ר װע ט דא ס גיי ן מביי ש זי ץ ר ׳ ישרא ל ליתערן ׳ אי ם פארשאם ן
עגמת־נפש או ן שברת־הל ב ?
דוד אי ז געזעס ן בײ ם טיש > װא ו ס׳זײנע ן געלעג ן אנגעװארפ ן ספרים ׳ װא ו ע ר
האט נארװא ס געהא ט פארענדיק ט ״וזא ת הברכה ״ או ן אנגעהויב ן ״בראשית״ ׳ אי ז
אים זרינגעפאלן ״ א ז />וימ ת ש ם משה ״ אי ז ניש ט קײ ן סוף > ס׳אי ז א נײע ר אנהײב ,
ס׳איז ״בראשית״ .
דער דאזיקע ר רעױ ן הא ט אי ם א הײ ב געטא ן פו ן דע ר שטול . ע ר הא ט ארײנ ־
געשטעקט ד י גראב ע פינגע ר אי ן גארט ל או ן אזו י הא ט ע ר געשפרײז ט הי ן או ן קרי ק
איבערן חדר > געשפרײז ט או ן עפע ס אונטערגעברומט , געצויג ן דע ם ניגו ן פו ן ׳>חת ן
בראשית״, װא ס ע ר הא ט נאר־װא ס געהא ט געלערנ ט מי ט זיי ן צען־יעריק ן זו ן יוסף .
ס׳בלאנדע בערד ל הא ט זי ך ב ײ אי ם געקרײזלט • ד י גרינלעכ ע אויגן , װ י װאסער ־
פלאנצן, האב ן זי ך גענעפלט . או ן אי ן דע ם ברומען , אי ן דע ם שפרײז ן אי ז געװע ן
אזא טרויער , א ז װע ן ס׳װאל ט איצ ט עמעצע ר אנגעקלאפ ט ב ײ אי ם אי ן פענצטע ר —
׳,דוד, װא ס זיצט ו עפע ס שמחת־תור ה אי ן שטוב ? קו ם א הוליע־טאן! ״ . — װאל ט
ער זי ך קײ ן רג ע ניש ט געקװענקל ט או ן גלײ ך מי ט געגאנגען .
דער צען־יאריקע ר ױס ף אי ז געזעס ן בײ ם פענצטער . ס׳ײנג ל הא ט זי ך געערגערט ,
געליטן, װא ס ע ר הא ט אז א שטרענג ן טאטן . אי ן דע ר װאכנס , ס׳אי ז נא ך פינצטער ,
זיצט שוי ן דע ר פאטע ר או ן לערנט . נאכ ן דאװנע ן — מסחר . שב ת או ן ױם־טו ב
זיצט דע ר פאטע ר איבע ר ספרים . קײנע ר פו ן שטיב ל קומ ט צ ו אי ם ניש ט או ן ע ר
גײט צ ו זי י נישט .
ױסף הא ט געקוק ט דור ך דע ר שוי ב — קײ ן אײ ן חב ר אי ז ניש ט געװע ן צ ו זען .
זײ זײנע ן מיטגעגאנגע ן מי ט זײער ע טאטעס . פו ן לאנג ן הויף , װא ו באלעגאלע ס
זײנען געזעס ן בײ ם ׳,ברײטבײניקן ״ איבע ר א פא ס ביר , הא ט זי ך יעדע ר וױיל ע
דערטראגן מי ט א רחבו ת ז
׳, װא ס מי ר טוען ׳ טוע ן מיר , אבע ר ײד ן זײנע ן מי ר ״
און ד י װערטע ר האב ן זי ך װ י גערײצ ט מי ט דע ם ײנגל , געטענהט ? ״אפיל ו
באלעגאלעס זײנע ן זי ך שמחת־תור ה משמח . ז ײ זיצ ן איבע ר גלעזע ר ביר , איבע ר
טינדלעך אויבס , או ן דײ ן טאט ע דרײ ט זי ך ארו ם אײנע ר אלײ ן או ן ברומט , װ י ע ר
װאלט קײ ן ײ ד ניש ט געװען. ״
דער פאטע ר הא ט אויפגעכאפ ט דע ם ײנגל ס צע ר או ן הא ט אי ם א נע ם געטא ן
פאר דע ר גאמב ע ן
— װא ס זיצסטו , יוסף ׳ אי ן שטוב ? װא ס גייסט ו ניש ט א ביס ל אי ן גא ס
ארײן ?
— װא ו זא ל אי ך גיין ׳ װא ו ? — הא ט ס׳ײנג ל אויסגעשאס ן — אל ע זײנע ן מיט ־
געגאנגען מי ט זײער ע טאטע ס או ן ד ו זיצס ט שטענדי ק אי ן שטוב , אפיל ו שמחת ־
תורהן
190
פנקם מל^וו ע
דער פאטע ר הא ט זי ך דערפיל ט שולדיק . ע ר הא ט א שמײכ ל געטא ן או ן
געזאגטו
— גוט , נו , גו ט ! וױלס ט גײ ן ן קום ׳ מי ר װעל ן ערגע ץ צוגי ץ !
דער פארדראם , װא ם אי ז געשטאנע ן ב ײ ױםפ ן אי ן האלדז , אי ז ניש ט גע ־
װארן. פו ן גרוי ס שמה ה הא ט ע ר אנגעריר ט יעד ע זאך , װא ם אי ז געשטאנע ן אי ן
אפענעם שויבן־שענקל , דערזע ן דא ם אתחג־שאכטל , הא ט ע ר זי ך דערמאנט , א ז
מען װע ט הײנ ט מאכ ן שטורקאצ ן או ן ארויסגענומע ן פו ן שאכט ל ד י קאנאפליעס .
חברה־קלײנװארג, װא ם ס׳אי ז ז ײ שוי ן ניש ט אנגעשטאנע ן צ ו טראג ן פענער ,
האבן זי ך געקליב ן אויפ ן הוי ף פו ן שטיבל . א ײנג ל הא ט געהאלט ן א ן אויסגעהוילט ע
ברוקװע אנגעשטאפ ט מי ט קאנאפליע ס פו ן אתרוגים . ע ר הא ט באגאס ן ד י קא ־
נאפליעס מי ט נאפ ט או ן ד י ברוקװ ע הא ט געפלאטער ט װ י א שטורקאץ . ד א או ן
דארט האב ן אויפגעפלאמ ט בליצ ן — ״חברהניקעס ״ זײנע ן געשטאנע ן מי ט פלעשלע ד
נאפט, האב ן געגאם ן דע ם נאפ ט אי ן מוי ל ארי ץ או ן מי ט א שפרי ץ אוי ף א װאקם ן
ליכט געצונד ן א בלי ץ נא ך א בליץ . אנדער ע האב ן געהאלט ן אי ן שפריצ ן טיטלע ך
געמאלענעם שװעבל , געבלאז ן דע ם שװעב ל אויפ ן ברענענדיק ן ליכט , הא ט דע ר
שװעבל מי ט א קנאקער ײ זי ך געצונד ן װ י בענגאליש ע פייערן .
דער טומ ל אי ן הוי ף אי ז געװאקםן . עלטער ע חםידי ם האב ן זי ך געדרײ ט אי ן א
רעדל, ד י גארטלע ן איבע ר ד י לענדן . ױנגװאר ג הא ט זי ך געהאלט ן ארו ם ח
גארטלען או ן א װיל ד געשר ײ הא ט זי ך געטראג ן צו ם הימ ל ז
״ כאטש , כאטש , כאט ש — גול ה וםורה ,
פארט, פארט , פאר ט ״
און ד י קולו ת האב ן זי ך געקײקל ט צװיש ן ד י פײערן , פארטריב ן דע ם אומעט ,
װאס דע ר הארבס ט הא ט געשפונען , זי ך געלײג ט אוי ף יידיש ע פלײצעם , אנגעזאגט ,
אז װינטע ר קומ ט אן .
ױםף אי ז אזו י מיטגערים ן געװארן , א ז ע ר הא ט אי ן גאנצ ן פארגעס ן א ן פאטער ,
וואס אי ז אריינגעגאנגע ן מי ט עטלעכ ע חסידי ם צ ו ר ׳ בונ ם װײנשענקער . ע ר אי ז
געװען דע ם קאזשיניצע ר מגיד ם א ן אור־אײניק ל או ן אזו י דא ר פו ן פאםטן , א ז מע ן
האט אי ם גערופ ן ״עו ד נשמת ו בו. ״
א חבר ה חסידי ם האב ן פו ן מא ל צ ו מא ל פארבלאנדזשעא ט פו ן >ד ץ שטיב ל
אין צװײטן , ז ײ זײנע ן געבליב ן שטײ ן אי ן מיט ן הויף . באל ד הא ט זי ך אי ן דע ם גע ־
זאנג ארײנגערים ן א פרעמדע ר ניגון . אנדער ע האב ן אונטערגעכאפ ט או ן ד י פי ם
האבן מיטגעפלאכט ן א ריקודל ז
״ אי , אי , אי .
קדשנו במצו־ותו ך ״
בײ בונ ם וױעמאכער , װא ו מע ן הא ט געטרונקע ן או ן נאכגעזאג ט ,״תורה״ , הא ט
מען אוי ף שטוב־לשו ן אפגעמאכ ט אנצושיכור ן דע ם בר־נ ש דוד , דע ם שתקן , או ן ^י ן
פנקס מלאוו ע
191
מאל פא ר אל ע מא ל אויםגעפינע ן צ י ע ר אי ז טאק ע א ן אפיקורס . ביי ם צוױיט ן גלא ז
מעה װא ם אי ז געװע ן געמיש ט מי ט בראנפ ן או ן מי ט בי ה הא ט דו ד לענגע ר ניש ט
געקענט אײנזיצ ן אוי ף דע ר שטו ל או ן הא ט זי ד אויםגעצויג ן אוי ף א זאפע .
שמואל דו ד שוחט , פו ן ד י אנגעזעענםט ע גערע ר חסידים , װא ם דא ם מכי ן זי ץ
זיד צו ם דאװנע ן הא ט ב ײ אי ם געדויער ט צוױ י או ן דר ײ מא ל אזו י לאנג , װ י ם׳דאװנען ,
איז אונטערגעקומע ן צ ו דוד ן :
— נו , ױנגערמאן , װא ם זאגסטו , אי ז ד י תור ה מסיני ז
— מסיני , — הא ט דו ד נעפלדי ק אויפגעכאפ ט װא ם ד א טו ט זי ד או ן זי ד צע ־
ברומט, — כאטש , כאטש , כאטש.. .
— דע ר בחו ר אי ז בגילופי ן — הא ט זי ד אײנע ר אפגעחפן .
— לאז ט מיד ׳ לאז ט מיד , — הא ט שמוא ל דו ד שוח ט קיינע ם ניש ט צוגעלאז ט
מיט ד י עלנבויגנם . — װ י קומ ט ע ם טאק ע ז דײ ן זײד ע ז״ ל אי ז געװע ן א מקור ב
אין קאצק , דע ר טאט ע דײנע ר אי ז א בן־בי ת בײ ם ,״שפת־אמת ״ — או ן דיד , דוד ,
זעט מע ן קי ץ מא ל ניש ט אי ן גער ז
— כאטש , כאטש , כאט ש — הא ט דו ד פארקװעטש ט ד י אויג ן או ן אחינגע ־
ברומט אי ן דע ר סעראטענע ר סאפע .
ױסף אי ז אריעגעקומען . ע ר הא ט דערזע ן דע ם פאטער , װ י ע ר אי ז א ן מרא ה
אין פנים , הא ט ע ר זי ד איבערגעשראקן .
— װא ס איז , טאטע ? ם׳אי ז די ר ניש ט גוט ז
— ע ר װע ט זי ד איבערשלאפן , װע ט אי ם גארניש ט זיץ .
— ם׳מאכ ט נישט , ס׳אי ז יא ד עפע ס שמחת־תורה ו
דוד הא ט געעפנ ט ד י אויגן , געקוק ט אוי ף ױספ ן אזו י פארלוירן , װ י ע ר װאל ט
זיד פארענטפערט * ״אל ץ איבע ר די ה זונדעלע. ״
און מיטאמא ל הא ט דו ד זי ד א היי ב געטא ן פו ן דע ר םאפע . ע ר הא ט בײד ע
הענט אנגעשפאר ט אינע ם יינגל ם שמאל ע פלייצע ס או ן אויםגעשטאמל ט :
— הערםט , ױםף , ז ײ מײנע ן דאד , א ז אי ד בי ן שיכו ה װײסט , זונדעלע ,
זײ האב ן מי ד געװאל ט נעמע ן אויפ ן צימבל , געמײנט , א ז ״נכנ ס י ץ יצ א סוד״ , נו ,
װאם שטײסטו , ױסף , — הא ט ע ר גענומע ן פאטש ן א האנ ט א ן א האנ ט — ם׳אי ז דא ך
שמחת־תורר.! מי ר האב ן פארענדיקט : ״וימ ת ש ם משה ״ או ן מע ן דאר ף װידע ר
אנר.ײבן פו ן אנר.ײב , פו ן ״בראשית״ , אי ז זינג , ױםף , זינג , שײגעץ , זינ ג !
<< או ן װידע ר א מעלה ,
און אבע ר א מעל ה ״ .
יוםף הא ט ניש ט געקענ ט קוק ן אויפ ן פאטער , ניש ט געװאוס ט װא ם ד א אי ז
פארגעקומען. זי ץ טאט ע — אז א שטילער , אז א שטרענגער , װער ט פו ן קײ ן זא ך
נישט נתפע ל או ן מי ט אמא ל זאל ן זי י אי ם האב ן אנגעשימר ט ז ם׳ײנג ל
192
פנקס מל^װ ע
האט זי ך געוואל ט ווארפ ן אוי ף ד י ארומיק ע חםידים , ווא ם שטײזן ן או ן שפאם ן פו ן זײ ן
טאטן.
דער נעפל , װא ם הא ט זי ך געשפאר ט אי ן דודן , אי ם אונטערגעהויבן ׳ װ י אוי ף
שפרינג־פעדערם, הא ט אי ם װידע ר פארפלײצ ט דע ם מוח . דע ר לאנגע ר גו ף הא ט
זיך געװאקל ט או ן אי ן גאנצ ן הא ט ע ר אויםגעזע ן אזו י טרויעריק , א ז דא ם ײנג ל הא ט
זיך פונאנדערגעװײנ ט *
— קום , טאטע , קו ם אהײם .
דער צען־יאריקע ר ױם ף הא ט אהײמגעפיר ט דע ם פאטער • או ן אי ן דע ר
קילער, פינצטערע ר שמחת־תור ה נאכ ט הא ט זי ך יעד ע װײל ע ארײנגעזעג ט א הײ ־
זעריק קול 1
^ או ן אוי , װידע ר א מעלה ,
און אבע ר א מעל ה
און אוי־ י ״ .
א שב ת נאכמיטי ק
1ומער. א שב ת נא ך מיטיק .
אפגעזאגט פר ק מיט ן ברטנורא , מיט ן תוםפות־ױם־טוב , הא ט דע ר טאט ע מי ך
אועקגעזעצט איבע ר ,/שמונ ה פרקי ם להרמב״ם .
צו פערצ ן יא ר הא ב אי ך שוי ן געהא ט געלײענ ט בערדיטשעװםקין , שוי ן געהא ט
געהערט פו ן ניטשען . דע ם רמב״מ ם פערט ן פר ק ז ״ברפוא ת חול י הנפש ״ — װ י נא ך
צו הײל ן או ן געזונ ט צ ו מאכ ן א קראנק ע נשמ ה — הא ב אי ך אפגעפרעגט . ם׳אי ז
מיר ניש ט געפעלן , װא ם ד י אײנציק ע רפוא ה פא ר א קראנקע ר נשמ ה אי ז ד י ״גילדענ ע
זזיט״, אדע ר װ י דע ר רמב״ ם רופ ט עם * /,המעשי ם השװי ם הממוצעים״ . ם׳הא ט
דעמאלט מי ר אויםגעזע ן צ ו באלעבאטיש . דע ר טאטע , װא ם הא ט ניש ט געלאז ט פאל ן
קײן שטויבעל ע אויפ ן רמב״ם , הא ט מי ך אפגעפרעגט . אי ך הא ב ניש ט פארשװיג ן
און צורי ק אפגעפרעגט . או ן אזו י א גאנצ ן נאכמיטאג . או ן א ז דע ר טאט ע אלײ ן אי ז
נישט צופריד ן געװע ן מי ט זי ץ אפפרעג ן מיך , הא ט ע ר מי ר א װאר ף געטאן *
— װעם ט עלטער ן װערן , װעםט ו אײנזען , א ז אי ך בי ן געװע ן גערעכט .
דער טאט ע הא ט א שפרײ ט געטא ן איבער ן רמב״ ם דא ם שנופטיכל . ע ר הא ט
אװעקגעלײגט אויפ ן שנופטיכ ל אײ ן פויםט , אוי ף דע ר פוים ט — ד י צװײטע , או ן
אויף ד י פויםט ן הא ט ע ר אנגעשפאר ט דע ם שטערן . געהיים ן הא ט עם , ע ר כאפ ט
א דרימל , װע ן אי ן דע ר אמת ן אי ז ע ר שב ת נאכמיטא ג קײנמא ל ניש ט געשלאםן .
פנקס מלאװ ע
193
אדער ע ר הא ט געלערנט ׳ אדע ר ארײנגעקוק ט אי ן א השכלדו־ספר . דא ס כאפ ן
א דרימ ל אי ז ב ײ אי ם געװע ן א מיט ל ניש ט אי ן כע ס צ ו װערן . װער ט א מענט ש אי ן
כעס, פארליר ט ע ר ס׳גלײכגעװיכט , גליטש ט זי ך אװע ק פו ן דע ר ״גילדענע ר מיט. ״
דאס הא ט ע ר ניש ט בלוי ז געלערנ ט בײ ם רמב״ם , נא ר ע ר הא ט ע ס אפגעהי ט אי ן
לעבן, װ י ע ר הא ט אפגעהי ט יעד ן די ן פו ן ״שולח ן ערוך״ , כאט ש כ׳הא ב ניש ט אײ ן
מאל געהער ט פו ן אי ם ס׳קאצקע ר װערט ל : ״ א מתנג ד גלויב ט אי ן שולחךערו ך או ן
א חסי ד — אי ן הש ם יתברך ״
נאך שלש־סעודות , צװיש ן מנח ה או ן מעריב , װע ן איבער ן געדעקט ן טי ש זײנע ן
געװען אנגעװארפ ן ספרים , טײ ל אפן , טײ ל פארמאכט , טײ ל מי ט ד י בלעטע ר אראפ ,
װי צעװארפ ן געװע ר נא ך א מלחמה , װא ס הא ט אנגעחאלט ן א גאנצ ן טאג , דעמאל ט
איז דע ר טאט ע שוי ן געזעס ן א ן אויפגעהײטערטער . ד י מאמע , אי ן ד י לאנג ע די ־
מענטענע אוירינגלע ך בי ז צ ו ד י אקסלען , אי ז געזעס ן בײ ם אפענע ם פענצטער . ז י
האט דערלײענ ט ד י פרש ה פו ן דע ר װאך . אחו ץ דע ם טײטש־חומש , הא ט ז י געלײענ ט
צילקאװס תנ״ך־איבערזעצונ ג אוי ף פויליש , געלײענ ט ד י פויליש ע װערטע ר מיט ן
ניגון פו ן טײטש־חומש . פו ן כה ן אי ז ב ײ דע ר מאמע ן געװאר ן ״קאפלא ן—קאפלא ־
נאװיע.״ או ן דע ר ״קאפלאן ״ אי ז געװאר ן אזו י פארײדישט , געװאר ן א שטי ק פו ן
שבת, װ י מש ה װאל ט אנדער ש ניש ט גערעד ט צ ו ד י כהנים .
אין שטו ב הא ט גענומע ן װער ן טונקל . דור ך ד י אפענ ע פענצטער , װא ס זײנע ן
ארויס אויפ ן פלאצקע ר שאסײ , הא ט מע ן געזע ן װ י אינע ם זון־פארגאנ ג גילד ן זי ך
פעלדער קארן , פעלדע ר װײץ . א הײס , שטי ל װינט ל הא ט קוי ם א בלא ז געטא ן —
האבן ד י זאנגע ן זי ך צעװיגט , געװינטל ט ד י טױלענ ע פארהאנגלע ך אוי ף ד י פענצטע ר
און דע ר שב ת הא ט געשמעק ט מי ט אויבס , מי ט פרי ש ברויט , מי ט רייפ ן זומער .
א פויגל , װא ס אי ז ערגע ץ געהאנגע ן אי ן דע ר פארגאכטיקע ר בלויקײט , אי ז זי ך
פארגאנגען. דא ס פארגײ ן זי ך הא ט זי ך אויסגעמיש ט מיט ן שטיל ן רוי ש פו ן ד י זאנגען ,
מיט דע ר מאמע ס נא ך שטילער ן ניגו ן — או ן אי ן שטו ב אי ז מיטאמא ל געװאר ן שטיל ,
גאר שטיל .
דער טאט ע הא ט געעפנ ט דע ם ״אב ן השוהם״ , אי ם געבלעטערט , געבלעטערט .
דערנאך הא ט ע ר גענומע ן פארלײענע ן ד י הקדמה . ע ר הא ט ד י הקדמ ה פו ן ״אב ן
השוהם״ איבערגעזעצ ט אי ן ײדיש , ד י מאמ ע זא ל אוי ך פארשטײן .
איך הא ב זי ך אװעקגעזעצ ט ב ײ א ן אפ ן פענצטע ר או ן זי ך אײנגעהערט . אי ך הא ב
זיך געכאפט , א ז דע ר טאט ע קוק ט שוי ן ניש ט ארײ ן אי ן דע ר הקדמה . ע ר לײענ ט
פון אויסװײניק .
מיטאמאל הא ט ע ר א שא ר געטא ן פו ן זי ך דא ס ספר , א רו ק געטא ן פו ן הינטע ר
זיך ד י פאטערשטו ל או ן ע ר הא ט זי ך אויפגעשטעלט .
דער טאט ע — הוי ך או ן עטװא ס געבויגן . ד י לאנג ע פיס , באװעגלעכע , װא ס
194
פנקס מלאװ ע
שפרײזן בײ ם לערנען ׳ װא ם קאנע ן אפשפרײז ן צװיש ן װעלדע ר או ן פעלדע ר מײלן ׳
די באװעגלעכ ע פי ס שטײע ן שטיל , טוע ן זי ד קײ ן רי ר נישט , דורכ ן גאנצ ן דאװנען .
זײנע העל־בלוי ע אויגן , פארחלומטע , האב ן געפינקלט . דע ר סאמעטענע ר קאפ ל
האט זי ך געשאר ט צו ם קארק . דע ר טאט ע הא ט גענומע ן שפרײז ן הין־און־צורי ק
איבערן צימער . דע ר דיקער , לויזע ר גארט ל הא ט זי ך געהאלט ן בײ ם פוגאנדער ־
קניפן או ן ד י קאפאט ע פו ן מאט ן זײ ד הא ט געשארכ ט או ן גערוישט .
דער טאט ע הא ט זי ך צערעדט . ע ר הא ט דערצײל ט װעג ן א ן עלטער־עלטער ־
זײדן, אליקו ם געץ , װעג ן א ן עלטער־עלטער־זײד ן מאיר . ע ר הא ט דערצײל ט
װעגן רמ״א , װעג ן תוספות־ױם־טוב , װעג ן ״חכ ם צבי״ , װעג ן דע ר מומ ע אײדל ,
װעגן דע ר מומ ע מירל .
און אי ן דע ם שבתדיק ן בין־השמשות , װא ס אי ז פו ל געװע ן מי ט גערוי ש פו ן
פעלדער או ן לאנקעס , פו ל געװע ן מי ט שאטנם , מי ט װײט ן געקלאנ ג פו ן קלויםטער ־
גלאקן, אי ן דע ם בין־השמשו ת האב ן זי ך פארבײגעטראג ן שטע ט — װין , פראג ,
פויזן, לובלין , קראקע , שנײדעמיל , הילדעםהײם , ליםע , זדוינםקע־װאליע .
אומעטום קרובים , אומעטו ם פדױן־שבוים , אומעטו ם — לומדישע ר אויפט ו או ן
חריפות.
איך הא ב פארמאכ ט ד י אויג ן או ן הא ב ז ײ אלעמע ן געזען . ד י זײדעס , ד י
פעטערס, מי ט פנימע ר װ י שװער ע בלעטע ר גמרא . אי ן ד י אויג ן — חכמ ה או ן
טרויער. ד י בער ד — שװארצע , בלאנדע , רויטע . ד י זיידענ ע קאפאטע ס האב ן
געפינקלט. ד י םויבלנ ע שטרײמלע ך האב ן צוגעגעב ן גדלות .
איז דא ס טאק ע געװע ן זײע ר הילוך ?
כ׳האב ניש ט געטראכ ט װעג ן דעם . כ׳הא ב ד י זײדע ם או ן פעטער ס געזע ן
אין מײ ן טאטע , כ׳הא ב ז ײ געזע ן אי ן מײ ן פעטע ר אדם , װא ם הא ט נא ך ד י שבע ־
ברכות איבערגעלאז ט ם׳ױנג ע וױיב , אריינגעלייג ט אי ן זײ ן טלית־זא ק װא ם אי ז גע ־
האנגען אוי ף דע ר װאנט , א ברויט , מע ן זא ל זי ך גלײ ך ניש ט כאפן , א ז ע ר אי ז נישטא ,
און מי ט טלית־און־תפילי ן הא ט ע ר זי ך צופו ס געלאז ט גײ ן קײ ן קאצק .
אדמם פאטער , א מתנגד , אי ז געזעם ן נאכ ן זו ן ״שבעה. ״ או ן א ז דע ר פעטע ר
אדם אי ז נא ך דר ײ חדשי ם קריקגעקומע ן קײ ן טשעכאנאװע , אי ן א זײדענע ר קא ־
פאטע, אי ן א שטרײמל , זײנע ן מתנגדיש ע מײדלעך , עלף־צװעלף־יאריקע , אי ם נאכ ־
געלאפן אוי ף בײז־װאונדע ר או ן געװנגען ז
״קאצקער חסידים , אלטי ע דראבעס ,
פארן צו ם רבי ן או ן באצאל ן או ם שבת .
טרינקען בראנפ ן צ ו האלב ע קװיטירלעך ,
ס׳לויפן ז ײ נא ך װארשעזוע ר הירלע ך . . .
פנקס מל^װ ע
195
צײט או ן שט ח זײנע ן פארשוואונח . ד י מומע ם — אייד ל או ן מיר ל — פו ן זעכצנט ן
יארהונדערט, פו ן זיבעצנט ן יארהונדערט ׳ זײנע ן אריבע ר אי ן נײנצנט ן יארהונדערט .
אט אי ז ד י באב ע אײדל , א ט אי ז ד י מומ ע מירל .
די באב ע אײדל , א קלײנטשיקע . ס׳הײב ל באלײג ט מי ט א שטי ק זילבער ־
שפאניע, װ י א ן עטר ה פו ן א טלית . אנגעטא ן אי ן וױיס ן דיד . ד י באב ע אי ז שטענדי ק
פארנומען מי ט ישיבות , מי ט ארעמ ע קימפעטארינס , מי ט אלמנו ת או ן עגונות . ז י
איז ד י גוטםקײ ט אלײן .
און ד י מומ ע מירל ן
א געװיקסי ק מענטש . או ן מי ט גחים־פוילישע ר אויסשפראך . אי ן דע ם
פארריסענעם קאפ , װא ם אי ז שטענדי ק ארומגענומע ן מי ט א שװארץ־זײדענע ם
שאל, הא ט זי ך געפילט , א ז װא ו ז י קומט , עפענע ן זי ך פא ר אי ר טיר־און־טויער .
זי בע ט נישט . ז י פארלאנג ט או ן אי ז זיכער , א ז אי ר בקש ה װע ט אויםגעהער ט װערן ,
װײל אי ן אי ר רינ ט ם׳בלו ט פו ן דע ר מומ ע מירל־תאומים־פרענקל־סעגל־העלער ־
װאלערשטײן פו ן פאר ן װיגע ר גירוש .
כ׳האב זי ך דעמאל ט געגרוים ט מי ט מײ ן טאטן . כ׳הא ב אי ם מקנ א געװען , װא ם
ער אי ז אזו י קלא ר אי ן ד י אל ע צװײג ן או ן צװײגעלע ך פו ן זײ ן משפחה . ע ר אי ז
אזוי קלא ר געװע ן אי ן דע ם אפשטאם , א ז ע ר הא ט אפיל ו געפונע ן גריח ן אי ן דע ם
לאםקער רב ם הקדמ ה צז ם ״אב ן השוהם. ״ ס׳אי ז גענו ג געװע ן א ן אײדע ם זא ל הײם ן
װי דע ר שװע ר — או ן א דו ר אי ז פארשװאונדן . או ן װ י געערגער ט הא ט זי ך דע ר
טאטע, װע ן ע ר הא ט געלײענט , א ז דע ם מהרש״א ס ישיבה , אי ן פויזן , װא ם זײ ן
שװיגער או ן דע ם טאטנ ס עלטער־עלטער־מומ ע אײד ל הא ט אויסגעהאלטן , אי ז
אונטערגעגאנגען, װע ן ד י מומ ע אײד ל אי ז געשטארבן . ע ר הא ט גא ר אויפגעװיזן ,
אז ד י ישיב ה הא ט אנגעהאלט ן איבע ר צװ ײ הונדער ט יא ר נא ך אײדל ס טויט , אנ ־
געהאלטן בי ז נא ך ר ׳ עקיב א אײגער .
די מאמע , װא ס הא ט געשטאמ ט פו ן פשוט ע דארפסלײט , הא ט געשװיגן , זי ך
מיט קײ ן װאר ט ניש ט אנגערופן , װ י דע ם טאטנ ס יחז ם װאל ט אי ר ניש ט אנגע ־
גאנגען.
זי אי ז געזעס ן אי ן אפענע ם פענצטער , הא ט שטי ל פארצויג ן א פוילי ש לי ד
װעגן א פארכישופט ן מילנער .
אין שטו ב אי ז שוי ן געװע ן פינצטער . דע ר טאט ע הא ט אויפגעהער ט רעדן .
כ׳האב בלוי ז געהער ט װ י דע ר טאט ע שפרײזט , װ י ד י זײדענ ע קאפאט ע רוישט ,
װי ד י מאמ ע אי ז שוי ן איבערגעגאנגע ן אוי ף ײדיש , זינג ט — ״ס׳לעב ן פארשװינד ט
װי רויך. ״
ם׳איז געװאר ן פינצטערער . דע ר טאט ע הא ט שוי ן ניש ט געשפרײז ט הין־און ־
צוריק איבער ן צימער . ע ר הא ט שוי ן געשפרײז ט פו ן אײ ן צימע ר אי ן אנדערן ,
196
פנקס מלאוו ע
געשפרײזט או ן געשװיגן . או ן פו ן דע ם שפרײזן , פו ן דע ם שװײג ן הא ט זי ד גע ־
טראגן א געשרײ , א ז ם׳אי ז ענ ג אי ן ד י צימערן , א ז כאט ש ד י אפעג ע פענצטע ר גײע ן
ארוים אוי ף ד י ברײט ע פלאצקע ר פעלדער , אי ז נישט א מי ט װא ם צ ו אטעמען .
און איך , ם׳פערצ ן יארי ק בחורל , הא ב אײנגעזאפ ט אי ן זי ך דע ם טאטנ ם געשר ײ
און אלי ץ געװאל ט אז א געשר ײ טאן , מע ן זא ל דערהער ן אי ן אל ע זיב ן הימלען .
1937.
ד ר י י
(צום אנדענ ק — מש ה מערקער ן
און יאקי ר װארשאושקין )
ו ר ײ חברי ם זײנע ן ז ײ געװע ן — משה , יאקי ר או ן ױםף . אײנע ר עלטע ר
פונעם אנדער ן מי ט א חודש , מי ט צװ ײ חדשים .
דער עלטםטער , משה , א חםידישע ר עילוי , װא ם הא ט צ ו זיבעצ ן יא ר אנגע ־
שריבן א חיבור ? ״חשבו ן העיבו ר בישראל״ , הא ט באהאלטענערהײ ט אוי ך גע ־
שריבן דערצײלונגע ן אי ן העברעאיש . געשריב ן הא ט ע ר װעג ן רב , ב ײ װעמע ן ע ר
האט געלערנ ט בי ז בר־מצװר ״ װעג ן רב ם בת־יחידר ״ חנהלען .
די זעכצן־יעריק ע חנהל ע אי ז שוי ן געװע ן א כלה . דע ר זיבעצן־יעריקע ר
משה הא ט באזוגגע ן חנהלע ם גרינלעכ ע אויגן , איר ע רויטלעכ ע האר . דערנא ד
האבן משה ם עלטער ן אי ם געמאכ ט פא ר א חתן . די ן כל ה הא ט געהא ט טונקעל ע
אויגן או ן שװארצ ע האר . מש ה אי ז געװע ן אומגליקלעך . א הונגער־געשר ײ הא ט
זיך געטראג ן פו ן זײנ ע נײ ע דערצײלונגע ן — װ י קע ן ע ר לי ב האב ן זײ ן כלה , א ז ז י
װעט קײ ן מא ל ניש ט האב ן קי ץ גרינלעכ ע אויג ן או ן רויטלעכ ע האר , װ י ם׳הא ט
חנהלע דע ם רבם .
דער צװײטער , יאקי ר — א חםידישע ר בחור , װא ס הא ט לי ב געהא ט התבודדות .
א גרעזל , א שטייגדל , א שרײפל , א בערגל־מיס ט — ע ר אי ז קיי ן זא ך ניש ט פאר ־
בײגעגאגגען. ע ר הא ט אל ץ באטראכ ט מי ט זײג ע באברילט ע אויגן . ד י מינדסט ע
קלײניקײט הא ט ב ײ אי ם באקומע ן לעבן , װ י א שטײגדל , א זעמדל , א שטעקעלע ,
לעבן־אויף אי ן קינדיש ע פינגער . געשריב ן דערצײלונגע ן הא ט ע ר אי ן א חםידיש ן
העברעאיש, געשריב ן װעג ן א ן אלט ן װאנט־זײגע ר מי ט װאגעם , װעג ן א ספרים ־
אלמער, װעג ן א פאטערשטול , װעג ן א ים־שקעטעלע , װא ס רוישט , װע ן מע ן לײג ט
עס צ ו צו ם אויער .
דער ײנגםטער , ױסף , װא ס הא ט זי ך געקליב ן אנצוקזמע ן אי ן װאװעלבערג ס
פנקס מלצװ ע
197
אינזשינערן־שול׳ הא ט אויבנאוי ף קײ ן שײכו ת ניש ט געהא ט מי ט ד י צװ ײ חםידיש ע
בחורים. בי ז זיבעצ ן יא ר הא ט ע ר מי ט משה ן או ן יאקיר ן כמע ט װ י ניש ט גערעדט •
ער — א משכיל ס א זון ׳ װא ם אי ז שוי ן קלײנערהײ ט א גאנצ ן טא ג געזעס ן אי ן א
רוםישער ״שקאלע ״ אי ן בלויז ן קאפ . או ן ז ײ — שטיבל־בחורי ם מי ט געלאקט ע
פאות, געהאקט ע קאפאטעס , װא ם פאר ן קײ ן אלעקסאנדע ר צו ם רבין . או ן מיטאמאל ׳
װי פו ן זי ך אלײן , הא ט מע ן זי ך געטראפ ן אוי ף דע ר םטעזשק ע הינטע ר ד י קאזארמעס .
אויף דע ר סטעזשק ע אי ז געלעג ן א מאכיקע ר שטײן , גרוי ם או ן ברײט , א ז א צע ן
אירע האב ן לײכ ט געקענ ט זיצ ן אוי ף אים . ד י שטא ט הא ט געװאוםט , א ז אוי ף
דעם שטי ץ הא ט ױספ ם פאטער , ר ׳ דוד , געלערנ ט אי ן ד י זומער־פארנאכט ן מי ט
ױנגעלײט א י דע ם ״מור ה נבוכים״ , א י דע ם ״מור ה נבוכ י הזמן״ . דע ר מאכיקע ר
שטײן הא ט געלאקט .
אויף דע ם שטײ ן האב ן ד י דר ײ זיבעצניעריק ע בהורי ם זי ך באגעגנט . א װאר ט
אהער, א װאר ט אהין . זא ל ע ר ניש ט מײנען , דע ר ױסף , א ז ד י גאנצ ע ״תורה ״
ליגט אי ן ד י שקאלעם . אי ז משה , א שטיבל־בחו ר מי ט געלאקט ע פאו ת או ן קע ן
העכערע מאטעמאטיק , קע ן גריכי ש או ן לאטײן , או ן אל ץ אלײ ן געלערנט . דערצ ו
שרײבט ע ר דערצײלוגגע ן אי ן העברעאיש . או ן דע ר חב ר זיעער ׳ יאקיר , שרײב ט
אויך.
א װאר ט אהער , א װאר ט אהין .
אלע דר ײ זיצ ן שוי ן אויפ ן מאכיק ן שטײן . ד י זו ן האל ט זי ך אי ן זעצן . ד י
זעלנערשע ״זארעז״ , װא ס טראג ן זי ך פו ן ד י קאזארמעם , שפרײײט ן טרויע ר או ן
צער. מש ה או ן יאקי ר לײענע ן זײער ע דערצײלונגע ן אי ן העברעאיש , ױס ף —
אין ײדיש .
אזוי האב ן ד י דר ײ בחורימלע ך זי ך באקענט , זײנע ן געװאר ן חבר , האב ן
זיך לי ב באקומען . דע ם גאנצ ן זומע ר נװ ן נײנצ ן צוױ י האב ן ז ײ זי ך באגעגנ ט
אויפן שטײן , געחלומ ט צ ו װער ן יידיש ע שרײבער , געהלומ ט א הוי ב צ ו טא ן דע ם
הימל, װא ם אי ז געלעג ן אזו י נאענ ט איבע ר זײער ע קעפ .
דער זומע ר אי ז אװעק . ם׳האב ן זי ך אנגערוק ט ד י עקזאמענס . ױס ף הא ט
זיך געקליב ן פאר ן קײ ן װארשע .
ער הא ט געשפרײז ט צו ם פלאצקע ר שאסײ , װא ו ע ר הא ט זי ך געדארפ ט טרעפ ן
מיט זײג ע צװ ײ חברים .
דער פלאצקע ר שאסײ , מי ט זײנ ע צװ ײ שורו ת אלטע , פארצװײגט ע בײמער ,
װעמעס שפיצ ן האב ן זי ך געפלאנטערט , זײנע ן געװאקס ן אײגע ר אי ן צוױיט ן ארײן ׳
האט אויםגעזע ן פו ן דע ר װײטנ ס װ י א פינצטערע ר טונעל .
בײם שאם ײ װא ו דע ר געפארבטע ר שלאגבוי ם הא ט זי ך גערים ן אי ן הימ ל
ארײן, זײנע ן געשטאנע ן בעלי־עגלו ת או ן םת ם ױנגען . א ױנגע ר בעל־עגל ה הא ט
אײנגעשפאנט א קאזאצק ע פער ד אי ן א בריטשקע . דא ס פערד , כאט ש הרג ע עס .
198
פנקס מל^וו ע
האט ניש ט געװאל ט גײ ן אי ן שפאן . דא ם פער ד הא ט זי ך געשטעל ט אוי ף צוױ י
פים, געשטופ ט ד י בריטשק ע אוי ף צוריק , ז י געשלײדער ט הי ן או ן הער . עמעצע ר
האט א ן עצ ה געגעב ן מע ן זא ל אונטערלײג ן אונטער ן פער ד א בים ל ה ײ צ י שטרוי ,
און ע ם אונטערצינדן . מע ן הא ט גלײ ד געבראכ ט א הײפ ל הײ , ע ם געלײג ט אונטער ן
פערד או ן אהי ן ארײנגעװארפ ן צוױ י ברענענדיק ע שװעבעלעך . ד י װײם־צעגליט ע
פלעמעלעך האב ן זי ך פו ן אל ע זײט ן א צ י געטא ן צו ם פערד ם בויך . דא ם פער ד
האט א דריג ע געטא ן מי ט ד י הינטערשט ע פים , א כא פ געטא ן ד י בריטשק ע מיט ן
בעל־עגלה או ן אי ז אװעק , װ י א רוח . דע ר עול ם הא ט געלאכ ט או ן פאריב ל געהא ט
װאם ם׳הא ט זי ך אזו י גלא ט געענדיקט .
ױםף הא ט אנגעקװאלן . ע ר הא ט געשפאנ ט מיט ן שאםײ , װא ו ד י אראפגע ־
פאלענע בלעטע ר זײנע ן געדיכטער . ע ר הא ט זי ך געקאפע ט אי ן ד י בראנזענ ע
בלעטער או ן דערפילט , װ י ם׳הײב ט אי ם א ן באנ ג טאן , װא ם ע ר פאר ט אװע ק פונע ם
שטעטל, װא ו אל ץ אי ז אי ם אזו י לי ב או ן הײמיש . ע ר אי ז צוגעקומע ן צו ם מאכיק ן
שטײן או ן הא ט זי ך אװעקגעזעצט . פו ן ד י קאזארמע ם הא ט זי ך געטראג ן א געזאנ ג
פון א ״זאפיעװאלע״ . אינע ם געזאנ ג אי ז געװע ן טרויע ר או ן פארמעםט .
ױםף הא ט ניש ט באמערק ט װ י ד י חברי ם זײנע ן אונטערגעקומען . ז ײ האב ן
אים געפרעגט ו
— װארטם ט שוי ן לאנ ג ?
— א פערט ל שעה .
— ם׳אי ז פונק ט זיב ן — הא ט משה , א בלאנ ד בחורל , מי ט בלויע , פאר ־
חלומטע אויגן , ארויםגענומע ן ם׳גאלדענ ע חתן־זײגער ל או ן ע ם אונטערגעטראג ן
ױםפן — בים ט גערעכט , ם׳אי ז שוי ן נא ך זיבן . או ן שולדי ק אי ז יאקיר ם מאמע .
זי הא ט אל ץ מור א צ י מי ר טרעפ ן זי ך ניש ט מי ט דיר , ױםף.. . נעמ ט מי ך אויםפרעגן ,
דערוױיל קומ ט ארײ ן א קונה.. .
— דײ ן מאמע ׳ יאקיר , מו ז דא ם דאנקע ן גאט , װא ם אי ך פא ר אװע ק — הא ט
ױםף זי ך צעלאכ ט — ז י הא ט נא ך אל ץ מורא , א ז כ׳װע ל די ך קאלי ע מאכן ן
— ז י הי ט מי ך אוי ף טרי ט או ן שרי ט — הא ט יאקי ר זי ך געװיש ט ד י בריל ן —
מער װ י דע ר טאטע.. . ז י לאז ט מי ך ניש ט ארײנקוק ן אי ן קײ ן ביכל .
— ז י וױים ט דע ן דע ם אונטערשײ ד צװיש ן א ביכ ל או ן א םפר ל ן
־- אװדא י װײ ם ז י — הא ט יאקיר ם לענגלעכ ע פני ם געשמײכלט . — א פרו ם
םפרל אי ז נומעריר ט מיט ן אלף־בית , או ן א ז ם׳הא ט א ציפע ר אי ז ע ם א טריף ־
פםול.
אלע דר ײ האב ן געלאכט .
— נא , ױםף , — הא ט מש ה מי ט א ציטע ר אי ם דערלאנג ט א קאנװערט . — ד א
האםטו פי ר קלײנ ע דערצײלונגען , צוױ י מײנ ע או ן צוױ י יאקירם . מײנ ע — ״חגהל ע
דעם רבם ״ או ן ״כ׳בי ן א חתן״ . יאקיר ם — ״ד י פאטערשטול ״ או ן ״דע ר װאנט ־
פנקס מלאוו ע
199
זייגער מי ט װאגעם״ . גי ב ז ײ איבע ר פרצן . או ן אוי ב בערדיטשעװסק י אי ז אי ן
װארשע׳ וױ ח ז ײ בערדיטשעװסקי ן אויך . או ן ד א הא ב אי ך פו ן דע ם כארזשעלע ר
ױנגנמאן, פו ן פיש ל ליאכאװע ר
— פיש ל ליאכאװע ר אי ז דא ך א טשעכאנאװער ז
— ע ר אי ז א טשעכאנאװע ר אײדע ם דא ם אי ז א ן עם ײ װעג ן פרצן ,
ליאכאװערם ערשטע ר ארטיקל , גי ב ע ס איבע ר בעל־מחשבותן ,
— וױיםט , ױםף , כ׳בי ן די ך מקנ א װא ם ד ו פארם ט — הא ט יאקי ר געקוק ט
דעם חב ר אי ן ד י אויגן .
— זאר ג נישט , יאקיר , — הא ט ױס ף מעש ה גוט־ברודע ר אי ם א קלא פ געטא ן
איבער דע ר פלײצ ע — װ י כ׳ארד ן זי ך אײן , קומםט ו אריבע ר צ ו מיר .
משה או ן יאקי ר זײנע ן געװאר ן אויפגעהײטער ט פו ן ױםפ ס רײד . אל ע דר ײ
האבן פאררויכער ט או ן זי ך געלאז ט צו ם שאםײ .
— מי ט װעלכ ן צו ג פארסטו ? מי ט עלעװער ?
— יא .
— האם ט גא ך קגאפ ע דר ײ שעה .
דאם זעלנערש ע געזאנג , װא ס הא ט געשפרײז ט רחבו ת או ן טרויער , הא ט
זיך געהאלט ן אי ן דערװײטערן . ד י חברי ם זײנע ן געגאנגע ן או ן האב ן געשװיגן ,
זײנען געגאנגע ן או ן האב ן אײנגעזאפ ט אי ן זי ך דא ם געזאנג . דא ם שװײג ן הא ט דער ־
נענטערט. או ן א ז מש ה הא ט זי ך מיטאמא ל צערעדט , הא ט ס׳קו ל זײנ ס גע ־
קאנגען אויםטערליש , װ י ע ר װאל ט אוי ך גערעד ט פא ר יאקירן *
— װײס ט גארנישט , יוםף , װ י מי ר װיל ן ד ו זאלס ט זי ך ארויסכאפ ן פונע ם
שטעטל. ד ו װעם ט זי ך דערשלאגן ז מי ר גלויב ן א ז ד ו װעם ט זי ך דערשלאגן !
כ׳מײן ניש ט קײ ן אינזשינער.. . כ׳מײ ן װעס ט װער ן א שרײבער . או ן א ז ד ו װעם ט
זיך נויטיקן , שרײב , מי ר װעל ן די ך שטיצן .
דער בלאנדע ר מש ה מי ט ד י בלוי ע אויג ן הא ט זי ך פארלוירן . ניש ט דא ם
האט ע ר געװאל ט זאגן . אוי ף דע ר שפי ץ צונ ג אי ז געלעג ן גא ר עפע ם אנדערש ,
א װאגי ק װארט , װא ם מע ן קע ן אונטערטראג ן א פרצן , א בערדיטשעװסקי ן
און ד א ? א שטאמ ל א שטאמ ל
— װא ם שטײע ן מי ר ? — הא ט ױס ף א נע ם געטא ן משה ן אונטער ן ארעם ,
געװאלט אי ם ארויםנעמע ן פו ן א פארלעגנהײ ט — קומ ט !
א בריטשק ע געשפאנ ט אי ן צוגאװ ע פער ד אי ז ז ײ אנטקעגנגעקומען . אי ן
דער בריטשק ע זײנע ן געזעס ן צװ ײ מײדלעך . ד י בחורימלע ך זײנע ן געװאר ן
אויפגערוימטער, האב ן נאכגעקוק ט ד י מײדלע ך בי ז ד י בריטשק ע אי ז פאר ־
שװאונדן.
גליקלעכע זײנע ן ד י דר ײ חברי ם געגאנגע ן איבער ן שאםײ . ז ײ זײגע ן געװע ן
זיכער, א ז אוי ב זױינע ם װע ט גו ט זײן , װע ט אלעמע ן גו ט זײן . װ י דע ן אנדערש ?
200
פנקם מלאװ ע
און װא ם טונקעלע ר דע ר שאסײ ׳ ד י בײמע ר צעצװײגטע , אל ץ לײכטע ר אי ז ז ײ
אויפן הארצ ן געװארן . ז ײ האב ן געגלויבט , א ז מע ן װע ט זי ך שטענדי ק טײל ן
מיטן ביםן . ם׳אי ז אל ץ אײנ ם װע ר ע ם פאר ט דע ר ערשטע ר אי ן דע ר װעל ט ארײן .
מען שײד ט זי ך דא ך נא ר אוי ף א וױיל , מע ן זא ל זי ך קענע ן צורי ק צונויפקומע ן
און שטענדי ק בלײב ן צוזאמען .
זײ האב ן דורכגעשניט ן דע ם פלאצקע ר שאםײ , ד י םטעזשק ע הינטע ר ד י
קאזארמעם או ן זי ך ארײנגעדרײ ט אוי ף װאולקע ר אלײע . אל ע דר ײ האב ן געשפאנ ט
צו דע ר בא ן או ן האב ן געשװיגן .
1940
ש ב ת
ט^יאיז געװע ן א דאנערשטי ק אי ן שבט . מיט ן אװנ ט הא ט זי ך פא ר א װײ ל
באװיזן ד י נײ ע לבנה , א רויטע , א געגלױוערטע . צװיש ן ד י גרויס ע שטער ן הא ט
דער הימל , א קאלטער , זי ך געבלויט . װא ו א קע ר — שנײ , גרינלעכע ר שנײ .
אחם פראנק ס םקלאד , װא ו דע ר פראם ט הא ט ניש ט געקענ ט אויםפריר ן
דעם רי ח פו ן נאפט , דע ם רי ח פו ן הערינג , זײנע ן געשטאנע ן געשפאנט ע דראנ ־
גאװע װעגענער , געשפאנט ע לאסט־שליטנם . ד י װעגענער , ד י שליטנ ם — אנגע ־
לאדנט מי ט סחורה . פו ן א האלבע ר גובערני ע אי ז מע ן פארפאר ן צ ו פראנקן ,
אײנגעקויפט ב ײ אי ם פעםע ר נאפט , פעםע ר הערינג , קאסטנ ם זײף , קעםטלע ך ליכט ,
זעק צוקער , זע ק ניס , טײטלען , מאנדלען , פײגן , צוקערװאר ג או ן װינטע ר אויבם .
בעלי־עגלות האב ן געקנאל ט מי ט ד י בײטשן , גערופ ן ד י פאםאזשירן , גערעד ט
מיט הארץ , געגװאלדעװעט , או ן ד י בעל־עגלהש ע רײד , װ י זײער ע טרונק־בראנפנס ,
װי דע ר פראםט , האב ן געקנופ ט או ן געביםן . יעד ע װײ ל אי ז אפגעפאר ן א װאגן ,
איז אפגעפאר ן א שליטן . ארו ם פראנק ם םקלא ד אי ז געװאר ן שטילער , אזו י שטיל ,
אז מע ן הא ט געהער ט דא ם קראק ן פו ן קראען .
די לעצטע , װא ם אי ז ארוי ס פו ן פראנק ם סקלאד , אי ז געװע ן אסתר , א ן אנ ־
געלײבטע סוחרט ע פו ן שרענםק ׳ איר ם א טראנספאר ט סחור ה הא ט באטראפ ן
עטלעכע הונדערטער . פראנ ק אלי ץ מי ט זײנ ע צװ ײ הויפ ט ״מענטשן ״ האב ן ז י
ארויםבאגלײט, ז י צוגעפיר ט צו ם שליט ן או ן אויפ ן װאונ ק צװיש ן זי ך אפגעמאכט ,
אז צו ם מסח ר טוי ג זי ך אםת ר בעםע ר פו ן אי ר געשטארבענע ם מאן .
—־ װע ן װעל ן מי ר זי ך װידע ר זען , אםתר ז — הא ט פראנ ק אלײ ן געהאלפ ן
דער באפעלצטע ר או ן באפאטשײלטע ר ײדענ ע ארײנצוקריכ ן אי ן ברײט ן לאסט ־
שליטן, װא ו סחור ה אי ז געװע ן אנגעלאד ן אוי ף א גאר ן ד י הויך .
פנקס מלאוו ע
201
— אי ם ירצ ה השם , אי ן א חוד ש ארו ם — הא ט אסת ר כמע ט זי ד ניש ט אחים ־
געזען פו ן צװיש ן ד י בער ג סחורה .
— פו ן אײ ן זײ ט שליט ן — פעםע ר נאפט , פו ן דע ר צוױיטע ר — פעסע ר העריגג .
די פעסער , װא ם האב ן זי ך געהויבן , װ י צוױ י װענט , זײנע ן געװע ן פעם ט פארצויגן ,
מיט שטריק , מי ט קײטן . או ן צװיש ן ד י װענ ט — זע ק צוקער , זע ק ניס , קעסטלע ך
פײגן, קעסטלע ך טײטלען , זע ק מאנדלען , קעסטלע ך ליכ ט או ן קויש ן װינטער־עפל .
דער אנטרײבער , א ן עלטערע ר גוי , אי ן א שמויש ן פעלצל , ד י שטױו ל ארומ ־
געװיקלט מי ט זעק , הא ט זי ך באקװע ם ארײנגעזעצ ט אינע ם שטרוי־זאק , ע ר הא ט
א הײ ב געטא ן ד י בײטש , א שטארק ן צ י געטא ן ד י לײצעם . ד י פער ד האב ן זי ך
א רי ם געטאן , געגראב ן מי ט ד י פאדקאװע ם דע ם שנײ . דע ר שליט ן הא ט זי ד צע ־
םקריפעט, צעטרײסל ט או ן דע ר נאפ ט אי ן ד י נישט־אנגעצונדענ ע שטורקאצ ן הא ט
זיך צעבאלבעט .
דער לאםט־שליט ן אי ז ארוי ם פו ן שטאט . ס׳אי ז געװאר ן פיגצטערע ר —
די ױנג ע לבנ ה אי ז פארשװאונדן . ד י שטער ן האב ן איצ ט אויםגעזע ן קלענער , דע ר
הימל — װאגיקער . פו ן ד י פעלדע ר האב ן זי ך געהויב ן בלוי ע שנײעלעך , טרו ־
קענע, שטעכיקע . ם׳אי ז געװע ן שטיל . או ן א ז א קר א הא ט זי ך צעקראקע ט או ן
דער אנטרײבע ר הא ט מי ט רוגז ה אויסגעשפיג ן — ״פארשאלטענ ע נשמה ״ — הא ט
אסתרן א ן אימ ה ארומגענומען .
נאך מײדלװי מ אי ז אסת ר יעד ע דרײ , יעד ע פי ר װאכ ן געפאר ן נא ך מלאװ ע
צו פראנק ן אי ן סקלא ד ארײ ן נא ך םחזרה . נא ך דע ר חתונה , װע ן אםת ר אי ז געװע ן
אויף דע ר צײ ט מי ט א קינד , צ י נא ך א קימפעט , אי ז לײזער , צ ו לענגער ע יא ר אי ר
געפארן. צו ם מסחר , װא ם אמת , הא ט ע ר זי ך ניש ט אויםגעטויגט . דערפאר ,
זײן לערנען , זײ ן אפגעחיטקײט . ז י אי ז געװע ן זיכער , א ז בלוי ז אי ן לײזער ס זכו ת
האט אי ר אזו י אפגעגליק ט אי ן האנדל . ז י הא ט אי ם לי ב געהאט , שטאר ק געבעגק ט
גאך אי ם או ן זי ך געגרוים ט מי ט דע ר שבוער ״ װא ם ז י הא ט געגעב ן ב ײ לײזער ס
אפענעם קבר , א שבוער ״ א ז נא ך לײזער ן װע ט קײ ן מאנםבי ל ניש ט אנריר ן אי ר
לײב. או ן אזו י אי ז זי , אסתר , א ױנג , שײ ן מענט ש או ן דערצ ו א נגידותטע , שוי ן
ם׳פופצנטע יא ר א ן אלמנה . דע ם צװײט ן טא ג פם ח װער ט ז י ערש ט פערצי ק יאר .
דערפאר הא ט ז י שוין , גא ט צ ו דאנק , א ן אויסגעגעבעג ע טאכטער . או ן ד י צװײטע ,
שרהלע, אי ז שוי ן אוי ך א כלה .
אםתר הא ט געעפנ ט ד י אויגן . הא ט ז י א דרימ ל געטאן ז ם׳אי ז געװאר ן
קעלטער, װינטיקער . ד י נאכ ט אי ז פו ל געװאר ן מי ט קולות , װא ם מע ן קא ן ניש ט
אנכאפן, װא ם פארװיש ן יעד ע מחיצ ה צװיש ן װא ר או ן חלום . אוי ם הימל , אוי ם
שטערן. פו ן ד י פעלדע ר זײנע ן אנגעלאפ ן פלאכטע ם שנײ , האב ן זי ך געדרײ ט
אין מיט ן װע ג אי ן א ראד , או ן מי ט א רעװ ע זי ך געװארפ ן אוי ף ד י פערד , אויפ ן
שליטן.
202
פנקס מלאוו ע
— װאס , מארטשין , א זאװערוכ ע ? — הא ט אסת ר זי ך א פרע ג געטא ן ביי ם
אנטרײבער.
דער פויע ר הא ט ניש ט געענטפערט • ע ר הא ט זי ך איבערגעצלמ ט או ן פעס ־
טער גענומע ן אי ן ד י הענ ט ארײ ן ד י לײצעס . דע ר שטעכיקע ר שנײ , דע ר קאלטע ר
װינט, האב ן לוי ז געמאכ ט ד י קלײדע ר או ן איבער ן לײ ב זײנע ן געקראכ ן בײסיק ע
שטיקער קעלט . מארטשי ן הא ט קוי ם מי ט צרו ת אנגעצונד ן ד י שטורקאצן . ד י אנ ־
געצונדענע שטורקאצ ן זײנע ן װ י משוג ע געװארן , האב ן געװארפ ן או ן געשלײ ־
דערט פלעמלע ך הי ן או ן קריק . או ן מיטאמא ל האב ן זי ך בײד ע אויסגעלאשן .
פעלד או ן װע ג האב ן זי ך אויסגעגלײכט . װאוהי ן פאר ט מען ? מארטשי ן הא ט
אריבערגעשריגן צ ו אסתרן :
— א זאװערוכע , א פארשאלטענ ע ! ד י פער ד קאנע ן פאל ן ו מי ר װעל ן מוז ן
איבערנעכטיקן אי ן שטשעגאװע !
— װ י וױי ט פו ן שטשעגאװ ע זײנע ן מי ר ? — הא ט אסת ר זי ך געפרעגט .
דאס װא ס ז ײ זײנע ן ניש ט װײ ט געװע ן פו ן שטשעגאװע , דא ס װא ס ז ײ װעל ן זי ך
נישט דארפ ן שלעפ ן אי ן א זאװערוכ ע א גאנצ ע נאכט , אפיל ו אי ן דע ם הא ט אסת ר
געזען, א ז גא ט פארלאז ט ז י נישט . ז י אי ז זיכע ר געװען , א ז דא ס אל ץ אי ז אי ן זמ ת
פון אי ר פארשטארבענע ם מאן .
מארטשין אי ז פארפאר ן פא ר דע ר שענק , װא ס אי ז געשטאנע ן האר ט לעב ן
טראקט. ע ר הא ט געקלאפ ט מי ט דע ר בײט ש אי ן טיר , אי ן ד י פענצטער . ס׳הא ט
גענומען א שפאר ע װײ ל בי ז מע ן הא ט געעפנט . או ן א ז דע ר פארשלאפענע ר שענקע ר
האט דערזע ן אסתרן , אי ז דע ר רוג ז ב ײ אי ם פו ן פני ם אװעק . ע ר הא ט זי ך צע ־
רעדט:
— אי , א זאװערוכ ע ! אי , א הינטי ש װעטע ר ! אפש ר מאכ ן א גלא ז ט ײ ?
— א דאנק , ר ׳ מרדכי , א דאנק , גי ט דע ם גו י א שנאפס , גי ט אי ם צ ו פאר ־
בײסן או ן אי ך װע ל זי ך לײגן . װ י שפע ט אי ז שוין ?
— באל ד דר ײ אזײגער .
ניץ אי ן דע ר פר י הא ט ד י זאװערוכ ע נא ך אל ץ געקער ט װעלטן . אי ז מע ן
ארויס אויפ ן טראקט , אי ז ניש ט געװע ן קאנטי ק קײ ן שאסײ , קײ ן לאנקע . ס׳הא ט
זיך געצויג ן א מדבר , א װײס ע מדבר . או ן ס׳אי ז שװע ר געװע ן צ ו זאג ן — פאל ט דע ר
שנײ פז ן אויבן , צ י הײב ט ע ר זי ך פו ן אונטן . ארו ם על ף הא ט ד י זאװערוכ ע נאכ ־
געלאזט. אסת ר אי ז ארײ ן אי ן שענ ק :
— מארטשין , מי ר פארן .
מיטאג־צײט אי ז דע ר שליט ן ארוי ס פו ן שטשעגאװע . דע ר װינ ט הא ט אוי ך
אויפגעהערט צ ו בלאזן . ד י לופ ט — דורכזיכטי ק או ן קאלט . איבער ן קא פ —
א װײטע , קרענקלעכ ע זון . או ן װ י װײ ט ס׳אוי ג הא ט געקאנ ט כאפ ן — שנײ , שנײ ,
פנקם מלאװ ע
203
װיים װ י מילך • אפיל ו ד י צװ ײ רויטלעכ ע פער ד ױינע ן פו ן ד י גריװע ם בי ז ד י וױידלע ן
געװען באדעק ט מי ט װײם ן געפריר . או ן ארו ם או ן ארו ם — א טויט ע שטילקײט .
אזוי זײנע ן ז ײ אפגעפאר ן א שעה ׳ צוױי , דריטהאלבן . אםת ר הא ט זי ך גענומע ן
שרעקן ז י זא ל ניש ט ארײנפאר ן אי ן שב ת ארײן . ארו ם דר ײ אזײגע ר הא ט ז י
גענומען מינטער ן מארטשינען .
— װיפ ל האב ן מי ר נא ד קײ ן שרענם ק ז
— פינ ף װיארםט .
און א ז ד י קרענקלעכ ע זו ן הא ט זי ך גענומע ן זעצן , או ן א ז דע ר װײםע ר שנ ײ
האט זי ך גענומע ן בײטן , אי ז איבערגעגאנגע ן פו ן בלו י אי ן גרין , פו ן גרי ן אי ן
ליליע, הא ט אםת ר זי ך א שטע ל געטא ן צװיש ן ד י פע ק םחור ה או ן זי ך געבעט ן ב ײ
מארטשינען ע ר זא ל גלײ ך אפשטעל ן דע ם שליטן .
— אי ן גאנצ ן א װיארםט , אנדערהאלבן , פאנ י — הא ט מארטשי ן ז י פאר ־
זיבערט.
— ניק , מארטשין , ב ײ אונד ז ײד ן אי ז שוי ן שב ת או ן אי ך װע ל דע ם װיארםט ,
אנדערהאלבן, צוגײ ן אי ן שטא ט ארײ ן צופום .
מארטשין הא ט א קערעװ ע געטא ן פו ן דע ר מיט־שאם ײ צו ם רא װ צו , װא ו
דער שני י אי ז געװע ן אויםגעציר ט מי ט ,/דעםענם ״ פו ן פײגל־לאפקעם , או ן זי ך
אפגעשטעלט.
אםתר אי ז ארא פ פו ן שליטן . פו ן דע ם לעדערנע ם בײטל , װא ם ז י הא ט גע ־
טראגן אוי ף א ן אקם ל אריבערגעװארפ ן מי ט א פאסעק , הא ט ז י ארויםגענומע ן א מע ־
סערל. אםת ר הא ט אויםגעהויל ט דר ײ גרויס ע װינטער־עפל , װ י מע ן הויל ט ז ײ
אוים שמחת־תור ה פא ר פענער . ד י עפ ל הא ט ז י אריינגעזעצ ט אי ן א פריזמ ע פאר ־
הארטעװעטן, פאפרוירענע ם שנײ . אי ן ד י עפ ל הא ט ז י ארײנגעשטעק ט דר ײ סטרי ־
נענע ליכט . דערנא ך הא ט ז י אפגעבוגד ן פו ן זי ך דע ם בײט ל מי ט געלט , מי ט
װעקסלען, מי ט פאפיר ן או ן אי ם געלאז ט ליג ן אויפ ן שליטן , אזו י אוי ף הפקר .
און ניש ט בלוי ז דע ם בײטל , ז י הא ט אוי ך אװעקגעלײג ט דע ם פא ק שליסלען , אוי ד
אװעקגעלײגט אוי ף הפק ר ס׳קלײנגעלט , װא ם ם׳הא ט זי ך געװאלגער ט ב ײ אי ר אי ן
די קעשעגעם . או ן אזוי , אךיםגעטא ן פו ן מסחר , פו ן װאכעדיקײט , הא ט ז י גו ט אײנגעריב ן
די הענ ט מי ט שנײ , ז ײ אפגעװיש ט או ן זי ך געשטעל ט צינד ן ליכט . דע ר שװערע ר
פעלץ צעקנעפלט , ד י פאטשײל ע איבער ן קאפ . ז י הא ט אנגעריב ן א שװעבעלע ,
אנגעצונדן אײ ן ליכט , א צוױיטם , א דריטם . ס׳אי ז געװע ן אזו י שטיל , א ז מע ן הא ט
געהערט דא ם קנאק ן פו ן ד י קנײטלעך . ד י ליבט־פלעמלע ך האב ן זי ך געטוקט , גע ־
שפיגלט אי ן שניי , או ן אםת ר מי ט ד י װײס ע הענ ט אוי ף ד י אויגן , אויפ ן שטערן ,
איז געשטאנע ן איבע ר ד י ליכ ט או ן געװיספער ט מי ט ד י ליפן .
מארטשין הא ט געקוק ט אויפ ן געלט , װא ם אי ז געלעג ן אזו י הפקר , געקוק ט אוי ף
204
פנקס מלאװ ע
אסתרן, װא ם הא ט מי ט פארשטעלט ע אויג ן געבענטש ט ליכט . ס׳אי ז אי ם װארע ם
געװארן או ן ע ר הא ט זי ך איבערגעצלמט . או ן א ז אםת ר הא ט זי ך געלאז ט אי ן שטא ט
ארײן, אי ז מארטשי ן אי ר נאכגעפאר ן מיט ן שליטן . ארו ם או ן ארו ם א פארשנײט ע
װעלט. אוי ף א פריזמ ע שנ ײ — דר ײ ליכט , דר ײ פלעמלעך , װא ם דערצײלן , א ז
ס׳איז שבת .
קױוקע גנ ב
2אכן לוסטגארטן , װא ו ס׳אי ז אמא ל געשטאנע ן א צערקװ ע או ן הײנ ט אי ז
פון דע ר צערקװ ע געבליב ן בלוי ז דע ר ציגלנע ר פונדאמענט , — דארט , צװיש ן שטי ײ
נער או ן װילד ע געװיקסן , אי ז געלעג ן קױוק ע גנב . לעב ן אי ם — א רעקל . אויפ ן
רעקל — א בלו י טוכ ן היט ל מי ט א לעדערנע ם דאשעק . קױוק ע הא ט זי ן געװארעמט .
ם׳העמד ארו ם האלד ז אי ז ב ײ אי ם געװע ן צעקנעפלט . ע ר הא ט הנא ה געהאט , װא ם
די סעפטעמבער־זו ן ברי ט ניש ט מער , װא ם ארו ם אי ז אז א בלוי ע רחבות . או ן אי ן
דער רחבות , װא ו ע ס טראג ן זי ך אלול־פעדים , הער ט זי ך ס׳געקלימפע ר פו ן טרו ־
קענע בלעטער , הער ט זי ך א װײ ט געגודע ר פו ן װילד ע גענדז .
— װאוהי ן פליע ן ד י גענד ז ז
פון דע ר בלויע ר רחבות,װ י פו ן א גוט ן טרונק־בראנפן , הא ט קױוק ע דער ־
פילט, װ י הענ ט או ן פי ם גיס ן זי ך א ן מי ט גבורה . דא ס ליג ן אי ן פעל ד הא ט אי ם
אנגעהויבן צ ו דערעםן . ד י פוילקײ ט הא ט געהאלט ן אי ן אויסװעפן . ע ר הא ט גרוי ס
חשק געהא ט זי ך צ ו לאז ן מי ט ד י בערגלע ך בלעטער , אװעקצופאטש ן פונע ם שטעטל .
און קױוק ע הא ט ד א קײנע ם ניש ט געהאט , כאט ש ע ר אי ז געװע ן א געבירטיקע ר
א מלאװער .
פאר א ט ד י אכ ט יאר , װא ס קױוק ע אי ז ניש ט געװע ן אינע ם שטעטל , הא ט
זיך אל ץ געענדער ט או ן צו ם ערגערן . א ז ד י װעלט־מלחמ ה הא ט אויםגעבראכן ,
איז קױוק ע געזעם ן אי ן אדע ם פא ר אויפהאק ן א קאםע . או ן א ז מע ן הא ט אי ם בא ־
פרײט — אי ז שוי ן געװע ן נא ך דע ר מלחמה , ם׳אי ז געװע ן רעװאאציע . פי ר יא ר
האט ע ר זי ך געשלעפ ט פו ן אדע ס קײ ן מלאװע . ם׳הא ט אי ם געצויג ן אהײם , װא ו
ער הא ט געהאפ ט צ ו טרעפ ן ד י אלט ע מאמע , געהאפ ט צ ו טרעפ ן מארילען , ״ס׳גאל ־
דענע הענטל״ , װא ס אי ז מי ט אי ם געפאר ן אוי ף יארמערק . ד י אלט ע מאמ ע אי ז גע ־
שטארבן אי ן דע ר מלחמר ״ או ן מארילע , װא ם אי ז אי ם געװע ן געטרײער ״ װ י א לײבלע ד
װײב, אי ז װ י אי ן װאםע ר ארײן . דערצ ו אז א דלו ת ! פריע ר בײ ם רו ם הא ט ד י שטא ט
געלעבט פו ן דע ר גרענעץ . מ׳הא ט געמולכ ט פו ן פרײס ן זײדנם , ציגארן , בלאז ן
אקעװיט, זײגערלעך . מע ן הא ט ״געשװארצט ״ קײ ן דײטשלאנ ד פערד , פארשוינען ״
פנקם מלצװ ע
205
װאגאנען מעל . בײ ם פאליא ק הא ט אל ץ אויםגעװירטשעפט . אוי ס מולכן , אוי ם
שװארצן׳ אוי ם גרענעץ . דרײע ן זי ך ארו ם א שטא ט מי ט מתים .
קױוקע װאל ט באל ד צומארגנ ם אנטלאפ ן פו ן מלאװע . הא ט ע ר אבע ר גע ־
װאלט שטעל ן דע ר מוטע ר א מצבה ׳ געװאל ט בלײב ן ד א איבע ר ד י ימי ם נוראים .
פון לוםטגארט ן האב ן זי ך דערטראג ן קולות , פארשטיקט ע קולות , װ י מע ן װאל ט
עמעצן געשלאגן . דא ם הא ט אנגעהאלט ן בלוי ז א װײ ל או ן ס׳אי ז צורי ק שטי ל
געװארן. באל ד הא ט זי ך דערהער ט דא ם ביל ן ט־ ן א הונט , א בי ת בילן . נאב ן
בילן — װידע ר קולות .
קױוקע הא ט זי ך א האםטיק ן זעץ־אוי ף געטאן . ד י בלויקײ ט הא ט ב ײ אי ם
צוגעטמען ד י ראיה . ע ר הא ט זי ך געריב ן ד י אויג ן או ן זי ך אײנגעהערט . ם׳געניט ע
אויער הא ט אויפגעכאפ ט שטיקעל ך געװײן . ם׳האר ץ הא ט אי ם געזאגט , א ז מע ן
שלאגט עמעצן , מע ן שלאג ט א ײד .
ער הא ט ארויפגעװארפ ן אוי ף זי ך ם׳רעקל , ם׳היט ל או ן זי ך א לא ז געטא ן מי ט
די בער ג בלעטער , װא ם זײנע ן געלעג ן צװיש ן ד י קאשטאן־בײמער . מיט ן לויפ ן
איז אי ן אי ם געװאקס ן א ן אימפעט . א ט אי ז ע ר שוי ן אי ן לוםטגארטן . ע ר קע ן ד א
יעדן בוים , יעד ע אלײע , יעדע ס װעג ל או ן אונטערװעגל . ד א הא ט מע ן זײ ן פאטער ,
אליה ״װילנער״ , דערהרגעט . פויערי ם מי ט דרענגער , מי ט שטעקגס , האב ן זי ך
געיאגט נא ך אים , זי ך געיאג ט פו ן אלט ן פערד־מארק , אי ם ארײנגעטריב ן צװיש ן ד י
קארטשעם, װ י מע ן טרײב ט ארי ץ א װאלף , או ן מי ט דרענגער , מי ט שטעקנס ,
אים אװעקגעלײגט . דע ם פאטער ם קולות , באנומענ ע קולות , שטײע ן נא ך איצ ט
בײ אי ם אי ן ד י אויערן . װע ן אי ז דא ס געװען ז מי ט א קנא פ פערט ל יארהונדער ט
קריק. קױוק ע אי ז נא ך געװע ן א קינד , קי ץ זיב ן יא ר ניש ט אל ט געװען . פא ר דע ר
צײט הא ט ע ר שוי ן ניש ט אײ ן מא ל פארזוכ ט דע ם טע ם פו ן שטעקנס , פו ן דרענגער .
א מאר ק פויערי ם יאג ן זי ך נא ך די ר — כאפ ט א גנכ , כאפ ט א גנ ב — או ן ד י ער ד
שפאלט זי ך ניש ט אונטע ר דיר , װענ ט צערוק ן זי ך ניש ט או ן ם׳נעמ ט רעגענע ן מי ט
שטעקנם, מי ט דרענגער .
אויף א זײטי ק װעג ל איבע ר א באנ ק אי ז געשטאנע ן א ן איבערגעשראקענע ר
ײד. א רויטע ר הונט , גרוי ס װ י א קאלב , הא ט זי ך צוגעזעצ ט אוי ף ד י הינטערשט ע
פים או ן מי ט ד י פאדערשט ע אי ז ע ר געװע ן גרײ ט זי ך א װאר ף צ ו טא ן אויפ ן ײד .
אן א זײ ט אי ז געשטאנע ן א געװיקםיקע ר פאליא ק מי ט געלאקט ע װאנםן , װ י
פײקעס. ע ר הא ט גרוי ם נח ת געהא ט װא ס דע ר כל ב זײנע ר אי ז גרײ ט צ ו דורם ן
א ײד . א װארט , צ י א װאונ ק — או ן דע ר הונ ט װע ט אומװארפ ן דע ם ײד , װע ט צע ־
רײסן אי ם ד י קאפאטע , װע ט אי ם אויםרײס ן ד י בארד . ס׳הא ט ניש ט געהאלפ ן װא ם
דער ײ ד הא ט זי ך געבעט ן בײ ם גו י ע ר זא ל צונעמע ן דע ם הונט . או ן א ז דע ר הונ ט
האט אפגעדעק ט ד י שארפע , שפיציק ע צײ ן או ן זי ך צעבילט , װ י א מלחמה־רוף , הא ט
דער ײ ד זי ך צעשריע ן מי ט באנומענ ע קולות .
206
פנקם מלאװ ע
פאר קױוקע ן אי ז דא ם ניש ט געװע ן םת ם א ײד • דא ם הא ט ע ר מיטאמא ל דער ־
הערט דע ם אײגענע ם פאטע ר שרײען . ע ר אי ז אנגעלאפ ן אויפ ן פאליא ק מי ט אז א
רציחה, א ז דע ר גו י הא ט זי ד גענומע ן רוק ן אוי ף קריק . קױוק ע הא ט געגװאלדעװע ט ז
— ד ו הינטישע ר זון ׳ א װינ ט די ר אי ן ד י חזריש ע אויג ן ! װא ם װילםט ו פו ן
דעם מענטש , װא ם ד ו רײצם ט אוי ף אי ם א ן דײ ן הונ ט ? שטײםט , ד ו פארזשאװערטע ר
קנאפ, או ן פרעגלם ט זי ד פו ן נחת , װא ם דע ר ײ ד שרייט ! װארט ׳ אי ד װע ל די ד
אזוי אװעקשטעלן , ד ו הינטישע ר עק , װעםט ו אײנמא ל אויםטאנצ ן א מאזורקע י
— או ן װא ם פא ר א ״גרויםע ר פאן ״ ביםט ו דא ם מיר , װא ם האם ט זי ד אזו י
צעפיםקעװעט ? — הא ט דע ר פאליא ק גענומע ן גײ ן אוי ף קיװקען •
אין דע ם באלעבא ם בײזער ן זי ד הא ט זי ד דע ר הונ ט אנגעשטויםן , א ז מע ן דאר ף
זיד װארפ ן אוי ף דע ם נײע ם פארשוין . או ן אײדע ר דע ר הונ ט אי ז פארטי ק געװאר ן
מיט זיד , הא ט דע ר גו י געװיז ן אוי ף קױוקע ן או ן שטי ל דור ד ד י צײ ן א ציש ע געטא ן ;
— נע ם אים , צעזאר , נע ם אי ם !
קױוקע הא ט װאוילערי ש א צ י געטא ן איבער ן קא פ דא ם טוכענ ע היטל .
פארשפיליעט ם׳געפאםט ע רעק ל אוי ף אל ע קגעפלעד , װ י דא ם װאל ט אי ם צוגעגעב ן
גבורה, או ן אי ז געװע ן גרײ ט זי ד צ ו פארמעםט ן מיט ן הונט , װא ם הא ט שוי ן געהא ט
אפגעלאזט דע ם ײ ד או ן זי ד געקליב ן א שפרונ ג טא ן אוי ף קױוקען .
פון ד י צעװארפענ ע אלײע ם הא ט זי ד גענומע ן טראג ן א נײגעריקע ר עולם ,
זיד איבערגעװארפ ן לויפנדי ק *
— םע ן שלאגט ?
— װעמע ן שלאג ט מען ?
דאם אל ץ הא ט בלוי ז געדויער ט א רגע . אי ן דע ר רג ע הא ט קױוק ע אפגעמאכ ט
בײ זיד , א ז ע ר טא ר זי ד ניש ט א רי ר טא ן פו ן ארט . טו ט ע ר זי ד א רי ר — אי ז
דער הונ ט אוי ף אים . ע ר הא ט געקוק ט אויפ ן הונט ם גרוים ן בוי ד או ן ם׳אי ז אי ם
אויד אײנגעפאלן , א ז ם׳אי ז ניש ט קײ ן ױנג ע םוקע . או ן װ י דע ר הונ ט הא ט אויפ ־
געכאפט ד י טרי ט פונע ם עול ם או ן הא ט א דר ײ געטא ן מיט ן קאפ , אי ז קױוק ע מיט ן
גאגצן כו ח או ן אימפע ט פארפאר ן מיט ן נײע ם שו ד דע ר םוק ע אי ן בוי ד ארײן . פונע ם
קלאפ הא ט זי ד בײ ם הונ ט אי ן בוי ד װ י עפע ם אפגעריםן . דע ר הוג ט אי ז א פא ל
געטאן מי ט פארװארפענ ע לאפעם .
דער פאליא ק אי ז א וױיל ע געבליב ן שטי ץ א געפלעפטער , װ י ניש ט דע ר
פרעמדער װאל ט דערהרגע ט דע ם הונט , נא ר א דונע ר װאל ט אי ם געטראפן . באל ד
האט זי ד ארויםגערוק ט א פארשוין .
— אי ד װאל ט דע ם ײ ד ניש ט געשװיגן .
— ם׳אי ן דע ן א ײד ?
— ם׳אי ז דא ד קױוק ע גנב .
ערשט איצ ט הא ט דע ר פאליא ק זי ד געװארפ ן אוי ף קױוקען , װא ם הא ט פא ר
פנקס מלאװ ע
207
דער צײ ט אפגעבראכ ן א צװײג ל פו ן א גוי ם או ן מי ט א יין , לאנ ג מעסער ל ע ם
געשניצט. קױוק ע מי ט ד י אײנגעפאלענ ע באקן ׳ מיט ן פארמעט־פנים ׳ אי ז געװע ן
אזוי רואיק , װ י ניש ט צולי ב אי ם הא ט זי ך דע ר עול ם געבונטעװעט . או ן א ז דע ר
באלעבאם פונע ם הונ ט הא ט זי ך געװארפ ן אוי ף אים , אי ז ע ר אל ץ געבליב ן מי ט ד י
פלײצעם אנגעשפאר ט א ן בוים , זי ך קײ ן רי ר ניש ט געטאן , בלוי ז ס׳קלינג ל הא ט
זיך געשניט ן אי ן פײכט ן האל ץ ארײן , װ י אי ן וױים ן קעז . ע ר הא ט רואי ק 8 זא ג
געטאן צו ם פאליאק <
— דע ם הונ ט הא ב אי ך אפגעשלאג ן ד י געדערי ם או ן די ר ווע ל אי ך ז ײ ארוים ־
לאזן, א ט מי ט דע ם מעםערל . נו , װא ס װארפסט ו זי ך ניש ט אוי ף מי ר ז
— מע ן װע ט זי ך װארפן , מע ן װע ט זיך , — האב ן זי ך פו ן אל ע זײט ן געהער ט
קולות.
— װעס ט האב ן א ן ערגער ן סו ף װ י דע ר הזנט ! בים ט געזעס ן איבער ן בלע ־
כענעם עמע ר או ן װעס ט וױיטע ר זיצן !
— אז א גנב !
— אז א ײד !
— ע ר הא ט דערהרגע ט סטאשעװםקי ס הונ ט !
דער רואיקע ר קױוק ע אי ז מיטאמא ל אומרואי ק געװארן . ע ר הא ט פו ן דער ־
װײטנם דערזע ן װ י מע ן ברענג ט א פאליציאנט . ע ר הא ט זי ך 8 שא ר געטא ן פו ן בוים ,
איז ארײ ן אי ן ד י קארטשעס , געװאל ט אפציען . פו ן דע ר זײ ט אי ז מע ן אי ם פארלאפ ן
דעם װעג , מע ן הא ט אי ם אפגעמאסט ן מי ט א שטעק ן איבער ן קאפ . ע ר הא ט זי ך
אפגעשאקלט װ י פו ן א ברי , או ן זי ך געװארפ ן אויפ ן שײגעץ . בײד ע זײנע ן א פא ל
געטאן אוי ף דע ר ערד . ם׳הא ט גענומע ן רעגענע ן מי ט שטעקנם , מי ט שטײנער .
אין ד י אויער ן — באנזמענ ע קולות , דע ם פאטער ם קולות , װא ם אי ז אומגעקומע ן ד א
אין לוסטגארטן . ד י בלוי ע רחבו ת הא ט גענומע ן אײנלויפן , מיטגעבראכ ט ד י אלט ע
מאמע, מיטגעבראכ ט מארילען , ״ס׳גאלדענ ע הענטל״ , זי ך אראפגעלאז ט 8ל ץ נידע ־
ריקער או ן נידעריקער , אי ם אײנגעדעקט .
1937.
װײטע ריחו ת
שוין א װא ר װ י דע ר ברױ ו אי ז געלעג ן אויפ ן שרײבטי ש א נישט־געעפנ ־
טער. דע ר ברי װ אי ז ניש ט געװע ן אדרעםיר ט צ ו שלמ ה ליפסקין , נא ר צו ם זו ן
זײנעם, צו ם זעכצ ן יאריק ן יאםעלע . װ י ליפםק י הא ט באקדמע ן דע ם ברױו , הא ט
ער אפיל ו קײ ן טראכ ט ניש ט געטאן , א ז מע ן דאר ף אי ם איבערגעב ן דע ם װן , א ז
208
פנקס מל^וו ע
מען דאר ף אי ם עפענען . אי ז געשטאנע ן אי ן שטו ב א פארמאכט ע קליידער־שאנק ׳
זײנען געשטאנע ן פארשלאסענ ע שופלאדן , װע ט אוי ך ליג ן א נישט־געעפנטע ר בריװ .
די פארשלאסענ ע שטיקע ר מעב ל האב ן זי ך געפונע ן אי ן א זײטי ק צימער . װא ו ד י
פענצטער זײנע ן שטענדי ק געװע ן פארמאכט , ד י ראלעט ן האל ב אראפגעלאזט .
שלמה ליפסקי , א הױכער , דע ר קא פ עטװא ס געבויגן , הא ט גענומע ן פונע ם
שרײבטיש דע ם ברי װ או ן אי ם א הוי ב געטא ן אנטקעג ן דע ר זון , װא ס הא ט זי ך גע ־
האלטן אי ן זעצן . ס׳ליכט , ס׳לעצט ע טאג־ליכט , אי ז א פא ל געטא ן מי ט אז א װאק ■
סענער װארעמקײ ט אוי ף דע ם קאגװערט , אי ז א פא ל געטא ן אי ן שלמה ס טונקל ־
ברוינע אויגן . אותױ ת — א דיגע ר פיליגרין־געפלעכ ט — האב ן דורכגעשײנט .
שלמה הא ט געפרואװ ט צונויפשטעל ן ד י אותױ ת אי ן װערטער . ע ר הא ט ניש ט געקענ ט
און אי ז פא ר א װײ ל אזו י געבליב ן שטי ץ א דורכזיכטיקער . דא ס בערד ל — פע ך
שװארץ, דא ס פני ם — מא ט או ן בײנערדי ק או ן ד י חיטלעכ ע ליפ ן האב ן אויסגעזע ן
רויט, גא ר רויט . באל ד הא ט ס׳טאג־ליכ ט זי ך גענומע ן לעשן . אי ן צימע ר אי ז
געװארן פארנאכטלעך . ארו ם שלמה ס אויגן , ארו ם ד י מויל־װינקלע ן — דאגו ת או ן
דאגהלעך, װא ס האב ן אי ם פארעלטערט , װא ס האב ן פו ן ד י דרײסיקע ר יאר ן אי ם
ארײנגעיאגט אי ן ד י פערציקער .
שוין אכ ט יא ר װ י פײגעל ע אי ז אװע ק פו ן שלמהן , הא ט אי ם איבערגעלאז ט מי ט
אן אכט־יארי ק ײנג ל — מי ט יאסעלען . ז י אי ז אװע ק מיט ן פויליש ן פראפעסאר , װא ס
האט ז י געלערנ ט קלעפן , ז י געלערנ ט אויסהאק ן פיגור ן פו ן מירמלשטײן .
שלמה הא ט געװאוס ט יעד ן טרי ט אירן . ע ר הא ט געװאוסט , א ז ז י שלעפ ט זי ך
מיטן פראפעסא ר איבע ר בײערן , איבע ר װירטנבערג , איבע ר צפון־פראנקרײך , װא ו
זי שטודיר ט ד י גאטיש ע קאטעדראלן . ע ר הא ט בלוי ז געדארפ ט װעלן , װאל ט ע ר
זי צ ו יעדע ר צײ ט צוריקגעבראכ ט אהײם , װ י מע ן ברענג ט צורי ק א ײנגל , װא ס
אנטלויפט פו ן הויז . פײגעלע ס עלטערן , ד י אנגעשטעלט ע געהײם־אגענטן , װא ס
האבן אי ר נאכגעשפירט , אפיל ו דע ד גערע ר רב י אלײ ן — אל ע האב ן געהײס ן ז י
צוריקברענגען או ן אים , דע ם פראפעסאר , לאז ן אײנזעצן .
שלמה הא ט זי ך ניש ט צוגעהער ט צ ו ד י אל ע עצות . ע ר הא ט זי ך געהא ט זײ ן
װעג. ע ר הא ט געװאוס ט אל ע פײגעלע ס קאפריזן , געװאוס ט א ז ס׳זײנע ן פארא ן
עפל, װא ס װער ן צײטי ק א שטי ק אי ן װינטע ר ארײן . ס׳הא ט זי ך פײגעלע ן פארװאל ט
װיספיאנסקיס װיטראזש ן אוי ף גלאז ז שלמ ה הא ט אי ר אײנגעקויפ ט ד י גרעסט ע
קאלעקציע אי ן פוילן . ס׳הא ט זי ך פײגעלע ן פארװאל ט קלעפ ן פיגורן ? שלמ ה
האט פא ר אי ר געקראג ן דע ם בעסט ן פויליש ן סקולפטאר . קײ ן זא ך װאל ט ניש ט
געװען צופי ל פא ר פײגעלען , װײ ל שלמ ה הא ט פײגעלע ן שטאר ק לי ב געהאט . או ן
דער עיק ר — ע ר הא ט געגלײבט , א ז פײגעל ע הא ט אי ם אוי ך ליב .
זי הא ט ע ס כמע ט יעד ן טא ג געזאגט . ז י הא ט לי ב געהא ט דא ס פעך־שװארצ ע
בערדל, דא ס מאט ע פנים , װ י טונקעל ע אײלבירטן , ד י ברוינ ע אויגן . או ן איצ ט
פנקס מלאװ ע
209
יאסעלען. י פא ר ד י אכ ט יא ר אי ז ז י קי ץ אײ ן טא ג ניש ט געװע ן א ן דע ם קינד . או ן
מיטאמאל — אוי ס קינד ׳ אוי ס מאן ׳ אוי ס ליבע . שלמ ה הא ט מי ט געװאל ד ז י ניש ט
געװאלט צוריקברענגען . ע ר אי ז געװע ן זיכע ה א ז ד י עטלעכ ע טויזנ ט רובל , װא ס ז י
האט פו ן דע ר קאס ע ארויסגענומען , װע ט ז י צעטרענצלען . ז י װע ט אויסגעפינען ,
אז בײ ם פאליא ק אי ז ז י ניש ט ד י אײנציק ע — או ן װע ט אלײ ן צוריקקומען .
דאס װא ס ז י אי ז מי ט א פרעמד ן מאנסביל , דערצ ו א גו י — װעג ן דע ם הא ט
ער אפיל ו ניש ט געװאל ט טראכטן . ע ר הא ט געטריב ן פו ן זי ך יעד ע זינדיק ע
מחשבה. או ן װע ן ז י קומ ט דעמאל ט צוריק , װאל ט ע ר געעפנ ט פא ר אי ר טי ר או ן
טויער, װ י קײ ן זא ך װאל ט ניש ט פאסירט .
אויף דע ר װאנט , איבער ן שרײבטי ש הא ט ליפסק י אויפגעהאנגע ן א לײװנטענ ע
מאפע פו ן דע ר שטא ט פאריז , װא ו יעדע ר בולװא ר או ן עװענױ , יעד ע גא ס או ן געסל ,
אפילו ד י נומער ן פו ן ד י הײזע ר האב ן זי ך געזען . ד י מאפ ע אי ז פו ל געװע ן מי ט
פענדלעך, װ י א מאפ ע ב ײ א פעלדמארשאל , װא ס קאמאנדעװע ט מי ט ארמײען .
די מאפ ע הא ט געהא ט צ ו דערצײל װ
״ ד א װאוינ ט פײגעלע . מי ט ד י או ן ד י גאס ן גײ ט ז י יעד ן פרימארג ן
אין דע ר קונסט־אקאדעמיע . ד א עס ט ז י מיטאג , דאר ט — נאכטמאל . או ן אי ן ד י
אװנטן ? ״
שלמה ליפסק י הא ט ז י ניש ט אפגעלאז ט פו ן אויג . ע ר אי ז אי ר נאכגעגאנגע ן
װאכן, חדשים , יארן , געװאוס ט אי ר יעד ן דר ײ או ן קער , געשפיל ט מי ט זי ך אלײ ן
שאך.
און א ז ס׳זײנע ן פארב ײ צװ ײ יא ר או ן פײגעל ע אי ז ניש ט צוריקגעקומען , הא ט
זיך אי ן שלמה ם לעב ן עפע ס איבערגעאנדערשט . װיספיאנםקי ם װיטראזש ן הא ט
ער מיטאמא ל אויםפארקויפט . פײגעלע ם לײמענ ע פיגור ן הא ט ע ר געהײם ן פאר ־
פאקן אי ן קאםטנ ס או ן ז ײ אראפגעשיק ט אי ן קעלע ר אריץ . געבליב ן זײנע ן פײגעלע ס
שופלאדן װע ש או ן ד י געשניצט ע קלײדערשאנק , װא ם מע ן הא ט איבערגעשטעל ט
אין א זײטי ק צימער .
די פעדע ם װא ם האב ן זי ך געצויג ן פו ן פארי ז קי ץ װארשע , זײנע ן פלוצע ם
איבערגעריםן געװארן . דע ר ציטע ר א ץ ד י װענט , איבער ן טעלעפא ן אפארא ט —
האט אויפגעהערט . אוי ס פענדלעך , אוי ס מאפע . נישט א מע ר קײ ן פײגעלע . ז י
איז געשטארב ן פא ר שלמהן , געשטארב ן פאר ן צע ן יאריק ן זו ן אירן , פא ר יאסעלען .
דאס אי ז געװע ן אי ן נײנצ ן פערצן . הײנ ט אי ז נײנצ ן צװ ײ או ן צװאנציק .
אין ד י אכ ט יא ר האב ן זי ך װעלט ן איבערגעקערט . פײגעלע ם טאטע־מאמ ע —
און ניש ט בלוי ז ז ײ — דורו ת זײנע ן אפגעװיש ט געװארן , ניש ט איבערגעלאז ט נא ך
זיך קײ ן זכר . דע ר הײנ ט הא ט ניש ט געװאום ט פונע ם נעכטן . קײ ן קניפל , קי ץ
שלײף — גארנישט , אל ץ צעריםן .
210
פנקס מלאװ ע
דאם װא ם שלמ ה ליפסק י אי ז געבליב ן צװיש ן ד י רײכע , אי ז געווע ן בלוי ז א צו ־
פאל. ע ר אי ז איצ ט נא ד רײכע ר געװע ן װ י פא ר דע ר מלחמה .
אין זײ ן שלאס , אוי ף קראקאװע ר פארשטאט ׳ הא ט קײנע ר מע ר פײגעלע ס
נאמען ניש ט דערמאנט . ניש ט שלמה , ניש ט דע ר זו ן יאסעלע , װא ס הא ט צ ו זעכצ ן
יאר געהא ט ״היתר־הוראה״ , געהײם ן דע ר מלאװע ר עלוי , װײ ל ע ר אי ז אי ן מלאװ ע
געבוירן געװארן , װײ ל דע ר פאטע ר אי ז געװע ן א מלאװער .
אין צימע ר אי ז שוי ן געװע ן גו ט פינצטער , װע ן ליפסק י הא ט אנגעצונד ן ד י
שטײ־לאמפ אויפ ן שרײבטי ש או ן זי ך באקװע ם אװעקגעזעצ ט אי ן דע ר פאטער ־
שטול.
פונעם קאנװער ט הא ט זי ך געטראג ן א װײטע ר ריח , א דינער , דע ר רי ח פו ן
צעבליטע פעלדע ר ״קאניטשינע״ .
ם׳איז געװע ן דע ר ערשטע ר זומע ר נא ך שלמה ס חתונה . דא ס צוגאװ ע פער ד
געשפאגט אי ן א שמא ל אויסגעבע ט רײטװעגעלע , הא ט זי ך געטראג ן צװיש ן פעלדע ר
קאניטשינע. רוי ט בליעכץ , װײ ס בליעכ ץ — דע ר רי ח אי ז אבע ר געװע ן דע ר
זעלבער — א שארפע ר ריח , װא ם הא ט לופטי ק געמאכ ט דע ם קא פ או ן אויםגעהונגער ט
דעם גוף .
— שלמ ה — או ן ז י הא ט אי ם ארומגענומע ן רײטנדיק .
— װאם , פײגעלע ז
— כ׳הא ב אזו י לי ב דע ם רי ח.. .
— פו ן קאניטשינ ע ן
— װע ן מע ן קריג ט אזוינ ע פערפומען.. .
— פארװא ס זא ל מע ן ניש ט קריגן ז
אין א חוד ש ארו ם אי ז אנגעקומע ן פו ן לאנדא ן א שאכט ל פערפומע ן — ״ראיא ל
שאמראק״ — מיט ן װײט ן דינע ם רי ח פו ן קאניטשינע .
טאטע־מאמע, װײ ב — אל ץ פארלוירן , געבליב ן אי ז עפעס , װא ס מע ן קע ן
נישט אנרירן , געבליב ן אי ז א ריח , א װײטער , דינע ר ריח , װא ס טראג ט זי ך פונע ם
געעפנטן ברױו , פו ן פײגעלע ם קלײדערשאנק , פו ן איר ע שופלאדן , װע ן מע ן שלים ט
זײ אויף .
ליפםקי הא ט אנגעקלונגען . א ן עלטערע ר דינער , מי ט צוױ י גרוי ע באקנבערד ,
האט זי ך פארנײגט ו
— װא ס װינטש ט דע ר פאן ז
— שי ק ארי ץ יאסעלען .
יאסעלע, אזו י הוי ך װ י דע ר פאטער , נא ר דינער , גא ר די ן — א ױנגע , בוי ־
גיקע םאםנע . ע ר הא ט זי ך א שטע ל געטא ן בײ ם שרײבטיש . דא ם מאטע , בײ ־
נערדיקע פנים , ד י אויבערשט ע ליפ , דע ר פארשארצטע ר שטער ן — אומעטו ם
שאטנס או ן שאטנדלעך . ד י שװארצע , געהאקט ע קאפאטע , ס׳וױים ע קעלנער ל
פנקס מלאװ ע
211
אויפן לענגלעכ ן האלדז , ד י הונגעריקע ׳ שװארצ ע אויג ז — אל ץ װ י ב ײ א ױנג ן
נזיר. ע ר הא ט זי ך שטי ל געפרעגט !
— װאם , טאטע ?
— נא , ד א האםט ו א ברױ ו פו ן דע ר מאמע . אי ך הא ב אי ם געעפנט . ז י װי ל
זיך זע ן מי ט דיר . ז י אי ז שוי ן איבע ר א װא ך אי ן האטע ל פאלםקי .
— פו ן דע ר מאמע ?
בײדע האב ן זי ך א וױי ל אנגעקוקט . טחיע ר אי ן ד י אויגן , טרויע ר ארו ם ד י
מויל־װינקלען. דע ר פאטע ר הא ט זי ך אויפגעשטעלט . ע ר הא ט אנגענומע ן דע ם
זון פא ר ד י אקםלען , אי ם געקוק ט אי ן ד י אויג ן או ן געשװיגן . או ן א ז דע ר פאטע ר
האט זי ך מי ט קיי ן װאר ט ניש ט אפגערופן , הא ט דע ר זו ן אי ם א פרע ג געטא ן 1
— װאם , טאטע ?
— אי ך זא ג גארנישט .
— װילם ט ניש ט כ׳זא ל גײ ן זע ן ד י מאמע ?
— פארקערט , גײ , גײ . כ׳הא ב בלוי ז געװאל ט די ך פרעג ן א שאלה • בים ט
דאך א רב . כ׳װײם.. . א ן אשת־איש , א מאמע.. . הא ב אי ך די ך געװאל ט
פרעגן צ י א זו ן דאר ף גי ץ זע ן אז א מאמ ע ?
— ע ר דארף , טאטע .
— דא ם פםקנםט ו אזו י ?
— ניש ט איך , טאטע , ניש ט אי ך.. . איבעריגנ ם — /,כ ל מקו ם שאת ה מוצ א
רושם רגל י אדם , ש ם אנ י לפניך ״ — װא ו נא ר מענטשיש ע טריט , דאר ט אי ז גאט .
— אוי ב אזוי , יאםעלע , ג ײ — הא ט דע ר פאטע ר צוגעפיר ט דע ם זו ן צ ו דע ר
טיר או ן אי ם געגעב ן דע ם ברױו .
די טי ר הא ט זי ך נא ך יאםעלע ן צוגעמאכט . דע ר פאטע ר אי ז געבליב ן מיט ן
װײטן, דינע ם ריח , װא ם הא ט זי ך געטראג ן פו ן ד י שפי ץ פינגער , דע ם רי ח פו ן ״ראיא ל
שאמראק״.
1932
בײ מלאװע ר לאנדםלײ ט
רי דר ײ טױזנ ט מלאװע ר ײדן , װא ם דע ר דײט ש הא ט איבע ר נאכ ט ארי ־
געפעקלט אי ן פראכט־װאגאנע ן קײ ן װארשע , האב ן זי ך פארקליב ן אוי ף ד י נא ־
לעװקעם או ן אוי ף דע ר פראנצישקאנער .
די מלאװע ר האב ן זי ך געהאלט ן צוזאמען . אײגענ ע ״שטיבלעך״ , אײגענ ע
בתי־מדרשים, א ן אײג ן,״הכנם ת אורחים״ , א ״גמילת־חםדים ״ קאםע , א חבר ה קדיש א
און א קולטור־קלוב .
212
פנקם מלצוו ע
און ניש ט בלוי ז ד י מלאװער . דא ס פערט ל מיליא ן פראװינצער , װא ם דע ר
דײטש הא ט אריעגעפאק ט אי ן װארשעװע ר געטא , צ ו דר ײ או ן פי ר פארשוי ן אי ן
א צימע ר מי ט אײ ן פענצטער , דא ם פערט ל מיליא ן ײד ן האב ן זי ך גערופ ן לוי ט ד י
שטעט או ן שטעטלעך , פו ן װאנע ן ז ײ זײנע ן געקומען .
אין װארש ע זיעע ן אויסגעװאקס ן לאנדסמאנשאפטן .
איז אנגעקומע ן א ידיע ה פו ן 8 שטעטל , אי ז צװיש ן ד י לאנדםלײ ט געװאר ן א
פרײד. מע ן הא ט גערעד ט װעג ן דע ם בײ ם דאװנען , ב ײ דע ר ארבעט , בײ ם עסן .
בײ ד י מלאװע ר לאנדםלײ ט אי ז געװע ן א שמחה . אוי ף ד י נאלעװקעס , אוי ף
דער פראנצישקאנע ר הא ט מע ן גערעדט , א ז ר ׳ אד ם אי ז אי ן װארשע , א ז נעכט ן נא ד
מעריב הא ט ע ר גערעד ט אי ן מלאװע ר ״שטיבל״ , װא ם אוי ף נאלעװקעם , או ן הײנ ט
װעט ע ר רעד ן אי ן דע ם מלאװע ר בית־המדרש , װא ם אוי ף דע ר פרטנצישקאנער ,
די לאנדסלײ ט האב ן זי ך ניש ט געקאנ ט אפחידושן :
— װ י לאז ט זי ך אז א ר ׳ אד ם אי ן װע ג ארײ ן ז
— ם׳אי ז דא ך םכנת־נפשות .
— װא ם הײס ט סכנות־נפשות ? ס׳אי ז אײנגעשטעל ט ם׳לעבן .
— קענ ט אי ר ניש ט ר ׳ אדמען .
ר׳ אד ם אי ז געװע ן פו ן ד י געצײלטע , איבערגעבליבענ ע קאצקע ר חםידים ,
װאם פאר ן ניש ט צ ו קײ ן רבין , שטענדי ק א ן אויפגעלײגטער , שטענדי ק גריי ט צ ו
טאן עמעצ ן א טובה . אי ז אי ן מלאװ ע אומגעגאנגע ן געפלעקטע ר טיפום , מענטש ן
האבן זי ך געדיי ט ניש ט אנגעשטעק ט צ ו װערן , אי ז ר ׳ אד ם געגאנגע ן פו ן אי מ חול ה
צום צװײטן . או ן א ז א ן ארעמא ן אי ז אװעקגעפאל ן — הא ט ר ׳ אד ם שוי ן ב ײ אי ם
גענעכטיקט. ע ר אי ז געװע ן א געװיקסיקער , קנאכיקע ר ײד . װע ן ניש ט דא ם רויט ע
בערדל מי ט ד י פלאמיק ע פאות , װאל ט מע ן אי ם אנגענומע ן פא ר א האלענדער . דע ר
איבערגעװאקסענער ײ ד הא ט געהא ט קלײנע , בלוי ע אויגן , װא ם האב ן געפלײצ ט מי ט
פרײד. אזו י הא ט געדארפ ט אויםזע ן נחו ם אי ש ג ם װ . כאט ש אלײ ן קרוע־בלוע .
די ריפסענ ע קאפאט ע מי ט ארויםגעשטופט ע עלנבויגנס . ד י שטױו ל מי ט אפגע ־
שלײפטע אפצאסן . או ן דערצ ו — קײנמא ל ניש ט פארביטערט . פארקער ט —
שטענדיק אויפגעלײגט .
דער ר ׳ אד ם הא ט זי ך פארבענק ט נא ך ד י פארטריבענ ע לאנדםלײ ט זײנע ,
און ע ר אי ז געקומע ן קײ ן װארש ע זע ן װא ס ז ײ מאכן .
אפנעמען דע ם גרו ס פו ן ר ׳ אדמע ן האב ן ניש ט אל ע לאנדםלײ ט געקאנט .
העכסטנס א צוױ י מניני ם האב ן זי ך צונויפגעקליב ן אי ן בית־המדרש , װא ס אוי ף
דער פראנצישקאנע ר גאס . ד י צװ ײ מניני ם האב ן פארטראט ן ד י מלאװע ר שוםטער ,
די מלאװע ר שנײדער , ד י ,/שטיבלעך״ , ד י בתי־מדרשים , דע ם מלאװע ר קולטור ־
קלוב.
נאך מערי ב הא ט דע ר עול ם זי ך צעזעצ ט ארו ם 8 לאנגן , פיר־עקיק ן מיש .
פנקס מלאוו ע
213
מען אי ז געזעסן , װע ר איבע ר א צעעפנ ט משנױת , װע ר איבע ר א ן עין־יעקב . דא ם
איז געװע ן אויבנאויף . אי ן דע ר אמת ן הא ט דע ר עול ם זי ד צוגעהער ט װ י ר ׳ אד ם
גיט איבע ר א גרו ס פו ן דע ר פאריתומטע ר מלאװע . ד י צוױ י חלבנ ע ליכט , הײמי ש
געצויגן, האב ן קוי ם באלויכט ן דא ס בית־המדרש . ר ׳ אד ם הא ט גערעדט *
די הונדער ט ײדיש ע טשפחו ת װאוינע ן אוי ף דע ר טעפער־גאס , אי ן
שול־געסל, ארו ם בריק ל אי ן דע ר װארשעװע ר גאם . ד י געװעלבע ר ארו ם מאר ק
פוסטעװען טאקע , לידזבארםקי ס שניט־קרא ם או ן ליפסקי ם אײזן־געשעפט , הא ט
דער דײט ש איבערגענומען , דערפא ר װע ט אי ר ניש ט דערקענע ן דא ס טעפער ־
געםל. װא ו א שטיק ל הויף , װא ו א לײדי ק שטיק ל פלאץ , װאקם ן אוגערקע ס או ן
ראש־חודש־רעטעבלעך. װא ו א זומ פ — פריע ר ארו ם ד י מאסטאװע ר װעלדער ,
איצט אויפ ן ״גרונט ״ ארו ם ד י לאמניע ר — טריקענע ן מי ר ײד ן אי ם אוים , פארזײע ן
קארטאפל, פארזײע ן קרויט • או ן עם ן צ ו דע ר זע ט עס ט קײנע ר נישט . װיפ ל דע ר
דײטש צאל ט פא ר א טא ג ארבע ט ז א מאר ק או ן צוױ י מארק . ם׳אי ז דא ך א הונגע ר
לוין. װיפ ל הא ט מע ן אבע ר געמוז ט אװעקלײג ן מחו ת או ן מי , ע ם זא ל זײ ן אײ ן
קעםל או ן אײ ן בײטל . ם׳אי ז אנגעקומע ן מי ט גרוי ם מאטערניש . אײ ן קלייניקײט ,
גײ צא ל זי ך אוי ס ב ײ א ײדן , װא ס אי ז אמא ל געװע ן א גביר , צ י ב ײ א ן אנדערן ׳
װאם הא ט אמא ל אײנגעשלונגע ן גאנ ץ ש״ס ז אז א אײנע ר װײ ם נישט , א ז לומדו ת
אלײן, לומדו ת א ן בטחון , אי ז גארנישט . דע ר עיק ר אי ז גלויבן , דע ר עיק ר אי ז
בטחון, דע ר עיק ר אי ז ײדישקײט . או ן מי ר האב ן דא ס געדארפ ט בײקומע ן ד י גע ־
װעזענע גבירי ם או ן ד י פארקאװעט ע לומדים . או ן מי ר זײנע ן ע ם בײגעקומען .
ס׳איז ב ײ אונ ח אי ן מלאװ ע אײ ן בײטל , אײ ן קעסל . או ן א ז אי ן יעד ן פו ן אונד ז
זיצט ד י גאנצ ע ײדיש ע אומד ״ האב ן מי ר ניש ט מור א פא ר קײ ן מענטשלעבע ר רשעות .
און א ז מי ר האב ן איבע ר זי ך א לײטענאנ ט שמידט , א דײט ש א רשע , אי ז װא ם ז —
דעם דײט ש פאלט־אײן , או ן בלוי ז פו ן רשעות , אונד ז צ ו שיק ן שמחת־תור ה צ ו דע ר
ארבעט, האב ן מי ר געווײנ ט או ן געארבעט . אבע ר צומארגנ ם האב ן מי ר זי ך געפריי ט
מיט דע ר תורה . אז א התלהבו ת ב ײ ״הקפות ״ געדענ ק אי ך נישט . או ן גלויב ט מיר ,
מלאווער יידן , א ז אונדזער ע ״הקפות ״ נא ך שמחת־תור ה זיינע ן ד י אנגעלײגטםט ע או ן
חשובםטע היי־יא ר בי י גאט״ .
בײ ד י לעצט ע װערטע ר חא ט ר ׳ אדמ ם קו ל געקלונגע ן אזו י ״מאראליש״ , א ז
טײל פו ן עול ם הא ט שטי ל ארײנגעוױינ ט אי ן ד י אפענ ע םפרים , װא ם זײנע ן געלעג ן
אויפן טיש .
עס אי ז געװע ן א װיל ע שטיל , אומאנגענע ם שטיל . מע ן הא ט געהער ט װ י
דאם חלבנ ע ליכ ט שמעלצ ט זי ך מי ט א זשומערײ .
הערש לײ ב שוחט , א שװײגע ר או ן א מוח־מענטש , הא ט פארמאכ ט אײ ן אויג .
דאס צװײטע , א פארװאלקטנם , הא ט ארויםגעקוק ט פו ן א געדיכטע ר ברעם . ע ס
האט אויסגעזען , א ז דא ס אוי ג צילעװע ט זי ך אי ן ר ׳ אדמע ן אריץ . הער ש לײ ג
214
פנקס מלאוו ע
שוהט הא ט אפגעהוםט . דא ם קול , א ן אנגעשפאלטנס , הא ט זי ך געהויב ן באר ג
ארויף, הא ט זי ך געטראג ן צ ו ר ׳ אדמען *
— אװדאי , אדם , דאר ף מע ן האב ן בטחו ן.. . װ י דע ן אנדער ש ? . . . נא ר
איך זא ל זאגן , א ז דע ר סד ר פו ן דע ר װעל ט געפעל ט מי ר — ניץ , אדם , ע ר געפעל ט
מיר נישט . לאמי ר נעמע ן דא ם שטיק ל װארש ע אונדזערם . אוי ף א שט ח װא ו
ם׳דארפן וואוינע ן הונדער ט טויזנ ט מענטשן , הא ט מע ן אנגעשטופ ט א האלב ן מיליאן .
װאלט שוי ן גו ט געװען . גײ ט אבע ר ניש ט פארב ײ קײ ן אײ ן טא ג ע ס זאל ן ניש ט
צוקומען קײ ן נײ ע מענטשן . או ן אל ע אי ן דע ר געט א ארײן . או ן ד י געט א אי ז נישט ,
להבדיל, דא ם בית־המקדש , װא ו מע ן אי ז געשטאנע ן ״צפופי ם ומשתחוי ם רוחים״ ,
מען ליג ט שוי ן אזו י אוי ך װ י הערינ ג אי ן א פאם . או ן א ז מע ן ליג ט אי ן אז א געדערנג ,
װי נא ך שטופ ט מע ן ארײ ן ד י נײ ע פופצ ן טויזנ ט ײד ן פו ן קאליש ז װע ל אי ך די ר
זאגן, אדם . אזו י גי ך װ י פו ן ד י דרײסי ק טויזנ ט לאדזע ר ײד ן זײנע ן העלפ ט אויס ־
געשטארבן, האב ן זי ך שוי ן אויםגעלײדיק ט צימער ן פא ר פופצ ן טויזנ ט נײ ע מענטשן ,
האט מע ן אי ן ד י לײדיק ע צימער ן ארײנגעפאק ט ד י פופצ ן טויזנ ט קאלישע ר ײדן .
און א ז ד י דר ײ טויזנ ט שעפםע ר ײד ן זײנע ן אויםגעשטארבן , הא ט מע ן אי ן זײער ע
צימערן אריינגעפאק ט אונדז , ד י מלאװע ר ײדן . או ן א ז מי ר װעל ן אויםשטארבן ׳
װעט דע ר דײט ש אי ן אונדזער ע צימער ן ארײנפאק ן ד י טשעכאנאװער , ד י ריפינער ,
די כארזשעלער , ד י נאשעלםקע ר . . . ״המן ״ פיר ט אונדזע ר חשבון , אוי , פיר ט ע ר !
דאס קו ל ב ײ הער ש לײ ב שוח ט אי ז מע ר ניש ט געװע ן אנגעשפאלטן . ע ם
האט געשניט ן װ י א חלף . ע ם הא ט באשולדיקט . ב ײ דע ם עול ם מי ט ד י אנ ־
געשפיצטע אזיער ן האב ן זי ך ד י מײלע ר געעפנט . ר אדמ ם אײבערשטע ר האלבע ר
גוף הא ט זי ך א בײ ג געטאן , הא ט זי ך א צ י געטא ן איבער ן טיש . ד י בלוי ע אויג ן —
אלץ הא ט געפלאמט . או ן װע ן הער ש לײ ב שוח ט הא ט שטארקע ר פארקװעטש ט
דאם לינק ע אויג , א רג ע אפגעאטעמט , או ן גלײ ך זי ך גענומע ן צילעװע ן מיט ן רעכט ן
אויג אי ן ר ׳ אדמען , אי ז אי ם ר ׳ אד ם ארײ ן אי ן ד י רײ ד ז
— הער ש לײב , אי ך װײ ם דא ך װאוהי ן ד ו צילסט.. . װילס ט זאגן , א ז אי ן
דער איצטיקע ר װעלט־שרפ ה װעל ן מי ר ײד ן אונטערגײן.. . זא ג אי ך די ר — הא ט
ר׳ אד ם זי ך א שטע ל געטא ן אי ן די ן גאנצע ר הײ ך או ן גרײ ס — זא ג אי ך דיר ,
אז נײ ן או ן נײן ו מי ר װעל ן טאק ע ארוי ם צעמזיקטע , מי ר װעל ן ארוי ס ״בש ן
ועין״, דערפא ר געלייטערטע , געשטארקטע , אמת ע ײד ן מי ט בטחון . נע ם טאק ע
דעם פלעק־טיפום . ב ײ אונד ז הא ט ע ר געבושעװע ט בי ז א שטי ק נא ך פסח . װע ן
מען װאל ט זי ך צוגעהער ט צו ם דײטש , װאל ט קי ץ אי ץ חול ה ניש ט געזונ ט געװארן .
אומעטום זײנע ן געהאנגע ן אויפשריפט ן אי ן דייטש * ״פלעק־פיבער . בעטרעטע ן
און פערלאסע ן איז ט שטרענ ג פערבאטען״ . האב ן מי ר ז ײ געהערט , װ י דע ם קאטער .
װאו א חול ה אי ז אד ם אחמגעגאנגע ן ב ײ אים . גלויב ט מיר , ײדן , א ז אוי ף קײ ן
אײן רג ע אי ז מי ר ניש ט אײנגעפאלן , א ז כ׳שטע ל אײ ן ס׳לעבן . פארקער ט — ביקו ר
פנקס מלאוו ע
215
חולים• לוי ט דע ם דײט ש הא ב אי ך שױ ן לאנ ג געדארפ ט זי מ א ן אנגעשטעקטער ׳
א קראנקער ׳ א בר־מנן . דא ם זעלב ע אי ז מי ט אונד ז ײדן . דע ר חשבון ׳ װא ם
הערש לײ ב הא ט ד א נאר־װא ם געמאכט , אי ז בײ ם װעג . ע ם אי ז אבע ר אחשבו ן
לויטן ״שכ ל הישר״ . או ן דע ר שכ ל היש ר אי ז גילטיק , װע ן ע ם האנדל ט זי ך װעג ן
גראשנם או ן גילדנם , ניש ט װעג ן א פאלק , ניש ט װעג ן ײדן , װא ם האב ן ניש ט בלוי ז
איבערגעלעבט יציאת־מצרים , קרײצצוגן , כמעלניצקי ם שחיטות , נא ר אוי ך אי ־
בערגעלעבט ד י אל ע ,״עמאנציפאציעם״ . װא ם האב ן אפש ר מע ר שאד ן אונד ז אנ ־
געטאן... או ן לאמי ר אײ ך זאג ן — פארא ן צײטן , װע ן יםורי ם או ן צרו ת שטארק ן
דעם מענטשן , גיב ן אי ם צ ו כוח . װ י שטײ ט ב ײ פרעה ן ו ,״כאש ר יענ ו אות ו כ ן ירב ה
וכן יפרוץ ״ — װ י ז ײ האב ן ד י ײד ן געפײגיקט , אזו י האב ן ד י זי ך געמער ט או ן אזו י
האבן ז ײ זי ך צעשפרײט . אי ר הערט , מלאװע ר ײדן , מי ר לעב ן אי ן א װאונדער ־
בארער צײט.. . מע ן הא ט בײ ם ײד ן אל ץ צוגענומען״ . או ן א ז מע ן הא ט ב ײ אי ם
צוגענומען ד י הײזער , ד י מויערן , דא ם געלט , אי ז ע ר דע ן געװאר ן ארעמער ז ע ם
האלט דא ך שוי ן דערבײ , א ז אל ע ײד ן זאל ן װער ן צדיקים . דע ן װא ם אי ז א צדי ק ז
א צדי ק אי ז — ,״ענ י בגלות ״ — א ן ארעמא ן אי ן גלות . או ן דא ס געבע ט פו ן א ן
ארעמאן אי ז ד י שכינ ה אלײן . .״וצלות א דענ י איה ו שכינתא ״ — מי ר לעב ן אי ן א צײט ,
װען משי ח אי ז א בעל־תשובה , ע ר אי ז ,״ענ י ורוכ ב ע ל החמור ״ — דע ר ארעמאן ,
װאם רײ ט אוי ף א ן אײזל .
עם אי ז שוי ן קײנע ר ניש ט געזעס ן בײ ם טיש . דע ר עול ם הא ט ארומגערינגל ט
אדמען, װא ס הא ט גערעדט , לאנ ג גערעדט . דע ר עול ם הא ט זי ך געקװיק ט מי ט
די תיד , װ י א דארשטיקע ר מי ט קװאל־װאםער . ד י חלבנ ע ליכט , װא ם אויפ ן טיש ,
האבן זי ך געלאשן . בלוי ז ביי ם עמו ד הא ט א יארצייט־פלעמ ל געציטער ט או ן אנ ־
געפילט דא ס בית־המדר ש מי ט שטיקע ר חושך , װא ם קײנע ר הא ט ניש ט באמערקט ,
װײל ד י ײד ן מי ט ד י צעוױיטיקט ע הערצע ר האב ן אנגעקװאל ן פו ן זײע ר ר ׳ אדמען ,
װאם הא ט אינגאנצ ן געשטראלט .
.1943
יקיר װוארשאװםק י
(1885 — 1943 )
אויטאביאגראסישע דאטטס) .
^עבוירן דע ם 14ט ן מער ץ אי ן מלאװע , פוילן , ב ײ דע ר געװעזענע ר
דײטשישער גרענעץ , אי ן א חםידיש־סוחרישע ר פאמיליע . געלערנ ט אי ן חדר ,
אין חסידים־שטיב ל או ן פא ר זיך . גלײכצײטי ק מי ט גמר א זי ך אוי ך אפגעגעב ן
מיט ספר י חקירד ״ קבל ה או ן חסידות . אונטע ר דע ר השפע ה פו ן זײ ן בן־עיר , ױם ף
אפאטאװםקי (אפאטאשו ) אנגעהויב ן צ ו לײענע ן ד י העברעאיש ע ליטעראטו ר או ן
לערנען פרעמד ע שפראכן . צ ו צװאנצי ק יא ר אװע ק קי ץ װארשע . נא ך דע ר חתונ ה
געװען א העברעאישע ר לערע ר אי ן גאסטינין , ב ײ פלאצק . דא ן בוכהאלטע ר אי ן זי מ
געבורטםשטאט. ער ב דע ר װעלט־מלחמ ה געמאכ ט א רייז ע איבע ר דייט^2זל18ז״ ׳
איטאליע, סיריע , ארץ־ישרא ל או ן מצרים . שפעטע ר זי ך באזעצ ט אי ן פלאצ ק אל ם
לערער פו ן העברעאי ש אי ן א גימנאזיע . ד י לעצט ע צײ ט געװע ן אנגעשטעלטע ר
אין ״קר ן היסוד״ , או ן ארומגעפאר ן איבע ר דע ר פראװינץ . זינ ט 1908 געדרוק ט בע ־
לעטריםטישע זאכ ן או ן זשורגאליםטיש ע ארטיקלע ן אי ן ײדיש ע או ן העברעאיש ע
צײטשריפטן. אוי ך א . פ . בן־אהרן , י . װרשאי . או ן בוכפאר ם ארויםגעגעבן ו
״הגױנות וזעזועים״ , ״מ ן המולדת ״ (רית ע בילדע ר פו ן ארץ־ישרא ל או ן מצרים) ,
״מעלות מורדות״ , אוי ך א םערי ע קינדער־דערצײלונגע ן אי ן העברעאיש .
(זלמן רײזינ ס ״לעקסיקא ן פו ן דע ר ײדישע ר ליטעראטור״ , ערשטע ר ב / 1926) .
216
יקיר װארש^װסק י
קאפיטלעך פו ן בוך : ״ד י לעצטע ״
דאם שטיב ל
ואס חסידיש ע שטיב ל אי ז געװע ן אי ן א לאנגע ר הילצערנ ע געגיידע ,
װאם אי ז געשטאנע ן אינמיט ן א גרוים ן הוי ף אי ן א זײטי ק געםל • קײ ן אנדער ע אײנ ־
װאוינער זײנע ן אינע ם דאזיק ן הוי ף ניש ט געװען , אזו י א ז דא ם שטיב ל אי ז געװע ן
א באזוגדער ע װעל ט פא ר זיך . אוי ף דע ר גאנצע ר לענ ג פו ן דע ר געבײד ע אי ז געװע ן
צוגעקלאפט צ ו דע ר װאנ ט א באנ ק צו ם זיצ ן או ן אוי ף ד י זײטיק ע װענ ט אי ז געװע ן
אויפגעכתיבהט מי ט קויל ז ״בכא ן אםו ר להשתין״ . אי ן פאדערהוי ז זײנע ן גע ־
שטאנען צװ ײ בײכיק ע פעםער , אײנ ם צ ו רײ ן או ן דא ם צװײט ע צ ו אומרײן־װאםער .
און מי ט דע ר קװארט , װא ם אי ז געהאנגע ן אוי ף א פארזשאװער ט אײזערנע ם קײטל ,
האט מע ן געשעפ ט פו ן אײ ן פא ם או ן געװאש ן ד י הענ ט אי ן דע ם צװײטן . דא ם שטיב ל
האט געהא ט צװ ײ שטובן . מ׳הא ט ז ײ געחפן ז בית־ראשו ן או ן בית־שני . דא ם
בית־ראשון, דא ס ערשט ע פו ן פאדערהויז , אי ז געװע ן קלענע ר או ן געהא ט װײניקע ר
חשיבות װ י דא ם בית־שני . אי ן בית־ראשו ן הא ט מע ן מע ר געשמועס ט װ י גע ־
דאװנט אדע ר געלערנט . דאר ט הא ט אברהם־שמש , א ײ ד א קפדן , מי ט רויט ע אויגן ,
געהאט שטי ץ אוי ף א באנ ק א גרויםן , בלעכעגע ם םאמאװאר , או ן עול ם הא ט געזופ ט
טײ אינדערפר י פאר ן דאװנע ן או ן פארנאכ ט צװיש ן מנחה־מעריב . שב ת או ן ױם ־
טוב הא ט מע ן געלײענ ט דא ם ספ ר אוי ך אי ן בית־ראשון , כד י צ ו קאנע ן פארטײל ן
מער עלױ ת או ן צופריד ן שטעל ן אל ע מי ט כבודים . צװיש ן בײד ע בתי ם אי ז געװע ן
אײנגעמויערט אי ן דע ר װאנ ט א ריזיקע ר קאכל־אוױון , װא ו מע ן הא ט געמוז ט
ארײנלײגן גאנצ ע שטשאפע ם האל ץ בי ז ע ר הא ט זי ך צעהיצט . געלערנ ט הא ט מע ן
צומײםטן אי ן בית־שני , װא ם אי ז געװע ן א י גרעםער , א י ליכטיקער . נא ר װע ן אל ע
טישן פו ן דאר ט זײנע ן שוי ן געװע ן באזעצט , װ י א שטײגער , אי ן ד י לאנג ע װינטער ־
217
218
פנקס מלאװ ע
געכט׳ הא ט מע ן געלערג ט אוי ך אי ן בית־ראשון . אבע ר דאר ט זיעע ן געזעם ן בלוי ז
די נמושות , אלט ע לײ ט או ן ײגגלעך .
אזעלכע שטיבלע ך זײנע ן געװע ן עטלעכ ע אינע ם שטעט ל װא ס אי ז בכל ל געװע ן
אויםגעוױיקט אי ן חסידות . ם׳אי ז געװע ן א ן אלעקםאנדערער , גערער , נײשטעטער ,
נאװאמינסקער, גראדזשיסקע ר או ן נאך . יעדע ם שטיב ל הא ט געהא ט זײ ן באזונדע ר
פנים או ן אויםזען , זײנ ע באזונדער ע מנהגים , עוױת , נגונים , או ן יעדע ם שטיב ל הא ט
ארויפגעלײגט זײ ן באזונדער ן פרצו ף אוי ף זײנ ע חסידים , אזו י א ז אפיל ו נישט ־
װיםנדיק, הא ט מע ן געקאנ ט לײכ ט דערקענע ן אי ן װעלכ ן שטיב ל יעדע ר פו ן ד י
שטעטלדיקע חסידי ם דאװג ט או ן צ ו װעלכ ן רבי ן ע ר פארט . ד י גראדזשיםקער ,
למשל, זײנע ן געװע ן א בים ל עולם־הזהניקע ס ן לי ב געהא ט גו ט צ ו עס ן או ן טרינ ־
קען, האב ן זי ך געפוצט , געטראג ן רײנ ע מלבושי ם או ן געפאםט ע שטױועלעך , װײ ל
אויך זײע ר רב י הא ט לי ב געהא ט א גו ט סעודהלע , געהא ט שטײ ן אי ן שטא ל א פא ר
שײנע געזונט ע פערדלעך , װא ם דע ר רב י הא ט הנא ה געהא ט ז ײ צ ו קלאפ ן איבע ר
די גלאנציק ע בײכער , גלעט ן איבע ר דע ר לאנגע ר טשופרינ ע או ן ארויספאר ן מי ט
זײ שפאצירן , אײנגעשפאג ט אי ן א שײנע ר קארעטע , אי ן א זומע ר נאכמיטאג . ד י
נײשטעטער, פארקערט , זײנע ן געװע ן קלײנע , אויסגעדארטע , אויסגעקװארטע , מי ט
זויערע פנימער , אויםגעלאשן־טרויעריק ע אויגן , תמי ד מיט ן קרעכץ , מיט ן זיפץ ,
און יעדע ר פו ן ז ײ מי ט עפע ם א מיחוש . ד י גערער , זײנע ן א גרויםע ר טײ ל פו ן ז ײ
געװען געלע , מי ט געדיכט־האריק ע ברעמען , ד י גרעםט ע בעלי־מחלוק ה צולי ב א רב ,
חזן, שוחט ן גרוים ע תקיפי ם ב ײ זיך , מי ט דע ר אמתע ר חםידישע ר חוצפה , דערפא ר
אבער — גרוים ע למדני ם או ן שארפ ע קעפ , א ירוש ה פו ן ר ׳ מעגדעל ע קאצקע ר
און חידושי־הרי״ ם זכרונם־לברכה . ז ײ האב ן זי ך געהאלט ן אי ן גרויםן ן געפילט ,
אז זײע ר שטער ן גײנ ו אוי ף או ן געהא ט אי ן זי ך ד י העז ה פו ן אויפגעקומענע . ז ײ
האבן לי ב געהא ט אײנצופיר ן אלעמא ל עפע ם נײע ם או ן זי ך אויםצײכענע ן פו ן אנ ־
דערע. האב ן זי ך אל ע חםידי ם געשאקל ט בײ ם דאװנע ן אי ן דע ר לענ ג אדע ר ברײט ,
איז ב ײ ז ײ אויםגעקומע ן זי ך צ ו שאקלע ן אוי ף אז א אופן , ס׳זא ל זײ ן ניש ט אהי ן
און ניש ט אהער , נא ר אײנמא ל אוי ף רעכט ם או ן דא ם צװײט ע מא ל אוי ף לינקס ,
אויף דרו ם או ן אוי ף צפון , או ן לויט ן שאקלע ן זי ך הא ט מע ן באל ד דערקענט , א ז
דאם דאװנ ט א גערער . האב ן אנדער ע חסידי ם געלערנ ט פאר ן דאװנע ן אדע ר דער ־
נאך, ביחידות , יעדע ר װע ר ס׳הא ט געװאלט , האב ן ד י גערע ר אײנגעפירט , א ז
שבת זא ל מע ן דאװנע ן שחרי ת גאנ ץ פר י או ן דערנא ך מוז ן אל ע חסידי ם זי ך זעצ ן
לערנען או ן ערש ט דערנאך , הע ט װײ ט אי ן א פא ר שע ה ארום , זי ך נעמע ן צו ם
לײענען או ן מוםף . אי ן שטא ט הא ט מע ן זײ , ם ײ מתנגדים , ם ײ חםידים , ניש ט לי ב
געהאט, װײ ל מ׳הא ט געװאוםט , א ז װא ו א מחלוקהל ע — דאר ט אי ז א גערער . דער ־
פאר זײנע ן ד י אלעקסאנדע ר געגאנגע ן אינמיט ן װעג , ניש ט צופי ל פארמרה־שחורהט ,
װי ד י נײשטעטע ר או ן עולם־הזהניקע ס װ י ד י גראדזשיסקער , אוי ך ניש ט ד י חוצפ ה
פנקס מל^וו ע
219
און מלחמה־לוס ט פו ן ד י גערער , אבע ר אוי ך ניש ט זײע ר לומדו ת או ן חםידיש ע
פקחות. — נא ר געמיטלעך־װײכע , מי ט דע ר באהארצטע ר נגינ ה פו ן װארקע ׳ מיט ן
אינערלעך־חסידישן ברע ן או ן אויסערלעכע ר פשטות . דא ס גרעסט ע שטיב ל אי ן
שטעטל אי ז געװע ן דא ס אלעקסאנדער . ס׳הא ט אבע ר שוי ן אנגעהויב ן צ ו שפיר ן
די קאנקורענ ץ פו ן גערע ר או ן ם׳אי ז דעריבע ר געװאר ז קנאה־שנא ה צװיש ן זײ .
איז צוגעקומע ן אי ן שטעט ל א נײע ר יונגערמאן , א פריש־געבאק ן אײדעמל , אי ז מע ן
געלאפן פו ן בײד ע צדדי ם אי ם איבערצורעדן , ע ר זא ל װער ן זײע ר חסיד , או ן מ׳הא ט
אנגעװענדט דערצ ו אל ע מיטלען . אפיל ו חדר־קינדע ר זײנע ן געװאר ן ארײנגע ־
שלעפט אי ן דע ר דאזיקע ר שנא ה או ן יעד ן פרײטאגצונאכט ם פא ר קבלת־שבת , האב ן
זײ געפיר ט צװיש ן זי ך מלחמו ת אי ן שטיבל־געס ל מי ט שטײנער , בלאט ע או ן אוי ד
מיט ד י ױנג ע פויסטלעך , װעמענ ם רב י אי ז בעסע ר או ן װעמענ ס שטיב ל אי ז גרעסער .
דאם אלעקםאנדע ר שטיב ל אי ז שוי ן געװע ן א ן אלטם . עטלעכ ע דורו ת זײנע ן
שוין דור ך אי ם אדורך . ע ם הא ט שוי ן אוי ך געד,א ט אדורכגעמאכ ט א פא ר רעװא ־
לוציעם או ן צעטײלונגען . נא ך יעד ן דבינ ם פטיר ה פלעג ט זי ך א טײ ל חםידי ם
אפרײסן או ן אנהויב ן פאר ן צ ו א צװײט ן רבי ן או ן ניש ט צו ם נפטר ם זון . אזו י ארו ם
פלעגט קומע ן צ ו מחלוקו ת או ן אויפשטאנדן , כד י צ ו פארכאפ ן ד י מאכט . לכתחיל ה
איז דא ם געװע ן א װארקע ר שטיבל , שפעטע ר א ביאלע ר או ן דערנא ך א ן אלעקםאנ ־
דער, װעג ן ד י דאזיק ע מחלוקו ת פלעג ט מע ן אפ ט שמועס ן או ן ז ײ האב ן פאר ־
נומען א גרוי ס אר ט ב ײ ד י חםידים . ד י מםור ה פו ן אמאליק ע אנגעזעענ ע חםידי ם
איז בכל ל קײנמא ל ניש ט געװאר ן איבערגעריסן . מ׳הא ט תמי ד פו ן ז ײ גערעדט ,
דערצײלט מעשױ ת פו ן זייע ר לעב ן או ן זײער ע נעמע ן זײנע ן געװע ן אוי ף אלעמענ ס
ליפן. דא ס שטיב ל אי ז געװע ן װ י א באזונדער , אפגעשלאס ן װעלט ל פא ר זיך , װ י
א גרוי ס משפחה־הויז , או ן ד י אלע , װא ס האב ן אנגעקער ט צ ו דע ר דאזיקע ר משפחד ״
זײנען געבליב ן אי ן זכרו ן פו ן ד י שפעטערדיק ע דוחת , מי ט אל ע זײער ע מעלו ת
און חסרונות , מי ט ד י פארשײדנסט ע זײער ע חצונױ ת או ן העוױת , װ י ז ײ זײנע ן געװע ן
בײם לעבן .
מכל־שכן ד י לעבעדיק ע חםידים . ז ײ האב ן זי ך געקענ ט אײנע ר דע ם צװײט ן
אויםגעבונדן. יעדע ר הא ט געװאום ט װא ם ע ם קאכ ט זי ך בײ ם צװײט ן אי ן טעפל ,
זײנע געשעפטן , משפחד ״ ענינים , שידוכי ם פא ר קינדע ר א . אז . װ . מ׳הא ט געלעב ט
צװישן זי ך װ י אי ן א גרויםע ר משפח ה או ן געהאלפ ן אײנע ר דע ם צװײט ן מי ט װא ס
מ׳האט געקענט . הא ט אײנע ר געברויכ ט אפגעב ן אי ן,״קאזנא ״ עפע ם א ״פראשעניע ״
מיט אונטערשריפט ן פו ן שטאט , הא ט ע ר געבראכ ט דא ס פאפי ר גלײ ך אי ן שטיב ל
ארײן, זי ך אװעקגעזעצט , אויםגעשפריי ט ע ם אויפ ן טי ש או ן יעדע ר אי ז גלײ ך צו ־
געגאנגען אוגטערשחיב ן זײ ן נאמען ו הא ט אײנע ר ניש ט געװאל ט גײ ן צ ו א דין ־
תורה מכו ח עניני־ממנות , הא ט מע ן שב ת מעכב־הקריא ה געװען , בי ז יענע ר הא ט
גלײך מםכי ם געװע ן זי ך צ ו שטעל ן פא ר מענטש ן אדע ר גײ ן צו ם רב ז הא ט א ן
220
פנקס מלצוו ע
ארעמער חםי ד געדארפ ט חתונ ה מאכ ן א טאכטער , הא ט דא ם שטיב ל געגעב ן אוי ף
אלע הצטרכותן . שב ת ב ײ ד י ״מ י שברכם ״ אי ז געװאר ן אויפגעדעק ט דא ם גאנצ ע
אינטימע לעב ן פו ן יעד ן הוי ז באזונדער . א ט מאכ ט אײנע ר א קידוש ן דא ם
וױיב הא ט אי ם געבויר ן א מײדל ! א צװײטע ר שרײב ט תנאי ם מי ט א טאכטער . א
דריטנס א ײנג ל װער ט ״בר־מצװה ״ או ן א פערטע ר מאכ ט א שול־פיר ן : דע ר הא ט אי ן
דער הײ ם א ױלדו ת או ן דע ר צװײטע ר לא־עלינו , א חולה . או ן נאכ ן לײענע ן גײ ט
א װארעמע ר שמזע ס מכוח , ד י אל ע משפחה־ענינים , װא ס זײנע ן ד א געװאר ן אויפ ־
געדעקט. מע ן װאונטש ט זי ך או ן מע ן טרײס ט זיך , א ז דע ר אויבערשטע ר װע ט העלפן ,
װעט מוז ן העלפ ן או ן מע ן פרעגט , צ י מ׳הא ט מזכי ר געװע ן בײ ם רבי ן זא ל לעבן .
יעדער חםי ד הא ט פארנומע ן א געװיס ן אר ט אי ן דע ר דאזיקע ר קלײנע ר מלוכ ה או ן
יעדער הא ט אויםגעפיל ט א געװיס ן לײדיק ן פלא ץ ; יעדע ר אי ז געװע ן א שרײפ ל אי ן
דער דאזיקע ר גרויסע ר מאשין .
װאו מע ן גי ט נא ר א װאר ף מיט ן אוי ג זע ט מע ן בלוי ז גוט־באקאנט ע פנימע ר
און הײמיש ע מענטשן , װא ם מע ן װײס ט זײע ר יחוס , װע ר ע ם זײנע ן געװע ן זײע ר
טאטע־מאמע או ן װ י ז ײ האב ן אויסגעזען . א ט זיצ ט פו ן אויבנא ן טי ש פו ן דע ר
רעכטער זײ ט ארון־קוד ש ר ׳ מענד ל װארשאװער , א טיפע ר זק ן מי ט א שײ ן ליבלע ך
פנים או ן גרו י בערדל , װא ם רעד ט שטיל , קוי ם װא ם מ׳הערט . ע ר לײד ט אוי ף
אסטמע, פארהום ט זי ך אל ע מא ל או ן ס׳געדויער ט לאנ ג בי ז ע ר קא ן אפגעב ן א שטיק ל
ליחות; דע ר ײ ד אי ז שוי ן אי ן גאנצ ן אויסגעטא ן פו ן דע ר װעלט . ע ר בע ט אוי ף
זיך דע ם טויט . אפ ט פאל ט ע ר אװעק , װײ ל ס׳פעל ט אי ם אטעם , או ן בע ט זי ך מע ן
זאל אי ם ניש ט ראטעװען , װײ ל דא ס לעב ן אי ז אי ם שוי ן נמאם . אבע ר ד י קינדע ר
שרײען יעדע ס מא ל א פ דע ם טויט , או ן אזו י לעב ט ע ר אויםגענאר ט בײ ם מלאך ־
המות נא ך א יא ר או ן נא ך א יאר . לעב ן אי ם זיצ ט ר ׳ מש ה טראנק . א ײ ד ניש ט
קײן גרויסע ר למדן , װא ס הא ט כל־ימ ױ געװאוינ ט אויפ ן דאר ף או ן דא ם דארפיש ע
איז אוי ף אי ם געבליב ן עד־הױ ם ! א דיקער , מי ט א זילבע ר בערדל , מי ט שטײפ ע
זילבער־װאנצעם, װא ם רעד ט האר ט או ן שאר ף או ן קוק ט תמי ד ארײ ן אי ן גרויס ן
םידור, װא ס ליג ט פא ר אי ם אויפ ן טיש . לעב ן אי ם שטײ ט זײ ן ײנגל , ישראל ,
װאם אי ז אינגאנצ ן ענלע ך צו ם פאטער ״ א קלײנע ר טאטע , אוי ך א ביס ל טעמ פ אוי ף
דער עברי , װא ם כאפ ט אלעמא ל א קנײ פ אונטער ן טי ש װע ן ע ר זאג ט א גרײז . א ן
א זײ ט זיצ ט מענד ל מערקי ן *) , װא ם זײ ן זו ן אי ז א בים ל ״געכאפ ט אוי ף דע ר מעשה״ ,
זיצט ע ר פארשטעקט , מע ן זא ל אי ם ניש ט ארויםזע ן או ן גײ ט זי ך זײ ן װעג . די , װא ס
זיצן ארו ם טיש , זײנע ן אדע ר שװאכ ע אי ן געזונ ט אדע ר שװאכ ע א ץ חסידות . ד י
אמתע חםידי ם זיצ ן ניש ט אוי ף אײ ן ארט , נא ר דרײע ן זי ך ארוי ף או ן אראפ , פאר ־
טיפט אי ן ד י תפילות . שטוים ן אײנע ר דע ם צוױיט ן מיט ן עלנבויגן , פארטשעפע ן זי ך
*) מענד ל מערקער .
פנקס מלאװ ע 221
מיט ד י טליתים , שפריצ ן מי ט ד י ציצי ת אי ן יענעמ ם אויגן ׳ רייב ן זי ך מי ט ד י אקסלע ן
פאר ענגשאפ ט או ן גײע ן זי ך װײטער , ניש ט אכטנדי ק אוי ף קײ ן שו ם זאך .
א גאנצ ן טא ג אי ז דא ם שטיג ל געװע ן אפ ן פא ר אלעמען . מ׳הא ט גארניש ט
געװאוםט פו ן קײ ן שליס ל ב ײ דע ר טיר . פו ן פארטא ג בי ז שפע ט בײנאכ ט הא ט
מען אי ן אי ם געלערנ ט אדע ר געדאװנ ט או ן בײנאכ ט פלעג ן דאר ט שלאפ ן ײד ן פרושי ם
חסידישע אורחים , כוללות־נעמע ר או ן ישיבה־בחורים . הא ט זי ך א חסי ד ניש ט גו ט
געשלאפן אי ן דע ר הײ ם צולי ב דאגת־פרגם ה אדע ר דאג ה פו ן חתונ ה מאכ ן א קינד ,
האט ע ר זי ך אנגעטאן ׳ אװע ק אי ן שטיב ל או ן דאר ט זי ך ארויסגעשלאג ן ד י שװער ע
מחשבות פו ן קא פ מי ט א בלא ט גמר א אדע ר חסידי ש םפר • ד י היי ם אי ז געווע ן א טפ ל
און דא ס שטיב ל — דע ר עיק ר ן אהײ ם אי ז מע ן נא ר געגאנגע ן א ביס ל האנדלען ,
אפעםן און , שלאפן , אבע ר אפרוע ן זיך , גענים ן פו ן בײד ע עולמות , פו ן עולם־הז ה
און עולם־הבא , אי ז מע ן געגאנגע ן אי ן שטיבל . דא ם שטיב ל הא ט אויסגעפיל ט אל ע
הצטרכותן פו ן לעבן . א גאנ ץ אפטע ר גאם ט בײנאכ ט אי ז געװע ן בנימי ן פאביאן ,
א קליץ , דא ר ײדל , מי ט פארדעכטיק־רויט ע בעקעלעך , װא ם הא ט תמי ד געהאלט ן
אין אײ ן הוסטן , או ן נישט־קאנענדי ק שלאפ ן אי ן דע ר הײם ׳ אי ן דע ר ענגער , ארעמע ר
דירה, אי ז ע ר אויפגעשטאנע ן נא ך האלבע ר נאכט . ע ר אי ז געגאנגע ן אי ן שטיב ל ארײן ,
זיך גו ט אויםגעהוםט , אפגעװארפ ן דא ם ליחות , זי ך אויםגעלײג ט אוי ף דע ר באנ ק
און געכאפ ט א דרימל . דא ם אי ז געװע ן זי ץ אײנציקע ר עולם־הזה , צולי ב װעלכ ן
ם׳איז כדא י געװע ן צ ו לעב ן או ן זי ך מאטער ן אוי ף דע ר װעלט .
פון פארטא ג בי ז צװעל ף מיטא ג אי ז דא ס שטיב ל געװע ן פו ל מי ט לומדי ם או ן
מתפללים. ארו ם ד י טיש ן זײנע ן געזעם ן בחורי ם או ן ײנגעלײ ט או ן געלערנ ט גע ־
שמאק גמר א או ן פוםקים , אלט ע ײד ן האב ן ארײנגעקוק ט אי ן א םפ ר או ן עול ם הא ט
געדאװנט. אײ ן מני ן הא ט געענדיק ט או ן דא ם צוױיט ע הא ט אנגעהויבן . האב ן
זיך אויסגעמיש ט ד י קולו ת פו ן לערנען , ד י ״ברכות ״ או ן ״קדושות ״ פו ן ד י מתפללים ,
מיט ד י שמועס ן פו ן ד י חסידים , װא ס האב ן זי ך געדרײט , פא ר נקױת , ארוי ף או ן
אראפ, מי ט ד י לאנג ע לױלקע־ציבעכ ם אי ן מוי ל או ן געשמועם ט מי ט האל ב פרײ ע
ליפן, צומאכנדי ק אי ץ אוי ג או ן מיט ן צװײט ן געקוק ט אי ן דע ם בלוי־פאררויכערט ן
חלל ארײן . אי ן דע ר לופ ט אי ז געשטאנע ן אי ץ גרוי ם געשרײ , װא ס הא ט געהאלט ן
לאנגע שעה ן או ן אל ע האב ן זי ך געפיל ט אי ן דע ם דאזיק ן געשר ײ װ י פי ש אי ן װאםער .
דאם הא ט זי ך אזו י געפאס ט צ ו אלעם , װא ם ארו ם או ן אי ז געװע ן ד י אמת ע אטמאם ־
פערע פו ן שטיבל . או ן איבע ר אלעמענ ס געשרײע ן הא ט זי ך געהער ט דא ס קלינ ־
גענדיקע קו ל פו ן דע ם ליבלינ ג פו ן ד י חסידי ם או ן שײנד ל פו ן שטיבל , פײװ ל דע ר
מתמיד.
פײװל אי ז געװע ן א ן ארעמע ר בחו ר מי ט גוטע , בלוי ע אויגן , מי ט באװעגלעכ ע
אברים, א שײן ׳ אײד ל פנים , באשי ט אי ן ד י זײט ן מי ט א בלאנד ן פו ך װ י מאן , מי ט
א בים ל א ן אײנגעבזיגענע ר פלײצ ע פו ן צופי ל זיצ ן או ן לערנען . ע ר א ת געװע ן
222
פנקס מל^וו ע
דער גרויםע ר חרי ף או ן בק י ן זײ ן התמד ה אי ז געװע ן א ן א שיעור . ע ר הא ט גע ־
קאנט אפזיצ ן ב ײ דע ר גמר א — א זעקם , אכ ט שע ה דורכאנאנד . זי ץ לערנע ן אי ז
געװען מי ט פײע ר או ן ברען . מי ט התלהבו ת או ן חשק . מי ט א שײנע ר הויכע ר שטים .
װאם הא ט פארקלונגע ן ד י לופט . דערצ ו אי ז ע ר נא ך געװע ן דע ר הײםע ר חםיד .
א קלוגע ה ניש ט פארבטלנטער ׳ תמי ד א ן אויפגערוימטער . מי ט א װערטל . מי ט א
לאך או ן א שטיף ; הא ט געקאנ ט חסידו ת אויםגעצײכנט . געװאוס ט דע ם גאנצ ן
שלשלת־הױחסין פו ן אל ע רביש ע הויפן . אל ע האב ן זי ך געצאצקע ט מי ט אים . ד י
מתנגדישע לומדי ם האב ן אוי ך שטאר ק געהאלט ן פו ן אי ם או ן אפיל ו דע ר ליטװי ־
שער ר ב הא ט זי ך גערעכנ ט ב ײ זײנ ע דרשו ת אי ן ״שבת־הגדול ״ או ן ״שבת־תשובה״ .
מיט פײװל ם מײנונג . אוי ך אי ן קבל ה אי ז ע ר געװע ן א שטארקע ר ידען . זײ ן
אידעאל אי ז געװען ; תורח . חסידו ת או ן קבל ה במקום־אחד , װ י למשל ; דע ר
״בית־ױסף״, דע ר בע ל ״הפלאה ״ אדע ר חידוש י הרי״ם .
ער אי ז געװע ן א למד ן — א דיכטער , מי ט א שטארק ן חו ש פא ר נאטור־שײנקײ ט ;
א טי פ פו ן א פויליש־חםידיש ן מתמיד , מי ט דע ר װײכקײ ט או ן אײדלקײ ט פו ן דע ר
פוילישער נאטור . ע ר הא ט ניש ט געלערנ ט מיראה , נא ר מאהבה . אי ן א זומער ־
פארנאכט הא ט ע ר לי ב געהא ט ארויםצוגײ ן שפאציר ן מי ט נא ך עטלעכ ע בחורי ם
הינטער דע ר שטאט . אײנזאפ ן אי ן זי ך מי ט א חסידי ש סמאקעװע ן ד י שארפ ע ריחו ת
פון טוי־געבענטשט ע פעלדע ר או ן פריש־אפגעשניט ן הײ , שמועס ן געשמא ק אי ן
חםידות, אריעכאפ ן א מחנ ה צװיש ן ד י תבואה־זאנגע ן או ן זי ך שאקלע ן שמונה ־
עשרה צוזאמע ן מי ט זײ , מחמ ת דע ם הא ט ע ר ניש ט געליט ן ד י בחורים , װא ם זײנע ן
אװעק לערנע ן אי ן ד י ליטװיש ע ישיבו ת ; אי ן א טעלז , דמיר , םלאבאדקע . פו ן װאנע ן
זײ זײנע ן צוריקגעקומע ן גאנצ ע ליטװאקעם , מי ט דע ר טרויעריקײ ט פו ן דע ר ישיבה ־
לופט או ן מי ט דע ר עצבות , װא ם אי ז געװע ן אויסגעגאם ן אוי ף זײער ע פנימע ר או ן
ארויסגעקוקט פו ן זײער ע אויגן .
בײטאג אי ז דא ס שטיב ל געװע ן האלב־לײדי ק או ן עפע ם אזו י מאדנ ע אי ז געװע ן
דאם לערקײט , װא ם הא ט דעמאל ט געהערשט . בײ ם עמו ד הא ט אפ ט געברענ ט א
יארצײט־ליכט, װא ס הא ט געװארפ ן א ן אומהײמלעכקײ ט בײ ם שי ץ פו ן טאג . אל ץ
ארום הא ט גערוט . ד י גמרו ת מי ט ד י םפרי ם זײנע ן געלעג ן צעװארפ ן איבע ר
די טיש ן מי ט ד י גרוי־לײװנטענ ע אײנבינד ן גלײ ך אוי ך ז ײ רוע ן נא ך דע ר שװערע ר
עבודר״ װא ם אי ז מי ט ז ײ געװאר ן אפגעטא ן בי ז מיטאג . אי ן דע ר לופט ן שטײ ט ^
מידע שטילקײט , װא ם צי ט צ ו א דרימל . עטלעכ ע בחורי ם ליג ן אויםגעצויג ן אוי ף
די בענ ק או ן קוק ן ארי ץ אי ן ספרים . טײלמא ל כאפ ט זי ך ארי ץ א זײדענע ר ױנגער ־
מאנטשיק, א שטיק ל משכיל , או ן פארפיר ט א שמוע ם מכו ח דע ר ענגלישע ר ״קװין ״
מאיר־אנשיל ראטשיל ד או ן מש ה מאנטעפיארע . דעמאל ט הא ט אוי ך פײװ ל א בים ל
גערוט. טײלמא ל קומע ן ארײ ן א פא ר אלט ע חסידי ם או ן ם׳גײ ט אװע ק א שמוע ס
מכח רבײ ם או ן זײער ע תורות , װערטלע ך או ן מעשהלעך . או ן ד י ױנג ע בחורי ם
פנקס מלאוו ע 223
שטעלן זי ד ארום , עפענע ן מוי ל או ן אויערן . שפאר ן א ן ד י עלנבויגנ ם א ן טי ש או ן
הערן זי ד אײן .
אײנער א ן אלטע ר חםי ד דערצײלט ז
— דע ר רב י ר ׳ בוני ם פו ן פשיםכע . אי ז געװען ׳ כידוע ׳ אי ן ד י ױנג ע יאר ן
א גרויםע ר דאנציקע ר םוחר . אײנמאל , דא ם אי ז געװע ן ראש־חוד ש טבת ׳ צוריק ־
װעגם פו ן דאנציק , אי ז ע ר אדורכגעפאר ן שעפם . דאר ט הא ט געװאוינ ט א גרויםע ר
חסיד, אבע ר א ן עני־מדוכא , ר ׳ זלמן . װע ן דע ר רב י ר ׳ בוני ם אי ז ארײנגעקומע ן
אין דע ר אכסניה , הא ט ע ר געשיק ט רופ ן נא ד ר ׳ זלמן , אי ם געגעב ן א פול ע האנ ט
אומגעציילט געל ט או ן געהײס ן צ ו גרײט ן ב ײ זי ד אי ן שטו ב א םעוד ת ראש־חודש .
װען ר ׳ זלמ ן אי ז אװעק , הא ט דע ר רב י געבעט ן דע ם משר ת פו ן אכםניה , ע ר זא ל
רופן א פוטער־סוחר . װע ן דע ר לעצטע ר אי ז געקומע ן הא ט דע ר רב י פו ן אי ם גע ־
קויפט א פעל ץ או ן פוטערנע ם היט ל או ן דא ם געשיק ט ר ׳ זלמן • גא ד דעם , א ז ע ר
איז געװא ר געװארן , א ז ר ׳ זלמנ ס בני־בי ת גײע ו איי ד ארו ם אפגעריסן , הא ט ע ר
אייד פא ר ז ײ געקויפ ט װארעמע , נײ ע מלבושים . ב ײ דע ר סעוד ה הא ט דע ר רב י אי ם
װידער געגעב ן א פא ר מא ל געל ט אומגעצײל ט צ ו קויפ ן װײן . עול ם אי ז געװע ן
אויפגערוימט, מ׳הא ט געשמועם ט תורה , געגעס ן או ן געטרונקען ׳ װ י ם׳פיר ט זי ד ב ײ
אנשי־שלומינו, או ן דערנא ד אי ז מע ן זי ד פונאנדערגעגאנגען .
װען דע ר רב י אי ז אװע ק צורי ק אי ן דע ר אכסניה , הא ט אי ם ר ׳ זלמ ן באגלײט .
װען ז ײ האב ן זי ד געזעגנט , הא ט דע ר רב י ארײנגעשטעק ט ד י האנ ט אי ן הויזנ ־
קעשענע, ארויסגענומע ן א פול ע האנ ט מי ט געל ט או ן ע ם װײטע ר אװעקגעגעב ן
ר׳ זלמן . ע ר הא ט אבע ר ניש ט געװאל ט מע ר נעמען , זאגנדיק , א ז ע ר הא ט שוי ן
גענוג או ן בריי ד ניש ט מער . דע ר רב י הא ט אי ם אבע ר שטאר ק אנגעהאלט ן או ן
געזאגט : ניש ט פא ר דײנעטװעג ן ט י אי ד דאס , נא ר פא ר מײנעטװעגן , או ן ד ו װעם ט
מיר אװדא י ניש ט אפזאגן .
ר׳ זלמ ן אי ז געשטאנע ן מי ט א ן אפ ן מוי ל או ן ניש ט פארשטאנען , װא ם דע ר
רבי מײנט . דע ר רב י הא ט געזען , װ י ע ר שטײ ט פאתואוגדערט , הא ט ע ר אי ם געגעב ן
צו פארשטיץ :
— ב ײ דע ר מצװ ה פו ן צדק ה שטײ ט : ״נת ן תת ן ול א יר ע לבב ד בתת ד לו״ .
צו װא ם שטײ ט עפע ם צוױ י מא ל : נת ן או ן תת ן ? נא ר דע ר פש ט אי ז אזו י : א ז א ײ ד
גיט צדק ה מחמ ת רחמנות . װײ ל ע ר קא ן ניש ט צוקוק ן װ י דע ר ארעמא ן אי ז הונ ־
געריק או ן נאקעט , אי ז יא ד דערב ײ קײ ן שו ם רבותא . ב ײ אז א צדק ה געב ן הא ט
יאד דע ר געבע ר מע ר הנא ה װ י דע ר נעמער , ע ר שטיל ט דערמי ט זי ץ רחמנות .
דעריבער ברוי ד מע ן געב ן צדק ה דע ם זעלב ן ארעמא ן א ס ד מאל , בי ז ע ר װע ט שוי ן
זײן זא ט או ן װארע ם אנגעטאן , ם׳זא ל אי ם גארניש ט פעל ן או ן ניש ט דערװעק ן מע ר
קיץ רחמנות , או ן דעמאלט , א ז מע ן גי ט װידער , אי ז מע ן ערש ט רעכ ט מקײ ם ד י
מצװה פו ן צדקה . או ן דא ם מײג ט דע ר פםו ק : ״נת ך או ן נאכאמא ל ״תתן , ע ד אש ר
224
פנקס מל^וו ע
לא יר ע לבב ך בתת ך לו״ , בי ז ד ו װעם ט שוי ן ניש ט האב ן מע ר קײ ן רחמנו ת אוי ף אי ם
און דאן , אוי ב ד ו װעם ט וױיטע ר געבן , װעסט ו מקײ ם זײ ן ד י אמת ע מצװ ה פו ן צדקה .
דעריבער איצט , א ז אי ך גי ב די ר או ן ד ו װעם ט ניש ט נעמע ן װעסט ו נא ך מי ר קאלי ע
מאכן ד י גאנצ ע מצװה .
דערהערנדיק דא ס הא ט ר ׳ זלמ ן ערש ט פארשטאנען , א ז מיט ן נעמע ן דא ם
געלט, אי ז ע ר ניש ט קײ ן מקבל , נא ר א נות ן * ע ר גי ט דע ם רבי ן א מצװה.. .
— או ן אי ך װע ל אײ ך דערצײל ן א שענע ר װערטל , — מיש ט זי ך ארי ץ ״עו ד
בו נשמתו״ , א לאנגע ר דארע ר ײד , מי ט א שפיצי ק קאזע־בערד ל א ן א באשטימטע ר
פארב, מי ט א פיק ע אי ן אויסגעצויגענע ם האלדז , װא ם לויפ ט האסטי ק ארוי ף או ן
אראפן װא ם אל ץ אי ז ב ײ אי ם לאנ ג או ן דין , א ז ם׳דאכ ט זיך , א ז מע ן קא ן אי ם
אדורכציען דור ך א שפארע , װא ס קוי ם ד י נשמ ה האל ט זי ך אי ן אים , או ן דעריבע ר
טאקע הא ט ע ר באקומע ן זײ ן צונאמען ; ״עו ד ב ו נשמתו״ . — א ט הערט ?
משה־לײב, דע ר רב י פו ן םאסאװ , אי ז געװע ן א הויכער , דיקע ר פארשוין ,
און יעדער , װא ם הא ט אי ם געזע ן הא ט געמײנט , א ז ע ר אי ז א גיבור , א גרויסע ר
בעל־כוח. אבע ר באמ ת אי ז ע ר געװע ן א קראנקע ר או ן תמי ד עום ק געװע ן אי ן
רפואות,
אײנמאל אי ז ע ר געפאר ן קײ ן לעמבער ג צ ו א בארימט ן פראפעםא ר זי ך פרעג ן
מכוח זײ ן קראנקײט . דע ר פראפעםא ר הא ט אי ם באטראכ ט או ן געפונע ן א ז ע ר
איז מםוכן . הא ט ע ר אי ם געגעב ן פארשײדענ ע רפואו ת או ן אנגעזאג ט װ י אזו י ע ר
זאל זי ך פירן ז ניש ט פאסטן , ניש ט עום ק זײ ן צופי ל אי ן תור ה או ן תפילה , ניש ט
גיץ אי ן קײ ן קאלטע ר מקװה , עם ן או ן טרינקע ן אי ן דע ר צײט , או ן אוי ב ע ר װע ט
נישט פאלגן , אי ז ע ר א מתחײב־בנפשו.. . פארשטײ ט זיך , א ז דע ר רב י הא ט ניש ט
געפאלגט או ן זי ך געטא ן דא ם זײניקע . טאק ע געשטאנע ן א פא ר שע ה אוי ף ד י פי ם
און געדאװנט , געפאם ט שני־וחמישי , געגאנגע ן אי ן קאלט ע מקװאו ת או ן געפײניק ט
דעם גוף .
אין זיב ן יא ר ארום , א קורצע ר צײ ט פא ר דע ר פטירד ״ בע ת ע ר אי ז שוי ן געװע ן
אזוי שװאך , א ז ע ר הא ט ניש ט געקאנ ט שטײ ן אוי ף ד י פים , אי ז ע ר אװע ק נא ך אמא ל
קײן לעמבער ג צ ו דע ם זעלב ן פראפעםאר . צוריקװעג ס אהײ ם אי ז ע ר געפאר ן דור ך
טארנאפאל או ן דאר ט זי ך אפגעשטעל ט אי ן א ן אכםני ה אפצוחע ן א טאג . א ז דע ר
טארנאפאלער ר ב הא ט געהערט , א ז דע ר סאםאװע ר צדי ק אי ז אי ן שטא ט או ן אי ז
קראנק אי ז ע ר געגאנגע ן אי ם מבקר־חולה־זײן . ארײנקומענדיק , הא ט ע ר אי ם גע ־
טראפן ליג ן אי ן בע ט או ן דא ם פני ם הא ט געלויכטן . דע ר רב י הא ט אי ם געגעב ן
שלום, געבעט ן זיצ ן או ן געהײס ן דע ם משמ ש דערלאנגע ן ״כיבוד ״ : האניק־לעקעך ׳
אײנגעמאכטס או ן א בים ל ײ״ש . א ז דע ר ר ב הא ט געזע ן װ י דע ר צדי ק אי ז אויפגע ־
לײגט צ ו רעד ן װעג ן אזעלכ ע זאכן , אי ז ע ר געװאר ן ב ײ זי ך דרײסטע ר או ן גע ־
פרעגט, װא ם ע ר מאכ ט אי ן געזונט .
פנקם מלאװ ע
225
און דע ר רב י הא ט געענטפערט *
-־ אי ן דע ר גמר א שטײ ט * א ז ד י חכמי ם האב ן געװאל ט באהאלט ן דא ס םפ ר
קהלת׳ וױי ל ע ם אי ז זי ך אלי ץ םות ר : איינמא ל זאג ט ע ר : ״לכל ב ח י טו ב מ ן הארי ה
המת״ או ן א צװײ ט מאל : ושב ח אנ י א ת המתי ם שכב ר מת ו מ ן החײ ם אש ר
חײם עודנה״ . אבע ר קומענדי ק קײ ן לעמבער ג אי ז מי ר פארענטפער ט געװאר ן ד י
קשיא : דע ן װע ן דע ר משמש , פירנדי ק מיך ׳ הא ט געעפנ ט ד י טי ר בײ ם פראפעםא ר
און געזאגט , א ז דע ר רב י פו ן סאסא װ אי ז געקומען ׳ הא ט זי ך דע ר פראפעסא ר אנגע ־
כאפט בײ ם קא פ או ן א געשר ײ געטא ן : װא ם ? דע ר םאםאװע ר לעב ט נא ך ז ו מחמ ת
ער הא ט געמײנט , א ז כ׳בי ן שוי ן לאנ ג אויפ ן עולם־האמת , קענענדי ק מײ ן קראנקײ ט
מיט זיב ן יא ר צוריק . דעמאל ט אי ז מי ר געקומע ן אויפ ן רעױן , א ז דא ם מײנ ט קהל ת :
ושבח אנ י א ת המתי ם שכב ר מת ו מ ן החײ ם װא ס מע ן װאונדער ט זי ך אוי ף זײ :
אשר חײ ם עודנה ? צ י לעב ן ז ײ נאך?.. .
אין אזעלכ ע שמועם ן הא ט מע ן פארברענג ט בי ז זמן־מנחה .
צװישן מנחה־מערי ב הא ט מע ן געטרונקע ן ט ײ פו ן אברה ם שמש ס םאמאװא ר
און געשמועם ט א בים ל פו ן מילי־דעלמא . דע ר ראש־המדברי ם אי ז געװע ן זלמ ן
לידזבארםקי, א ײ ד א נגי ד א ביס ל א חלוש , װא ס אי ז געפאר ן יעדע ס יא ר קײ ן
אויםלאנד אי ן ד י בעדער , או ן פו ן דאר ט אהײמגעבראכ ט א בײנערנע ם טאבאק ־
שקעטעלע, געפאס ט מי ט פערלמוטער , א בורשטינענע ם ציגארן־שפיץ , א זילבערנ ע
פאפיראשניצע א . ד . גל . או ן תמי ד זי ך אנדערצײל ט חידושי ם פו ן אויםלאנד . גערעד ט
האט ע ר געלאםן , װ י ע ם פאס ט פא ר א ײ ד א נגיד , װא ם וױיםט , א ז זײנ ם א װאר ט
האט א װערט , אי ז תמי ד אנגעלײג ט או ן עול ם הא ט טאק ע אי ם אויםגעהער ט מי ט
חשק.
דער עיק ר לערנע ן אי ז געװע ן װינטע ר נא ך מעריב . אל ע דר ײ טישן , װא ם
זײנען געשטאנע ן ב ײ ד י װענ ט װ י א חית , זײנע ן געװע ן באזעצ ט מי ט בחורי ם או ן
ײנגעלײט, װא ם האב ן געלערנ ט מי ט התלהבות , א ז ם׳הא ט פארהילכ ט ד י אויער ן או ן
זיך געהער ט אפיל ו אי ן גאם . ד י גרוים ע בליץ־לאמפ ן האב ן געברענ ט או ן באגאם ן
די טיש ן מי ט א הע ל ליכטיקײט . פו ן דע ם גרוים ן או ן ברײט ן קאכליאויי מ הא ט
געשלאגן מי ט א מחיהדיקע ר היץ , װא ם אי ז זי ך צעגאנגע ן אי ן ד י אברים , או ן ד א
זײנען געזעס ן עטלעכ ע צענדלי ק ײנג ע מענטש ן איבע ר םפרי ם או ן געלערנ ט מי ט
אנגעקװאלענע קולו ת או ן ליכטיק ע אויג ן פו ן ד י טיפ ע םברו ת או ן גאוניש ע אײנ ־
פאלן פו ן א ״קצות ״ ״תאומים ״ או ן מהר״ ם שיף . דא ם העל ע ליכ ט הא ט זי ך אחים ־
געריםן דור ך ד י פענצטע ר או ן באגאם ן דע ם פרי ש אנגעפאלענע ם שנ ײ אויפ ן הויף ,
װאם אי ז געװאר ן נא ך גלאנציקער . װ י באשאט ן מי ט בריליאנטן . מ׳הא ט שטאר ק
הנאה געהא ט פו ן דע ר אײגענע ר התלהבו ת או ן דעריבע ר געלערנ ט נא ך מי ט מע ר
חשק. טײלמא ל הא ט זי ך אײגגעגעב ן עפע ס אלײ ן מחד ש צ ו זײן , אי ז שוי ן גארניש ט
געװען קײ ן גרענע ץ צ ו דע ר אינערלעכע ר שמח ה : ד י חתנים , צװיש ן ד י בחורי ם
226
פנקם מלאװ ע
האבן ארויסגענומע ן פו ן צײ ט צ ו צײ ט ד י גאלדענ ע זײגערס , װא ם ז ײ האב ן גע ־
קראגן דרשה־געשאנ ק ב ײ ד י תנאים ׳ זי ך געשפיל ט מי ט ד י שװער ע געקײטלט ע
דעװיזקעם*), װא ס האב ן געגלאנצ ט אקעג ן ד י בליץ־לאמפ ן או ן בעת־מעש ה זי ך
נישט געקאנ ט אײנהאלט ן פו ן א הרהור־עביר ה װעג ן זײער ע כלו ת . . . גײ ט דעמאל ט
פארבײ א ײ ד אי ן שטיבל־געסל , געבויג ן אי ן צװײע ן פו ן דאגות־פרנס ה או ן דערהער ט
פלוצלונג דע ם הארציק ן גמךא־ניגו ן פו ן צענדליקע ר יינגעלײט , — גלײכ ט זי ך אוי ם
בײ אי ם דע ר רוקן , ד י אויג ן באקומע ן א פײערל , איבער ן פני ם צעגיס ט זי ך א נחת ־
רוח, קומ ט ארײ ן אי ן שטיבל , א זים ע װארעמקײ ט נעמ ט אי ם ארום , א ליכ ט גײ ט
אים אוי ף פא ר ד י אויגן , װארפ ט ע ר פו ן זי ך ארא פ ד י שװער ע דאגו ת או ן אויפ ן
הארצן װער ט אזו י לײכ ט או ן גוט , װארע ם און . הײמלע ך * ס׳אי ז גו ט צ ו זײ ן א ײ ד
און אזו י װאוי ל צװיש ן ײד ן . . .
אײנער נא ר אי ז געװען , װא ס אפיל ו דעמאלט , אי ן רעכט ן ברע ן פו ן לערנען ,
איז ע ר ניש ט געװאר ן מיטגעריםן , נא ר געזעםן , געקוק ט אי ן א םפ ר מי ט ד י אויג ן
און ניש ט ארויםגעלאז ט קײ ן װאר ט פו ן מויל . דא ם אי ז געװע ן ר ׳ װאלף־מאיר ,
א ײד , א מקובל , א הויכער , א בלאםער , מי ט א גרו י בערד ל או ן א פא ר גרוי ע אויג ן !
א ײד , װא ס הא ט ניש ט געהאלט ן פו ן נגלה , נא ר פו ן נסתר ; װא ם הא ט געפיל ט
מיט דע ר גאנצע ר נשמה , א ז ד י װעל ט אי ז נא ר א פרוזדו ר צ ו יענ ע װעלט , דע ר
טרקלין, או ן דע ר פרוזדו ר אי ז באשאפ ן געװאר ן נא ר צ ו מצװ ת או ן מעשים־טובים .
דעריבער אי ז ע ר תמי ד געװע ן א שמח־בחלקו , הג ם א ן עני־מדוכא , געליט ן הונגער ,
געהאט צע ר גדול־בנים , דא ס װײ ב אי ז אי ם געשטארב ן או ן איבערגעלאז ט א שטו ב
מיט קלײנ ע קינדער , װא ם ע ר הא ט ז ײ געמוז ט מפרנ ס זײ ן או ן אוי ך דינע ן פא ר
א מאמ ע ; ז ײ אנטאן , אפװאשן , זאג ן מי ט ז ײ ברכד ״ שיק ן אי ן חד ר ארײן , אפקאכ ן
א לעפ ל געקעכ ץ או ן װאש ן דא ם געפעס . או ן ע ר הא ט דא ס אל ץ מקבל־באהב ה
געװען.
אין שטיב ל הא ט מע ן געשמועסט , א ז ע ר קא ן דע ם ,/זוהר ״ אויםװײני ק או ן
פארשטײט אל ע סימנים , פאםעקלע ך או ן שטרײכעלע ך פו ן ״רזיא ל המלאך״ . אי ן
אלעם הא ט ע ר זי ך געהא ט זײ ן באזונדער ן דר ך או ן מנהג ; ב ײ יעדע ר זא ך הא ט
ער געהא ט זײנ ע באזונדער ע כװנות , װא ס זײנע ן ד י איבעריק ע חסידי ם ניש ט געװע ן
באקאנט. או ן פונדעםטװעג ן אי ז ע ר כל ל ניש ט געװע ן קײ ן נזיר , קײ ן אפגעזונדער ־
טער פו ן לײטן . מי ט א זויע ר פני ם או ן קאלט ע אויגן . ע ר אי ז געװע ן דע ר מענט ש
פון ביטו ל צ ו אלעם . או ן פו ן ביטו ל אי ז ע ר געקומע ן צ ו דע ר גרויסע ר שמח ה פו ן
לעבן. או ן גא ט הא ט באשאפ ן דא ם לעבן , — הא ט ע ד געטענהט , — אי ז ע ם דא ך אוי ך
א מצװ ה װ י אל ע מצװת , ט א מו ז מע ן דא ס אוי ך טא ן מי ט שמחה , או ן צוזאמע ן מי ט
דעם אי ז ע ר געװע ן דע ר גרויםע ר ענױ , מי ט קײ ן שו ם ארבע ט זי ך ניש ט געשעמ ט
*) קײטעלעך .
פנקס מלאװ ע
227
צוליב פרנסה . ע ר הא ט שטאר ק געהאלט ן פו ן כל ל : ״פשו ט נבל ה בשו ק וא ל תצטר ך
לברױת״. או ן מחמ ת ע ר הא ט געהא ט תמי ד צ ו טא ן נא ר מי ט נםת ר מי ט פנימױת ׳
דעריבער אי ז ע ר געװע ן דע ד גרויםע ר שװײגע ר או ן מע ר גערעד ט מי ט ד י אויג ן װ י
מיטן מויל .
און — ז ה לעומ ת זה . אוי ך א פא ר לײכט ע פארשוינדלעך ׳ הא ט דא ם שטעט ל
פארמאגט מענטש ן — כלים . או ן הג ם מ׳הא ט געװאוםט ׳ א ז ז ײ זײנע ן גארניש ט
קײן אײ־אײ־א ײ אי ן חסידות , הא ט מע ן ז ײ פונדעםטװעגן ׳ ניש ט נא ר געליטן ׳ נא ר
אויך מקר ב געװע ן צולי ב געװיס ע מעלות , װא ם ז ײ האב ן פארמאגט . אײנע ר אזעל ־
כער, למשל , אי ז געװע ן דע ר בתניק . זײ ן נאמע ן הא ט מע ן ניש ט געװאוסט , נא ר
צװײ מא ל אי ן יאר , פא ר פס ח או ן פא ר םוכות , אי ז ע ר געקומע ן צופאר ן פארקויפ ן
טליתים או ן בתי ם צ ו תפילין , דעריבע ר הא ט מע ן אי ם גערופן : בתים־ײ ד או ן
בקיצור בתניק .
דאם אי ז געװע ן א פארשוי ן מי ט א נישט־קשהדיק ן בוי ך או ן מי ט א מוי ל
אויף שרויפן . הא ט לי ב געהא ט א בים , א זו פ או ן א גלײכװערטל . ע ר אי ז ניש ט
געװען דע ר גרויסע ר אפגעהיטענע ר ײד , װ י ע ם פאם ט פא ר זײ ן מםחר , דערפאר ,
אבער, דע ר גרויםע ר װיצלע ר או ן װערטל־זאגער . דעריבע ר הא ט מע ן אי ם אל ץ
מוחל געװע ן או ן ע ר אי ז געװע ן א ן אנגעלײגטע ר גאסט . ע ר פלעג ט זי ך אװעקשטעל ן
בײ א טיש ל מי ט א קעסט ל טליתים , בתי ם או ן רצועו ת פו ן פארשײדענ ע מינים ,
און זײ ן װינק ל אי ז תמי ד געװע ן פו ל מי ט ײנגע־לײטלעך , װא ם האב ן אי ם ארומ ־
גערינגלט או ן אויםגעהער ט זײנ ע הלצות . ע ר הא ט געהא ט אויפ ן קא פ אל ע ײנגלע ך
פון שטיבל , װא ס ברויכ ן בר־מצװ ה װער ן או ן אל ע חתנים , װא ס האלט ן בײ ם חתונ ה
האבן או ן ז ײ באזארג ט מי ט תפילי ן או ן טליתים . או ן הג ם ע ר אי ז געװע ן א סוחר ,
איז ע ר אוי ך געװע ן א ן אורח , גענומע ן ״כוללות״ , געגעם ן שבתי ם ב ײ ר ׳ ױםלע ן *) ,
און אי ן דע ר װאכנ ס — ב ײ אנדער ע רײכ ע חםידים . הא ט ע ר געזאג ט א װיץ , האב ן
זיך אל ע געהאלט ן ב ײ ד י זײט ן : ע ר אבע ר — גלײ ך אי ם מײנ ט מע ן נישט , אי ז זי ך
געשטאנען גלײכגילטיק . או ן װע ן אל ע האב ן זי ך שוי ן געהא ט גו ט אנגעלאכט , הא ט
ער גענומע ן דערצײל ן װײטער .
זײנע װערטלע ך או ן שפיצלע ך זײנע ן געװע ן גו ט באקאנ ט אי ן שטיב ל או ן
בײ יעדע ר געלעגנהײ ט הא ט מע ן ז ײ נאכדערצײלט . ע ר אי ז געװע ן כמעין־המתגב ר
און ב ײ זײ ן יעד ן קומע ן מיטגעבראכ ט נײע .
װינטער פלעג ט ע ר צוגײ ן צ ו א פרי ש בחורל , װא ם הא ט נא ך ניש ט געקענ ט
זײנע שטי ק או ן געזאג ט מי ט א רחמנדת־פנים :
— זעסט , ד א הא ב אי ך א געפרוירענע ם צא ן.. .
— א געפרוירענע ם צא ן — װאונדער ט זי ך יענע ר — װא ם הײס ט דא ם ז
*) ר ׳ ױס ל גאלדשםײן .
228
פנקם מל^וו ע
— אט , א־דא ׳ — עפנ ט ע ר אוי ף דא ס מוי ל — שטע ק ארײ ן 8 פינגע ר װעםט ו
זעז•
און א ז יענע ר שטעק ט ארײ ן דע ם פינגער , גי ט ע ר אי ם א בים , א ז יענע ר
פארקײכט זי ך או ן זע ט ד י עלטע ר באבע.. .
משפחהדיקער, אויפגעלײגטער , מי ט דע ר אמתע ר שמח ה פו ן חםידו ת הא ט
מען זי ך געפיל ט נא ר אי ן א שב ת אדע ר ױם־טוב , דא ן װע ן מע ן אי ז אויסגעטא ן פו ן
דאגת־פרנםה או ן מע ן אי ז נשמה־יתרהדיק . אל ץ ארו ם טונק ט זי ך דעמאל ט אי ן
אטלאם, סאמע ט או ן זײ ד (ד י רײכ ע אי ן םאטנדיליאס , װא ם רויש ט אזו י אנגענע ם
בײ יעדע ר באװעגונג . ד י טכוירענ ע פעלצ ן מי ט א ס ך װײדלע ן או ן מי ט הויכ ע
װידרע־קעלנער פו ן שטײפ ע הא ר גלאנצ ן ארא פ מי ט זײע ר ברוינע ם גלאנ ץ או ן
עם שפיר ט זי ך דע ר געזונטע ר רי ח פו ן טערקיש ן פעפע ר או ן טאבאק , מי ט װא ס ד י
פוטערם זײנע ן געװע ן אײנגעפעקל ט א גאנצ ן זומער . קײ ן טוכענ ע מלבושי ם זע ט
מען נישט . נא ר צוױ י — דר ײ ריפםענ ע קאפאטע ם מי ט א מאט ן גלאנ ץ פו ן גרי ן
בלעך. שמעק ט טאק ע פו ן ז ײ מי ט דלו ת אדע ר מתנגדישקײ ט . . . ס׳זעע ן זי ך
א ם ך שטרײמלען , הויכ ע או ן ברײטע , צװיש ן ז ײ אוי ך א פא ר סויבלנע . דא ס שטיב ל
איז געפאק ט מי ט א צעזונגענ ע עד ה ײדן . ד י נשמה־יתר ה לײכ ט ארוי ם פו ן ד י אויגן .
בײ ד י עלױת , װא ו ס׳װער ן געמאכ ט ״מ י שבירכם ״ פא ר ״אי ם זא ל לעבן ״ פיל ט זיך ,
אז ס׳אי ז פארא ן א גוטע ר פאטער , װא ס זארג ט פא ר זײנ ע קינדער , נעמ ט א ן אנטײ ל
אין זײער ע פרײד ן או ן לײדן ן פא ר װעמע ן מע ן קא ן זי ך אפרעד ן דא ם האר ץ או ן
אויף װעמע ם פלײצע ס מע ן קא ן זי ך אנלענע ן אי ן א ן עת־צר ה — װער ט מע ן ב ײ
זיך שטארקער , פעםטער , זיכערער , מע ר צוגעבונד ן אײנע ר צו ם צװײטן , געלויב ט
השם־יתברך, מע ן אי ז ניש ט אײנזא ם אוי ף דע ר װעלט , װ י א פארלאזענ ע סטאדע .
ם׳איז ד א א פאםטוך , װא ם שטײ ט או ן באװאבט , ס׳זא ל ניש ט טרעפ ן קײנע ם קײ ן
שלעכטס, חלילה .
נאר שב ת צ ו מנחד ״ כאפ ט זי ך ארײ ן אוי ף א װײ ל א מרה־שחורה . שלש ־
םעודות עס ט מע ן צוזאמע ן אי ן שטיבל . װע ר ם׳ברענג ט א חלד ״ א הערינג , א פא ר
שטיקלעך פיש , א פלעש ל בראנפ ן ; מע ן אי ז טוע ם א כזית , ױצ א צ ו זײן , או ן מע ן
נעמט זי ך צ ו ״בנ י חיכלא״ . דע ר טרויע ר פו ן שב ת פארנאכט , בע ת ד י רשעי ם גײע ן
צוריק אי ן גיהנום , לײג ט זי ך אוי ף ד י טריב ע שויב ן װא ס בלויע ן אי ן דע ם בין ־
השמשות. א יארצײט־ליכט , װא ם ברענ ט בײ ם עמו ד מאל ט אוי ף ד י װענ ט משונה ־
דיקע ברואים , מי ט לאנג ע הענט , קרומ ע פי ם או ן ברײט ע קע פ װ י בײז ע רוחות .
ביםלעכװײז װער ט אינגאנצ ן פינצטער . מע ן דערקענ ט שוי ן ניש ט קײ ן מענטש .
די חםידים , דא ס שטיב ל או ן ד י נאכ ט מיש ן זי ך אוי ם אי ן אײ ן שטי ק פינצטערניש ן
ביז אברה ם שמ ש בדענג ט ארײ ן פו ן א שכ ן א ן אנגעצונ ד ליכ ט או ן דע ר עול ם נעמ ט
זיך צו ם בענטשן .
*פנקם מלאוו ע
229
אבער ניש ט לאנ ג געדויער ט ד י מרה־שחורה . ג ײ דע ם װאכעדיק ן ״ויה י רחום ״
דערמאנט מע ן זיך , א ז באל ד נא ך הבדל ה גײ ט מע ן צ ו ר ׳ ױסלען , װא ו ס׳אי ז ליכטי ק
און הײמלעך . װער ט באל ד גו ט אויפ ן הארצ ן או ן טי ף טי ף צי ט מע ן אי ן זי ך ארײ ן
דעם זיס־שארפן , פריש־אײדעל ן רי ח פו ן נעלקן,װאנילע , זאפרא ן או ן נעגלקע ס פו ן
גרויסן בשמים־ביק ס בע ת הבדל ה מאכן , או ן אזו י ארו ם אי ז מע ן מוסי ף מחו ל ע ל
הקודש,
די מתנגדיש ע װעל ט
מין דע ם חסידיש ן שטעטל , װא ו ס׳זײנע ן געװע ן אז ש זעק ס שטיבלעך ,
איז ד י שו ל מיט ן בית־מדר ש געװע ן טפלדיקע , װא ס זײנע ן געשטאנע ן א ן א זײט .
די שול , א שײנער , הויכע ר בנין , מי ט א פא ר געגילט ע ״עשרת־הדברות ״ אי ן דע ר
הײך, אי ז טאק ע געװע ן א מקום־קודש , ס׳הא ט אבע ר אי ן אי ר געפעל ט ד י הײמ ־
לעכקײט או ן װארעמקײ ט פו ן שטיבל . אי ן אי ר הא ט געװאוינ ט א װײטער , הויכער ,
אפגעזונדערטער גאט , װא ם מ׳הא ט צ ו אי ם מתפל ל געװע ן פא ר מורא , א װינטער ־
דיקן שב ת הא ט מע ן קוי ם צונויפגעקליב ן א מני ן או ן ד י מתפללי ם זײנע ן געשטאנע ן
אײנגעװיקלט אי ן פאלטנ ס או ן פוטער ם או ן אוי ף ד י שװער ע אנגעפעלצט ע פלײצע ם
פארװארפן ד י טליתים . דע ר קלײנע ר עול ם הא ט זי ך קוי ם ארויסגעזע ן פו ן ד י
הויכע שורו ת אויםגעשטעלט ע ״שטעט״ . פו ן אומעטו ם הא ט געבלאז ן א קעלט •
אין דע ר װאכנ ס הא ט מע ן אי ן אי ר אינגאנצ ן ניש ט געדאװנט , או ן ס׳אי ז געװע ן אזו י
משונהדיק, װא ם דע ר רב , דע ר מרא־דאתר א (װא ס אי ז געװע ן א מתנגד) , הא ט
זיך דערװײטער ט פו ן רו ב ײד ן או ן זי ך פארשטעק ט אי ן דע ר קאלטע ר שול , צװיש ן
א מני ן מענטש ן או ן לײדיק ע בענק .
קײן מלחמ ה מי ט ד י מתנגדי ם הא ט מע ן שוי ן ניש ט געפירט . פארקערט ,
מ׳האט זי ך צ ו ז ײ באצויג ן מי ט רחמנו ת מ׳שטײנס־געזאגט , װא ם ז ײ האב ן נעבע ך
פון זײע ר לעבן . תמי ד אזעלכ ע פארזויערטע , פארזארגטע , טרוקענ ע שנײדערלעך ,
שוסטערלעך או ן קאלט ע בעלי־בתים .
נאר אי ן ד י ימים־טובי ם אי ז ד י שו ל געװע ן געפאקט . דא ם אי ז געװע ן צולי ב
חײקל חז ן מי ט דע ם כא ר משוררים , װא ם האב ן דאר ט געזונגען . דעמאל ט הא ט דאר ט
געדאװנט כמע ט דא ם גאנצ ע בית־מדרש . אוי ך פו ן ד י שטיבלע ך זײנע ן געקומע ן
די בחורים , װא ם האב ן לי ב נגינה , צ ו הער ן א מוסף , דא ס הא ט זי ך געצויג ן פי ל
לענגער װ י דא ס דאװנע ן אי ן ד י שטיבלעך . ד י משוררים , געברענג ט דורכ ן חז ן
פון זײנ ע מקומות , זײגע ן געװע ן א װעל ט פא ר זיך . ז ײ זײנע ן געװע ן באקאנ ט אי ן
שטאט ניש ט מי ט זײער ע נעמען,נא ר לוי ט זײער ע שטימען ן דע ר טענאר , דע ר
230
פנקס מל^וו ע
סאפראן׳ דע ר באם ׳ ד י אלטלע ך או ן איבערהויפ ט דע ר מי ט דע ר ביישטים , אדע ר
שיקםע־קול, װ י לצני ם האב ן ע ם גערופן . ד י משוררי ם זײנע ן געװע ן דא ס ליבלינ ג
פון די ׳ װא ם האב ן זי ך געקאכ ט אי ן נגינ ה או ן מ׳הא ט ז ײ געגעב ן צ ו עם ן יעד ן א טא ג
מיטן גאנצ ן הארצן . צ ו מײםט ן אי ז געװע ן באליב ט א קלי ץ אלטל . װע ן ע ר הא ט
געטרילערט מי ט זײ ן אײדל , קלא ר קולעכל , װא ס אי ז געװע ן װ י אויםגעוױיק ט אי ן
בוימל, אי ז דע ר עול ם צעגאנגע ן פו ן מתיקו ת או ן ד י װײבע ר אי ן ״עזרת־נשי ם האב ן
זיך געװיש ט ד י נעזער . ד י חסידיש ע בחורי ם זײנע ן ױם־טו ב אי ן שו ל געשטאנע ז
די גאגצ ע צײ ט פארגאפט , אבע ר װ י אוי ף א פרעמדע ר חתונה . ארו ם אי ז געװע ן
שײן, רײך , הוי ך או ן אװ י ליכטיק . דור ך ד י קאלירט ע שײבעלע ך פו ן ד י פענצטע ר
האט ד י זו ן ארײנגעשײנ ט מי ט פארשײדענ ע קאלירן . אײנע ם באלויכט ן א האל ב
פנים, א צװײט ן אפגערײטל ט א ן אויע ר מי ט א בא ק או ן דע ם דריט ן אפגעגרינ ט א ן
אקםל מיט ן טלי ת אוי ף אים . פו ן ד י געשליפענע , קאנטיק ע גלעזלעך , װא ם האב ן
אראפגעהאנגען פו ן הענג־לאמ פ איבער ן בעלעמער , הא ט זי ך געשאט ן א גלאנציק ־
פארביקער שטוי ב װע ן ד י זון־שטראל ן האב ן זי ך אי ן ז ײ אנגעשלאגן , װ י צעשטויםענ ע
בריליאנטן. איבער ן גאנצ ן עול ם הא ט זי ך צעשפיל ט א שפי ל פו ן פארב ן או ן אי ן
דער לופ ט הא ט זי ך געטראג ן א גאנצע ר װיכו ח פו ן שטימען : פונע ם חז ן מי ט ד י
משוררים. מ׳הא ט זי ך צעװערטל ט מי ט דע ם לשו ן פו ן געזאנג . דע ר פרעג ט או ן
יענער ענטפערט . אײנע ר בײזער ט זיך , קומ ט דע ר צװײטע ר או ן נעמ ט אי ם
אײן געלאםן , באװײז ט זי ך א זײטיקער , דראפע ט זי ך ארוי ף הויך , הוי ך או ן פרעג ט
גאר א האלב ע קשיא , א ז מע ן מײנ ט א ז קײנע ר װע ט ז י שוי ן גיש ט פארענטפערן ,
אבער נײן , קומע ן גא ר אל ע צוזאמע ן או ן מאכ ן שלום . או ן אזו י קונצי ק װער ן
אויפגעכאפט ד י קולות , קײנע ר גײ ט ניש ט ארי ץ אי ן צװײטנ ם תחום ; יעדע ם קו ל
קײטלט זי ך מיט ן צוױיטן , פארקריכ ט א ביס ל אי ן דע ר זײט , גלײ ך ע ם בלאנדזשעט ,
קומט אבע ר באל ד צורי ק או ן װער ט ארײנגענומע ן אי ן דע ר חברותא . או ן אזו י
גיםן זי ך ד י ניגוני ם בי ז שפע ט נא ך האלב ן טאג , װע ן חםידי ם זיצ ן שוי ן לאנ ג ב ײ ד י
טישן או ן זינגע ן זמירות .
דאם אי ז געשע ן נא ר א דרײ־פי ר מא ל אי ן יאר . אבע ר געװײגלע ך אי ז ד י
שול געװע ן פרעמד , גלײ ך דארט ן װאלט ן ניש ט געדאװנ ט קײ ן ײדן , נא ר שטיף ־
ײדן.
אבער אײ ן מא ל אי ן יא ר אי ז דא ם שטיב ל געגאנגע ן אי ן שו ל אריץ , דא ם אי ז
געשען שמיני־עצרת , אי ן שטא ט אי ז געװע ן א ״חברה־קדושה״ , װא ם הא ט עקזים ־
טירט שוי ן העכע ר הונדער ט יא ר מי ט א ן אײגענע ם אלט ן פנק ס או ן מי ט אויםטערליש ע
תקנות. איר ע הויפטמאכער , גבאי ם או ן מתעםקי ם ב ײ א בר־מיגן , זײנע ן געװע ן
כמעט בלוי ז מתנגדים , אבע ר חברה־לײ ט זײנע ן געװע ן אוי ך א ס ך חםידים . דא ס
איז געװע ן א באזונדע ר יחו ם : געהער ן צ ו דע ר דאזיקע ר חברה . או ן ניש ט יעדע ר
האט דערצ ו זוכ ה געװען . שמינ י עצר ת אי ז געװע ן א מנה ג צ ו מאכ ן א סעוד ח או ן
פנקס מל^װ ע
231
יעדער חברה־מא ן הא ט געקריג ן אהײמגעשיק ט א ציג ל האניק־לעקעך . דעמאל ט
האבן אל ע געמוז ט קומע ן דאװגע ן אי ן שו ל או ן ז י אי ז טאק ע געװע ן פו ל מי ט מתפללים .
איז ע ס געװע ן אזו י מאדנע ׳ װא ם חסידי ם אי ן אטלאםענ ע או ן זײדענ ע קאפאטע ם
דאװנען צוזאמע ן מי ט ״סנאפעס ״(מתנגדים ) נוס ח אשכנז , זײנע ן עפע ם אזו י אומבא ־
האלפן, פו ל מי ט הכנעה , קאנע ן ניש ט שפאציר ן אהי ן או ן צוריק , נא ר זײנע ן ארײנ ־
געקװעטשט צװיש ן ד י ״שטעט״ , דא ם אי ז געװע ן דע ר אײנציקע ר קרבן , װא ם דא ם
חסידים־שטיבל הא ט געבראכ ט דע ר מתנגדישע ר שול .
אין בית־מדר ש אי ז שוי ן געװע ן א בים ל לעבעדיקער , אפיל ו אי ן א פראםט ן
מיטװאך. מ׳הא ט געדאװנ ט יעד ן טא ג א צװ ײ מניני ם אחו ץ השכמה . פארטא ג
האט מע ן געזאג ט תהלים , או ן ראוב ן םאלטיס , א ברײ ט בײניקע ר בעל־עגלה , אי ז
געשטאנען פאר ן עמו ד או ן געזעצ ט עבר י װ י מי ט דע ר בײטש . בײטא ג זײנע ן אפיל ו
געװען בחורים , װא ם האב ן געלערנ ט שיעור . דא ם זײנע ן געװע ן ד י צוריקגעקומענ ע
פון לאמזשע ר או ן אנדער ע ליטװיש ע ישיבות . ז ײ האב ן געלערנ ט מי ט א וױינענ ־
דיקן גיגו ן או ן געקוק ט אי ן ד י גמרו ת מי ט טריב ע אויגן . ס׳זײנע ן אבע ר אוי ך
געװען חםידיש ע בחורי ם פו ן די , װא ם זײגע ן געװע ן א בים ל ״געכאפ ט אי ן דע ר
מעשה״, צװיש ן ז ײ אזעלכע , װא ם זײנע ן אלײ ן אװע ק פו ן שטיב ל או ן אוי ך אזעלכע ,
װאם מ׳הא ט ז ײ צולי ב חבר ן זי ך מי ט זיסקינד ן ארויסגעװארפן . ד א זײנע ן ז ײ שוי ן
פון קײנע ם ניש ט גערודפ ט געװארן . אבע ר זײע ר גלאנ ץ אי ז שוי ן פו ן ז ײ אװע ק
און א מעל ה צ ו א שידו ך אי ז ע ס אוי ך ניש ט געװען .
דער משגי ח אוי ף חםידו ת או ן פרומקײט , דע ר װא ם הא ט געפאטש ט בחורים ,
געװארפן פו ן שטיב ל או ן ז ײ געיאג ט אי ן בית־מדר ש ארײן , אי ז געװען ? מאטק ע
שוחט. א ײד , א קפדן , װא ס ם׳אי ז געװע ן א סכג ה צ ו שטי ץ אי ן זײנ ע ד ׳ אמות .
א דיקע ר פארשוי ן מי ט א גרוי־געלבלעכ ע בארד , לאנגע , האריק ע ברעמע ן איבע ר
א פא ר שטאל־שארפ ע אויגן , װא ם האב ן געשטאכ ן װ י זײ ן קאלטע ר שטאלענע ר
חלף או ן װא ם קײ ן שמײכ ל הא ט זי ך קײנמא ל ניש ט באװיז ן אוי ף זײ ן פנים . ע ר
פלעגט זי ך ארומדרײע ן ארוי ף או ן ארא פ אי ן שטיב ל או ן אכטונ ג געב ן צ י ד י בחורי ם
זײנען ניש ט עוס ק אי ן דברי־חול ן בעת ן לערנען . הא ט ע ר דערזע ן װ י צװ ײ בחורימ ־
לעך כאפ ן א שמוע ם ב ײ ד י אפענ ע גמרות , אי ז ע ר צו , געגעב ן אײנע ם א טיפ ן קנײ פ
אין דיק ן פלײש , א ז יענע ר הא ט זי ך פארקײכ ט פא ר װײטי ק או ן דע ם צװײט ן גענומע ן
ציען בי י א ן אויע ר -א ז יענע ר הא ט זי ך מיטגעצויג ן פא ר יםורים . ע ר הא ט זי ך דערפו ן
אבער גא ר גיש ט געמאבט . ע ר אי ז זי ך אװעקגעגאגגע ן גלײ ך ניש ט אי ם מײנ ט מען .
— ז ע גאר , זע , — שטופ ט אײ ן בחור ל דע ם צװײט ן אי ן מיט ן לערנען , א ז קײגע ר
זאל גיש ט באמערקן י מאטק ע אי ז געקומען .
— דע ר מלאך־המו ת אי ז ד א — הא ט דע ר צװײטע ר איבערגעגעב ן דע ם דריט ן
און דע ר דריטע ר דע ם פערטן . או ן אזו י אי ז ע ם געגאנגע ן פו ן אײנע ם צו ם צװײט ן
איבער אל ע טישן .
232
פנקס מלאוו ע
האט אײ ן בחור ל אײנגעגראב ן דע ם קא פ אי ן דע ר גמר א או ן געברומ ט מיט ן
ניגון פו ן דע ר מגיל ה ז
— דיבו א המ ן ! . . .
און חבר ה הא ט אויסגעשאם ן אי ן א כיכידי ק געלעכטער ל אי ן דע ר שטיל .
א ביס ל וױיטע ר הא ט א צװײטע ר אונטערגעזונגע ן מיט ן ניגו ן פו ן חד־גדי א !
— ואת א מלאך־המו ת ושחט־לשוחט , דשחט־לתורא , דשת א למי א . . .
אזוי הא ט זי ך חבר ה א ן אי ם נוק ם געװע ן אונטע ר ד י אויגן . אבע ר בפרהסי א
האט מע ן פא ר אי ם מור א געהא ט מורא־מלכות . מ׳הא ט געװאוסט , א ז ע ר זוכ ט
נאר א געלעגנהײ ט צ ו קאנע ן געב ן עמעצ ן א קני פ אדע ר אראפלאז ן א פאטש .
האט זי ך געמאכט , א ז א בחו ר הא ט אנגעטא ן א שניפס ל אדע ר א שטײ ך קעל ־
נערל, הא ט מאטק ע ניש ט געמאכ ט קײ ן לאנג ע שהױת , צוגעגאנגע ן צ ו אים , ארוים ־
געשטעלט דע ם פינגע ר צו ם שניפס ל או ן געפרעג ט מי ט א ברו ם 8
— נו?.. .
און באל ד הא ט געפײער ט א פאט ש איבע ר יענעמ ם באק . או ן אײדע ר ע ר הא ט
נאך געהא ט צײ ט זי ך ארומצוקוקן , װא ם ד א אי ז געשען , הא ט שוי ן געקלונגע ן דע ר
צװײטער פאטש , א ז יענע ר הא ט פארבים ן ד י ליפ ן פא ר כעם . ם׳הא ט זי ך געמאכ ט
א מהומה . דע ם געפאטשטנ ם קרובי ם האב ן זי ך פא ר אי ם אנגענומען . מאטק ע אי ז
אבער געשטאנע ן פעם ט װ י אײז ן או ן אלעמע ן איבערגעשריג ן מי ט זײ ן הײזעריקלע ־
כע שטים , װא ם אי ז געװע ן אדורכגעזאפ ט מי ט בלו ט פו ן ד י געשאכטענ ע בהמו ת )
— װ י לאנ ג אי ך לעב , װע ל אי ך ניש ט דערלאז ן צ ו מאכ ן פו ן א מקום־קדו ש
א טרעאטער ו
איבער דע ר מהומ ה הא ט זי ך דע ר געפאטשטע ר דערװײ ל אפגעטראג ן הינטער ־
װײלעכץ אהײם , בי ז דע ר עול ם הא ט זי ך בארואיקט . או ן אי ן א פא ר טע ג ארו ם אי ז
אדער ע ר הא ט זי ך באװיז ן אי ן בית־מדר ש או ן דא ן אי ז ע ר שוי ן געװע ן א ן אויםגע ־
שלאםענער פו ן שטיב ל אוי ף אײביק , אדע ר ע ר אי ז א בים ל פארשעמ ט צוריקגעקו ־
מען אי ן שטיב ל א ן שניפס ל או ן קעלנער ל או ן װײטע ר געװאר ן ארײנגענומע ן אי ן
דער חברה .
אבער אײנמא ל אי ז ע ם געקומע ן צ ו א גרוים ן סקאנדאל , װא ם הא ט אויפגערו ־
דערט דא ס גאנצ ע שטיב ל או ן אנגעמאכ ט א גחים ע מהומ ה :
משה רױועלע ם *) , א בחור־כהלכד ״ א טאטנ ם א קינד , װא ם אי ז געװע ן פו ן ד י
באהאלטענע אדײנגײער ס צ ו זיסקינדן , הא ט זי ך ארומגערינגל ט מי ט א חבר ה קלע ־
נערע בחורימלעך , װא ם זײנע ן געװאר ן זײנ ע תלמידי ם או ן ע ר הא ט ז ײ געגעב ן צ ו
לײענען דע ם ״אהבת־צױן ״ פו ן מאפו , ״התועה ״ פו ן סמאלענסקי ן או ן אנדער ע םפרי ם
חיצונים. חםידי ם מי ט זײער ע חםידיש ע נע ז האב ן באל ד דערשנאפט , א ז ד א
*) מש ה מערקער .
פנקס מלאוו ע
233
איז עפע ם ניש ט גלאטיק . מ׳הא ט אבע ר אי ם קײנמא ל ניש ט געקאנ ט באפ ן ב ײ
דער האנט . ע ר אי ז זי ך געזעם ן יעד ן טא ג או ן געלערנ ט װ י קײנמא ל גארנישט .
אבעד ענדלע ך הא ט זי ך דא ם שטריק ל איבערגערים ן אד ן מ׳הא ט אי ם געפאקט . אײנ ־
מאל שב ת צ ו שחרי ת אי ן פו ן משה ם קעשענ ע ארויםגעפאל ן א ״טריף־פםול׳ / א די ן
לשון־קודש־ביכל. ע ר הא ט זי ך האםטי ק אראפגעבויג ן או ן ע ם געװאל ט אויפהײבן ,
אבער אבעל ע שײגעץ , א חםידי ש יינגל ׳ א גרויםע ר עזותניק ׳ װא ם אי ז תמי ד גע ־
שטאנען לעב ן משה ן או ן אוי ף אי ם געטשאטעװעט , הא ט ע ם גלײ ך באמערקט , פלינ ק
עם געגעב ן א הײ ב אוי ף או ן פארשװאונד ן געװארן . או ן גלײ ך אי ז געװאר ן א שעפ ־
טשערײ צװיש ן עולם , װ י א װינט ל צװיש ן בײמע ר אײדע ר ע ם קומ ט דע ר שטורעם .
דער עול ם הא ט װײטע ר געדאװנט , אבע ר אלעמענ ם בליק ן זײנע ן געװע ן געװענד ט צ ו
משהן או ן געשטאכ ן אי ם װ י מי ט שפיזן . באל ד אי ז אויםגעװאקם ן ארו ם אי ם א
ראד פו ן חבר ה קלײנװאר ג מי ט םאמעטענ ע היטעלע ך או ן רויט ע בעקלעך , װא ם
האבן אנגעחויב ן שטופ ן אײנע ר דע ם צוױיט ן פא ר גרוי ם גדול ח פו ן דע ר געשעעניש ,
װאם װע ט באל ד פארקומען . דערװײ ל הא ט אײנע ד פו ן ד י גרוים ע מי ט א כױו ן
געגעבן א שטו פ דא ם קלײנװארג , װא ם אי ז געפאל ן אוי ף משהן . ע ר אי ז געבליב ן
שטײן, גלײ ך ניש ט אי ם מײנ ט מען , אבע ר בלא ם װ י קאלך . הא ט מע ן פו ן א צװײ ־
טער זײ ט געגעב ן א שטוי ם צוריק , װא ם הא ט אי ם װײטע ר א שלײדע ר געטאן .
און אזו י אי ז ע ר געװארפ ן געװאד ן הי ן או ן צוריק . ם׳האב ן זי ך געהער ט אויםרופ ן
פון די , װא ם האב ן ניש ט געטאר ט אויםרײד ן אי ן מיט ן דאװנען ן נו , הא , מפםיק ,
מטם ! ם׳הא ט אבע ר ניש ט לאנ ג געדויער ט או ן דע ר שטורע ם אי ז אויםגעבראכ ן :
נאך דע ר הויכע ר שמונה־עשרה ׳ װע ן מ׳הא ט גענומע ן זאג ן ״ויה י בנםו ע הארון ״
צו הוצאות־הםפ ר או ן מ׳אי ז צ ו צו ם ארון־קודש , ערש ט דא ם שליםעל ע אי ז נישטא .
איז פלוצלונ ג אי ן מיט ן התלהבותדיק ן דאװנע ן געװאר ן שטי ל או ן אײנע ר דע ם
צװײטן פרעגט : הא , װא ם אי ז געשען ז שליםעלע ז װא ו אי ז דא ם שליםעלע ז
װער הא ט ע ם גענומען ז דערװײ ל אי ז דע ר עול ם געװא ר געװאר ן װעג ן װא ם ד א
האנדלט זיך . אבעל ע שײגע ץ אי ז ארומגעלאפ ן או ן אלעמע ן געװיז ן דא ם ״טריפה ־
פםול״. מש ה רױועלע ם אי ז געשטאנע ן טוי ט װ י ד י װאנט , װיםנדיק , א ז דא ם מײנ ט
מען אים . דערװײ ל הא ט אײנע ר געגעב ן א קלא פ איבער ן שלח ן או ן אויםגערופ ן :
— הײנ ט לײענ ט מע ן ניש ט דא ם םפר !
דא האב ן זי ך אנגעהויב ן הער ן קולות , אויםגעשרײע ן אי ן הײליק ן צארן :
— אז א פושע , עוכר־ישראל !
— א חוטא־ומחטיא !
— ירבע ם ב ן נבט !
— צולי ב אז א שײגע ץ זא ל לײד ן א גאנצ ע עד ה ײדן? !
— אדויםװארפ ן אי ם !
זײן פאטער , װא ם אי ז אלײ ן אוי ך ניש ט געװע ן צופריד ן פו ן זונ ם דרבים ,
234
פנקס מלאװ ע
האט זי ך ניש ט געװאל ט אײנרייס ן מיט ן עול ם או ן זי ך אנגעמע ן פאר ן זון . הא ט זי ד
ארויסגערוקט פז ן שטיב ל אומבאמערקט . משה ם חברי ם או ן תלמידי ם זײגע ן גע ־
שטאגען אי ן אײ ן שרעק , א ז דע ר צאר ן זא ל זי ד ניש ט אויםלאז ן אוי ד צ ו זײער ע
קעפ. ס׳אי ז גענו ג געװע ן א ז א ײנג ל הא ט זי ד געשטעל ט אקעג ן אז א בחור ל או ן
אים ארײנגעקוק ט אי ן ד י אויגן , או ן יעגע ם זא ל װער ן קאל ט או ן הײם.. . דע ר
ראש אי ז געװע ן אבאל ע שײגעץ* ) או ן ע ר הא ט זי ד טאק ע געשטעל ט ב ײ די ,
װאם האב ן זי ד געפיל ט שולדיק , או ן ארו ם אי ם זײנע ן באל ד אויםגעװאקם ן רעדלע ד
קלײגװארג. דא ם גאנצ ע שטיב ל הא ט זי ד געװיגט . טליתי ם זײנע ן געװאר ן אויס ־
געטאן או ן אנגעלײג ט קופעםװי מ אוי ף ד י טישן , גלײ ד מ׳אי ז זי ד מכי ן צ ו א לאנגע ר
הפסקה. דע ר משוגענע ר הירש־בע ר הא ט יי ד דערװײ ל געװיצלט : װאל ט כאט ש
געװען נאכ ן לײענען , װאל ט מע ן דערװײ ל אהײמגעגאנגע ן מאכ ן קידוש . אי ן דע ם
האט זי ד געזע ן װ י ם׳שטופ ט יי ד צװיש ן עול ם מאטק ע מיט ן גראב ן בויד , רויט ן
פנים או ן ארויסגעזעצט ע אויגן . ם׳אי ז געװאר ן שטיל . עול ם הא ט אי ם געמאכ ט
א װאר ע או ן זי ד געשטופ ט גא ד אים . ע ר אי ז גלײ ד צ ו צ ו משה ן או ן גיש ט מאכנדי ק
קײן לאנג ע שהױת , אי ם אראפגעלאז ט אײנ ס או ן צװ ײ איבע ר דע ר בא ק או ן אוים ־
געשריגן מי ט זײ ן כארכלדיקע ר שטים ,
— ארוי ם פו ן דאנען , ד ו ארצי־מחוצ ף פני ם !
און דע ר גאנצע ר עול ם הא ט אי ם גענומע ן שטוים ן צ ו דע ר טיר .
אבער ד א אי ז געשע ן א נײם , װא ס הא ט נא ד קײנמא ל ניש ט געטראפ ן :
שוין זײענדי ק בי י דע ר טיר , הא ט מש ה מי ט פלאמיק ע באק ן זי ד אויסגע ־
דרײט צו ם עול ם או ן געדרא ט מי ט דע ר האנ ט :
— ם׳װע ט אײ ד טײע ר קאםטן ! אי ן טורמ ע װע ט אי ר אל ע גײן !
און אי ז געשװינ ט ארוים .
באלד הא ט זי ד געפונע ן דא ם שליסעלע , מ׳הא ט גענומע ן לײענע ן דא ם םפר .
ארום הא ט אבע ר געקאכ ט װ י אי ן א קעםל , א ז מ׳הא ט ניש ט געהער ט דע ם בעל־קורא .
מ׳האט געקלאפ ט אי ן שלחן , געשריג ן : שא , שטי ל ! ס׳הא ט אבע ר ניש ט געהאלפן .
בעת מ׳הא ט שוי ן געהאלט ן ב ײ דע ר הויכע ר שמונה־עשר ה פו ן מום ף אי ז װײטע ר
געשען א נײ ם :
קינדער זײנע ן ארײנגעקומע ן צ ו לויפ ן דערשװיצט , פארםאפע ט או ן דער ־
צײלט:
— מש ה רױועלע ם גײ ט מיט ן ״מזיק ״ או ן מי ט באבורי ן דע ם םטראזשניק !
דערהערנדיק דאם , אי ז דע ר עול ם געװאר ן פארציטערט . מ׳הא ט ניש ט אזו י
מורא געהא ט פאר ן םטראזשניק , װ י פאר ן *מזיק״ . מ׳הא ט געװאוסט , א ז מי ט
אים שפיל ט מע ן זי ד נישט . מ׳הא ט זי ד אנגעהויב ן איבערצוקוק ן מי ט ד י אויגן .
*) אב א טיקולסקע ה
פנקס מלאװ ע
235
אין א פא ר מינו ט ארו ם הא ט מע ן שוי ן געזע ן דור ך ד י פענצטע ר אל ע דרײ .
משה אי ז געבליב ן שטי ץ אי ן הוי ף או ן מזי ק מיט ן םטראזשני ק זײנע ן ארײ ן אי ־
נעװייניק.
ס׳איז געװאר ן פײנלע ד שטיל .
און מזי ק הא ט געדונערט ו
— װע ר הא ט דא ם געפאטשט? ! ד י מינו ט זא ל ע ר ד א אהערקומען ו אוי ב
נישט, װע ט זײ ן שלעכט ן
ער אי ז געשטאנע ן אי ן היטל , דע ם גלאנציק ן דאשע ק אװעקגערוק ט אוי ף
דער רעכטע ר פא ה או ן ד י אויג ן רוי ט פא ר צארן . ע ם הא ט בכל ל געטראג ן א כע ם
אויף פחמע , שײנ ע ײדן . ע ר הא ט זי ך דערמאנ ט װ י מ׳הא ט אי ם אמא ל באלײדיק ט
אין שמחת־תור ה נישט־װעלנדי ק אי ם געב ן א ן הקפה . ע ר הא ט שוי ן געגעב ן א שפ ײ
אין האנט , א םימ ן א ז ע ר הײב ט א ן ארבעטן . או ן דע ר סטראזשני ק אי ז געשטאנע ן
לעבן אי ם װ י א נעבעכ ל או ן נא ר געהאלט ן אי ן האנ ט דא ם ביכ ל מי ט א בלײפעדע ר
גרײט צ ו שרײב ן א פראטאקאל .
עולם אי ז געױאר ן בלאס . מ׳הא ט געװאוס ט מי ט װא ס דא ס שמעקט . מ׳הא ט
געקענט מזיקן , א ז ב ײ אי ם אי ז קײ ן חכמו ת גישטא . געזאג ט או ן געטא ס פו ן
זײנע ידי ם גײ ט מע ן ניש ט ארוי ס קײ ן גאנצער . מאטק ע הא ט זי ך דערװײ ל פאר ־
שטעקט ערגע ץ אי ן א װינקל , מור א געהא ט ארויסצושטעק ן ד י נא ז או ן פו ן זײ ן
גבורה אי ז גא ר ניש ט געװארן . ס׳הא ט געהאלט ן שמאל .
דא אי ז געקומע ן צ ו היל ף ר ׳ ױסל .
ר׳ ױםל , װא ם אי ז נאר־װא ם געהא ט געקומע ן צו ם צװײט ן דאװנע ן או ן דערזען ׳
װאס ד א טו ט זיך , אי ז ע ר גלײ ך צ ו צ ו מזיקן , ארויפגעלײג ט זײנ ע פולע , אויםגע ־
אײדלטע הענ ט אוי ף מזיק ם פלײצע ם או ן װײ ך געזאגט :
— נו , נו , בים ט דא ך אוי ך א ײד , ט א מא ך ניש ט קײ ן געװאלט ן אי ן א מקום ־
קדוש בײ ם דאװנע ן ן ס׳אי ז דא ך א חלול־השם . ג ײ אהײ ם או ן קו ם ארײ ן צ ו מי ר
הײנט נא ך הבדל ה או ן ם׳װע ט שוי ן זײ ן גו ט.. . או ן איצ ט הא ב מי ר א גוט ן שב ת
און נע ם אוי ך מי ט דע ם ערל .
אקעגן אזעלכ ע װײכ ע רײ ד פו ן ר ׳ ױסלע ן הא ט זי ך אפיל ו מזי ק ניש ט געקאנ ט
אקעגנשטעלן. דע ר כע ם הא ט אי ם א ביס ל אפגעלאזט . נא ר בײ ם ארויסגײ ן הא ט
ער נא ך געשריג ן 1
— אי ך װע ל אײ ך וױױן , חםידאקעם , אויפהײב ן אוי ף יענע ם א האנט !
ער הא ט געגעב ן א װאונ ק דע ם םטראזשני ק או ן אי ז מי ט אי ם ארויס .
נאך דע ר דאזיקע ר מעש ה אי ז מש ה רױועלע ם אוי ך ^יוע ק לערנע ן אי ן בית ־
מדרש. דע ר כע ם הא ט אבע ר שוי ן אי ן אי ם געברענ ט או ן ע ר הא ט געשװאויר ן זי ך
236
פנקם מלאװ ע
נוקם צ ו זײ ן אוי ף א נײע ם שטײגער.. . ע ר הא ט אנגעהויב ן זי ך צ ו זזבר ן ווא ם
מער מי ט שטיבל־בחורי ם או ן ז ײ ארײנגעצויג ן צ ו זיסקינדן . ע ר הא ט ז ײ געגעב ן
השכלה־ספרים צ ו לײענע ן או ן אנגעהויב ן מי ט ז ײ פיר ן לאנג ע שמועס ן אי ן װיערזש ־
ביצקעם םא ד אי ן ד י פארנאכט ן װעג ן דע ר השכלה . ע ר הא ט זי ך פארלײגט , א ז ע ר
מוז אוי ך אבאל ע שײגע ץ מאכ ן פא ר א ן אפיקורם . או ן ע ר הא ט זײנ ם אויםגעפירט .
ער הא ט אנגעמאכ ט א חורב ן אי ן שטיבל .
נײע צײט ן
ראס געפי ל פו ן ד י חםידים , א ז פו ן זיסקינד ם הוי ז װע ט קי ץ גוט ם ניש ט
ארויס, הא ט ז ײ ניש ט אפגענארט . עפע ם װ י מיטאמא ל הא ט מע ן זי ך ארומגעזען ,
װי זײנ ע תלמידי ם װער ן װא ם א טא ג מע ר או ן צ ו ישראל־לערע ר הער ט מע ן אוי ף
אינגאנצן צ ו קומען , או ן דא ס אי ז געװע ן א שלעכטע ר םימן . מש ה רױועלע ס אי ז
געװארן דע ר פארמיטלע ר צװיש ן זיםקינד ס הוי ז או ן ד י שטיבל־בחורים . װא ם
אמאל מע ר הא ט מע ן אנגעהויב ן פאק ן ב ײ ד י לעצט ע ״טריפה־פםולס״ , װא ם ז ײ
האבן געהאלט ן אונטע ר דע ר גמרא . יעד ן שב ת הא ט מע ן מעכב־הקריא ה געװע ן
און געװארפ ן אפיקורםים . ם׳אי ז געקומע ן צ ו פעט ש או ן צ ו מחלוקתן . ם׳הא ט
אבער גארניש ט געהאלפן . דא ם בית־מדר ש הא ט אנגעהויב ן װאקס ן אויפ ן חשבו ן
פון שטיבל . ד י ארויםגעװארפענ ע זײנע ן אװע ק אי ן בית־מדר ש או ן נא ך ז ײ זײנע ן
נאכגעגאנגען שוי ן פרײװיליקע , װא ם האב ן אלי ץ פארלאז ט דא ס שטיבל . אי ן שטיב ל
האט אנגעהויב ן װער ן שיטערע ר ב ײ ד י טישן . ס׳אי ז געװאר ן א רעש , א ז ס׳אי ז ד א
זינד אי ן שטאט . װײבע ר האב ן אײנגעלײג ט װעלטן , א ז צולי ב ד י אפיקורסי ם
שטארבן קינפעטארינ ם או ן קלײנ ע קינדע ר אי ן ד י װיגן . אי ן ד י חסידיש ע הײזע ר
האט זי ך געטא ן חושך . דע ר ר ב הא ט געסטראשע ט מי ט חר ם (צולי ב דע ר םכנ ה
האט מע ן מי ט אי ם שלו ם געמאכט ) או ן טאטע ס — מי ט אװעקגעב ן צ ו ד י זעלנע ר
און מעבי ר נחל ה זיץ .
מיטאמאל אי ז מע ן געװא ר געװארן , א ז אי ן שטעט ל הא ט זי ך געגרינדע ט
א ביבליאטעק , װא ו מע ן זיצ ט או ן מע ן לײענ ט ביכע ר או ן צײטונגע ן או ן װא ו ױנגע ן
מיט מײד ן קומע ן זי ך צונויף . הא ט זי ך אויפגעהויב ן א ״ויצעקו״ , א ז גא ט זא ל
שומר־ומציל זײן . או ן א ט הא ט זי ך באװיז ן עפע ם א ױנגערמא ן אי ן א שװארצע ר
פעלערין, א ברײט ן צעקנײטשט ן קאפעלױ ש או ן טונקעל ע ברילן , װא ס הא ט געגעב ן
פנקס מלאוו ע
237
״שטונדך אוי ף רוסי ש או ן דײטש ׳ או ן בחורי ם או ן מײדלע ך האב ן זי ד ב ײ אי ם גע ־
לערנט. געזעל ן או ן שנײדערקע ס האב ן זי ך אויפגעהער ט צונויפקומע ן ב ײ ישראל ־
לערער שב ת נאכ ן שלאף , נא ר גא ר אי ן דע ר ״טומאה ״(אזו י הא ט ס׳שטעט ל גערופ ן
די ביבליאטעק) , װא ו דע ר פעלערינע־מא ן הא ט פא ר ז ײ געהאלט ן לעקציעם . פאר ־
נאכט זײנע ן ד י בחורי ם געגאנגע ן שפאציר ן הינטע ר דע ר שטא ט לײענע ן ביכע ה
זינגען ״השושנה ״ או ן ד י ״םאכע״ , שמועס ן װעג ן אײראפ ע או ן געװארפ ן דרך ־
אגב פארשעמט ע בליק ן צ ו ד י פאררײטלט ע מײדלעך , װא ס האב ן אוי ך דאר ט שפא ־
צירט.
מיט דע ר צײ ט זײנע ן אביגחר ל או ן אברהם־שמואל , ד י צװ ײ חברים , ד י
שײנדלעך פו ן שטיבל , אוי ך געװאר ן ארײנגעצויג ן דור ך מש ה רױועלעס , אי ן דע ר
חברה משכילים . אביגדורל ס באשלוס ? צ ו האלט ן דע ם רבינ ס ברכה , אי ז גע ־
װארן געבראכן . ע ר װײם ט אײגנטלע ך אלײ ן ניש ט װ י אזו י דא ם אי ז געשען , נא ר
מיטאמאל הא ט ע ר דערזען , א ז ע ר אי ז פארקראכ ן אי ן א ן אנדע ר װעל ט או ן אי ז
שוין ניש ט דע ר אײגענע ר װא ם אמאל . דע ר חש ק צ ו לערנע ן הא ט אויפגעהער ט
און ד י םפרים־חיצוני ם ציע ן װ י מאגנעט . ע ר הא ט נא ך געפרואװ ט קעמפן , געליט ן
אינערלעכע יםורים , געװאל ט צוריקקער ן זי ך אויפ ן דרך־הישר , אבע ר באל ד דער ־
נאך געזוכ ט היתרים , א ז מע ן מע ג עום ק זײ ן א בים ל אי ן טבעױ ת או ן שכלױת , והא ־
ראיד.: דע ר רמב״ם . בײנאכ ט אי ז ע ר ניש ט געשלאפ ן פו ן ד י אינערלעכ ע ספקות .
טײלמאל הא ט ע ר זי ך צעװײנ ט אי ן דע ר שטי ל װ י א קלײ ן קינד , ניש ט געפינענדי ק
קײן אויםװע ג פו ן ד י צװ ײ װעלטן , װא ם יעד ע צי ט אי ן א ן נאדע ר זײט . ע ר הא ט
אבער געפילט , א ז בלאנדזשענדיק , דערװײטער ט ע ר זי ך יעד ן טא ג פו ן טאטנ ם װעלט ,
און גײ ט איבע ר אי ן א נײער . נאכמיטא ג אי ז ע ר שוי ן ניש ט אװע ק אי ן שטיבל ,
נאר הינטע ר דע ר שטא ט אויפ ן פעל ד או ן דאר ט זי ך פארטיפ ט אי ן ד י לשון־קודשדיק ע
ביכער, װא ס ע ר הא ט גענומע ן ב ײ זיסקינד ן או ן ז ײ האב ן ביסלעכװי מ געמאכ ט א ן
איבערקערעניש אי ן זײ ן מוח .
בײ אברהם־שמואל ן אי ז ע ס צוגעגאנגע ן לײכטער , א ן איבעריק ע אנשטרענ ־
גונגען או ן אינערלעכ ע יםורים . ע ר הא ט אוי ך אנגעהויב ן נעמע ן ביכע ר ב ײ זיס ־
קינדן או ן ביסלעכװי ת איבערגעגאנגע ן צ ו ד י משכילים . ע ר אי ז געװע ן טרוקענע ר
פון אביגדורלע ן או ן אויפ ן אר ט פו ן ד י שפיציק ע אײנפאל ן או ן חריפותדיק ע פשטלע ך
פון מהר״ ם שי ף או ן ״שאנת־אריה״ , הא ט ע ר זי ך אנגעהויב ן פארטיפ ן אי ן ד י
קונציקע אײנפאל ן או ן אויפטועכצ ן פו ן אלגעבר ע או ן געאמעטריע . דע ר פעלע ־
רינע־מאן הא ט אי ם בשתיק ה געלערג ט אל ע לימודי ם פו ן גימנאזי ע או ן מרימל ,
ר׳ ױםל ם ײנגסט ע טאכטע ר — פויליש . יעדע ר הא ט ע ם געהאלט ן פא ר א הײליק ן
חוב אי ם צ ו לערנע ן בחנם . מ׳אי ז געװע ן זיכער , א ז מי ט זײנ ע עלויש ע פעאיקײט ן
װעט ע ר אי ן א קורצע ר צײ ט ענדיק ן ד י גאנצ ע אכ ט קלאם ן גימגאזי ע אל ס עקם ־
238
פנקס מל^װ ע
טערן. ע ר הא ט אנגעהויב ן קלענע ר מאכ ן ד י פאו ת או ן אוי ף דע ר גא ם ז ײ אינגאנצ ן
באהאלטן הינטע ר ד י אויערן .
אויך אבאל ע שײגע ץ אי ז צוגעשטאנע ן צ ו דע ר חבר ה או ן געװאר ן מש ה רױוע ־
לעם תלמיד־מובהק , או ן זײ ן עובד ה אי ז איצ ט געװע ן צ ו שטײ ן אוי ף דע ר װאד ׳
מען זא ל ניש ט פאק ן ד י פארבארגענ ע משכילי ם פו ן שטיב ל או ן ם׳זא ל ניש ט פאל ן
אויף ז ײ קײ ן בײ ז אויג . דא ם אי ז געװע ן זי ץ תשובה־טאן , פא ר ד י פריערדיק ע
זינד.
װען ר ׳ ױם ל או ן ר ׳ איטשק ע האב ן דערהערט , װא ם ם׳הא ט זי ך געמאכ ט מי ט
זײערע קינדער , האב ן ז ײ לכתחיל ה ניש ט געגלײבט . נארישקײטן , — האב ן ז ײ ב ײ
זיך געטראכט , — ב ײ װעמע ן דא ם אי ז מעגלעך , ב ײ ז ײ נישט ן זײער ע קינדע ר
װעלן דא ם ניש ט טאן . שפעטער , אבער , װע ן ז ײ האב ן זי ך צוגעקוק ט נענטע ר צ ו
די קינדער ם דרכי ם או ן זי ך איבערצײגט , א ז א װעל ט אי ז ניש ט משוגע , — אי ז ז ײ
געװארן פינצטע ר פא ר ד י אויגן . ם׳אי ז געװע ן א שאנ ד או ן א װײטי ק צוזאמען .
פאר מענטש ן הא ט מע ן ע ם אװעקגעמאכ ט מי ט דע ר האנט . וױי ם אי ך װאם ז ז ײ
װעלן עלטע ר װערן , װעל ן ז ײ װער ן קליגע ר או ן אװעקװארפ ן ד י מעשי־ילדות .
אבער אי ן הארצ ן הא ט מע ן גענומע ן טראכט ן גאנ ץ ערנם ט או ן זוכ ן עצות , װ י אזו י
אויםצואװארצלען ד י קליפה , װא ם הא ט זיך , רחמנא־לצלן , ארײנגעכאפ ט אי ן זײער ע
היתער. ר ׳ איטשק ע הא ט באל ד באשלאם ן אװעקצושיק ן דע ם זו ן צו ם םאכאטשא ־
װער — ע ר זא ל דאר ט לערנען . זא ל ע ר נא ר זי ץ װײ ט פו ן ד י היג ע חברים , או ן דע ר
רבי װע ט שוי ן טא ן אוי ף אי ם השגחה . ר ׳ ױם ל הא ט געטראכ ט װעג ן מאכ ן זײ ן
אביגדורלען פא ר א חתן . אבע ר ד א זײנע ן אנטשטאנע ן געװים ע שװעריקײטן ן
ראשית, אי ז ע ר נא ך צ ו יונג ן והשנית , הא ט ע ר עלטער ע טעכטער , װא ם זײנע ן
אויך א בים ל געכאפ ט אי ן דע ר מעש ה או ן מע ן ברוי ך ז ײ פריע ר חתונ ה מאכ ן —
פארט מײדלעך .
גאר אי ן גיכן , טאק ע אי ן א פא ר טע ג ארום , הא ט מע ן אברהם־שמואל ן משל ח
געװען קי ץ םאכאטשעװ . ר ׳ איטשק ע אי ז מי ט אי ם מיטגעפארן , געבעט ן דע ם רבי ׳
ער זא ל אוי ף אי ם האב ן א ן אוי ג או ן אי ם איבערגעלאז ט דארט .
אביגדורל אי ז געבליב ן אלײן , א ן זי ץ חבר . ע ר הא ט זי ך אנגעהויב ן מע ר צ ו
היטן, געזעם ן לענגע ר אי ן שטיב ל ב ײ דע ר גמרא . אבע ר פא ר מענטשנ ם אויג ן
קאן מע ן זי ך ניש ט באהאלטן . מ׳הא ט באמערקט , א ז ע ר גײ ט כםד ר ארא פ פו ן
דרך הישר . שטילערהײ ט האב ן חםידי ם אונטערגעמורמל ט או ן געקוק ט אוי ף אי ם
קרום. מ׳הא ט אי ם אבער , ניש ט געטשעפע ט צולי ב ױי ן פאטער ו מ׳הא ט ניש ט
געװאלט ר ׳ ױםלע ן מצע ר זיץ . מ׳הא ט אזו י אוי ך געזע ן װ י ע ר אי ז באטריבט , גײ ט
ארום מי ט א שװע ר געמיט , װ י א שטי ץ װאל ט אי ם געלעג ן אויפ ן הארץ . נא ר
אין דע ר שטי ל הא ט מע ן געקרעכצ ט או ן מי ט אי ם מיטגעליטן .
פנקס מלאװ ע
239
♦
דאס הא ט אזו י אנגעהאלט ן א לענגער ע צײט . דא ם שטעט ל הא ט זי ך װ י ע ס
איז אנגעהויב ן צ ו בארואיקן . אברהם־שמוא ל אי ז אי ן םאכאטשעװ . פו ן אביגדורלע ן
זעט מע ן אוי ך נישט , חם־ושלום , קײ ן אויםטערלישס ׳ אפש ר װע ט גא ט העלס ן או ן
ער װע ט װער ן א חוזר־בתשובה . א פא ר פו ן ד י משכילי ם האב ן חתונ ה געהא ט או ן
געװארן לײטיש ע קרעמער . עטלעכ ע זײנע ן אװע ק אי ן אנדער ע שטעט . אי ן דע ר
״טומאה״ רויש ט שוי ן ניש ט אזו י פו ן ד י ױנגע ן מי ט ד י מײדן . מ׳הא ט געמײנט ,
אז ם׳האל ט שוי ן בײ ם סוף .
אבער פלוצלונ ג הא ט אויםגעבראכ ן דע ר שטורעם .
מיטאמאל האב ן אנגעהויב ן בושעװע ן אי ן דע ר לופ ט גרוים ע או ן שטארק ע
כװאליעם, װא ם זײנע ן אנגעקומע ן פו ן ערגעץ־װא ו או ן אויפגערודער ט אוי ך ד י
שטילע נעםט ן פו ן ד י קלײנ ע פויליש ע שטעטלעך < נײ ע װינט ן האב ן אנגעהויב ן
בלאזן או ן פארכאפ ט ד י הערצע ר פו ן דע ר ױגנט , ארײנדרינגע ן אי ן א ס ך ײדיש ע
הײזער או ן דאר ט אנגעמאכ ט חורבות . ױנגעלײ ט זײנע ן געװאר ן אומרואיק , ניש ט
צופרידן מי ט דעם , װא ם ם׳איז , נא ר געשטרעב ט צ ו דעם , װא ס ם׳אי ז נא ך נישט ,
אבער ברויך , לוי ט זײע ר מײנונג , אגקומען . מ׳הא ט אװעקגעװארפ ן אלץ , װא ם
ם׳איז בי ז יעצ ט געװע ן הײלי ק או ן טײער , אונטערגעהאק ט אלט ע בײמער , װא ס
האבן אי ן דע ר טי ף געװארצל ט פו ן לאגג ע דורו ת, • געװארפ ן א ן אומח ן אוי ף אלעם ,
װאם אי ז בי ז יעצ ט געװע ן שײ ן או ן גוט , או ן זי ך געריס ן צ ו א נ ײ לעבן . ד י הײ ם
איז געװאר ן ענ ג או ן ד י לופ ט געשטיקט .
אין ד י שטעטלע ך הא ט זי ך אנגעהויב ן עפע ס שטאר ק צ ו באװעגן . ײד ן האב ן
געקוקט מי ט שרע ק או ן הארצקלאפעני ש אויפ ן נײם , װא ם הא ט אויפגערודער ט ד י
װארעמע גוט ע הײם . מ׳הא ט דערצײל ט פו ן עפע ם א ױנגנמאן , װא ס פאר ט ארו ם
איבער ד י שטעטלעך , האל ט רעדע ס פא ר געזעל ן או ן דינםט־מײדלע ך או ן װי ל
אנמאכן נײ ע ארדענונגע ן אוי ף דע ר װעל ט ; פו ן עפע ם א חבר ה /,אחדות״ , װא ם װי ל
אראפװארפן דע ם קיס ד פו ן בענק ל און , להבדיל , גא ט פו ן הימ ל או ן אײנפירן , א ז
ם׳זאל קײ ן געל ט ניש ט זײ ן אוי ף דע ר װעלט , קײ ן ארע ם או ן רײך . או ן פו ן דע ר
צװײטער זײ ט זײנע ן עפע ס אנגעקומע ן משיח ם צײט ן ן ױנגעלײ ט װארפ ן אװע ק ד י
הײם או ן פאר ן קײ ן ארץ־ישרא ל דאר ט צ ו װער ן פראםט ע פויערי ם או ן ארבעטער .
און הג ם ז ײ װיל ן דוח ק זײ ן דע ם ק ץ או ן ברענגע ן משיחן , זע ט מע ן עפע ם נישט , ז ײ
זאלן זײ ן איבערי ק פחם . מע ן מאכ ט איבע ר ד י חדרי ם או ן תלמוד־תורות , מע ן
לערנט פו ן מעטאדע ם לשון־קודש , װא ם מ׳הא ט ע ס א נאמע ן געגעב ן העברעאיש .
מען גרינדע ט חברו ת או ן מע ן זאמל ט געל ט אפצוקויפ ן בײ ם טער ק ארץ־ישראל ,
אדער װ י ז ײ רופ ן ע ם ? צױן . מ׳הא ט איבערגעגעב ן בסוד , פו ן אויע ר צ ו אויער ,
אז דעמ ם זו ן או ן יענעמ ם טאכטע ר געהער ן צ ו דע ר אדע ר יענע ר חברה . פאליצ ײ אי ז
240
פנקס מלאוו ע
געװארן אומרואי ק או ן דע ר גאטשאלני ק הא ט אנגעהויב ן קוק ן קרו ם אוי ף ד י שטעטל ־
דיקע ײדן . מ׳הא ט געזע ן באשײנפערלע ך א ז ם׳גרײ ט זי ך עפע ם ניש ט קײ ן גוט ם
אויף דע ר װעלט .
די פארנעפלטע , צעשװאומענ ע חלומו ת פו ן ד י שטעטלדיק ע משכילים , האב ן
אנגענומען רעאל ע פארמען . ס׳זײגע ן אנטשטאנע ן פארשײדענ ע פארטײע ן או ן
קלײזלעך, װא ם האב ן זי ך באקעמפ ט קעגנזײטי ק מי ט ברע ן או ן אײפער . ד י אחדות ־
לײט מי ט ד י צױן־לײ ט זײנע ן צװיש ן זי ך געװע ן אוי ף מעסער־שטעך . יעד ע
פארטײ הא ט זי ך געהא ט אי ר פאן , פא ר װעלכע ר מ׳אי ז גרײ ט צ ו גײ ן בי ז בלוט .
דאס פײע ר פו ן חסידות , מי ט װעלכ ן ד י לופ ט פו ן שטעט ל אי ז געװע ן אדורכגעזאפט ,
האט זי ך איבערגעטראג ן אוי ף ד י צאנקערײע ן או ן מחלוק ת פו ן ד י פארטײען *
דאם פארגעטער ן או ן פארהײליק ן דע ם רב י הא ט זי ך פארװאנדל ט אי ן א פארער ן או ן
אין א צוגעבונדנקײ ט צ ו דע ם אײגענע ם קלית ל או ן זײ ן פירער , דע ם נײע ם רבי ן . . .
דען יעד ע פארט ײ הא ט געהא ט איר ע גדולים , אנפירער , אזעלכ ע מינ י רבײם ׳
װאם זײנע ן געװע ן פארהײליק ט ב ײ אל ע חברים , אנגעהעריק ע צ ו דע ר דאזיקע ר
פארטײ. ר ׳ ױסל ס דר ײ קינדע ר האב ן געהער ט צ ו דר ײ פארשײדענ ע ריכטונגען ׳
װאם האב ן צװיש ן זי ך געפיר ט א העפטיק ן קאמף . אי ן שטעט ל האב ן זי ך פאר ־
שפרײט קלאנגען , א ז אברהם־שמוא ל אי ז שוי ן לאנ ג אװע ק פו ן סאכאטשע װ קײ ן
װארשע או ן דאר ט געװאר ן א פירע ר פו ן /׳בונד״ . מ׳הא ט זי ך פארזאמל ט אי ן
װעלדל, געפיר ט הײם ע װיכוחי ם או ן זי ך געגרײ ט צ ו א שטרײק , פו ן ד י שנײדער ־
געזעלן. ם׳האב ן זי ך באװיז ן ד י ערשט ע רעװאלװער ן או ן בלאנקענדיק ע פיסטויל ן !
מ׳איז געװאר ן הפקרדיק . אפיל ו זיסקינד ם הוי ז הא ט שוי ן מע ר ניש ט געצויג ן או ן
אויף זיםקינד ן אלײ ן הא ט מע ן שוי ן געקוק ט װ י אוי ף א ן עובר־בטל . פאליצ ײ הא ט
געמאכט ארעםט ן או ן א פא ר אנפירע ר פארשיק ט אי ן א װײטע ר גובערניע . דא ם
שטעטל אי ז געגאנגע ן אוי ף רעדער •
ר׳ ׳ױסל ס הויז , װא ס אי ז תמי ד געװע ן פו ל מי ט װארעמע ר משפחהדיקע ר
אטמאספערע, אי ז געװאר ן פארװאנדל ט אי ן א קאל ט גאסט־הויז , װא ו יעדע ר פו ן
די קינדע ר הא ט זי ך אי ן אי ם געפיל ט נא ר װ י א גאםט , אוי ף דע ר װײל , או ן ניש ט
געהאט קײ ן שותפו ת מי ט ד י איבעריק ע מיטגלידע ר פו ן הויז . ד י עלטער ן האב ן
נישט דערקענ ט ד י קינדע ר או ן ד י קינדע ר — ד י עלטערן . פײגעל ע פלעג ט זי ד
פארמאכן אי ן אי ר צימע ר פא ר גאנצ ע טעג , לײענע ן ביכע ר או ן ארויםקומע ן נא ר
צום עםן . מרימ ל פלעג ט פארפאל ן װער ן פו ן דע ר הײ ם אוי ף שעה ן לאנ ג או ן קײ ־
נער הא ט ניש ט געװאוסט , װא ו ז י אי ז אהינגעקומען . אײנמא ל הא ט זי ך אי ר נא ר
פארגלוסט, גענומע ן או ן אפגעשויר ן ד י לאנגע , שװארץ־זײדענ ע הא ר װ י א ײנגל .
צו אביגדורלען , װא ס אי ז שוי ן געװע ן א דערװאקםענע ר בחו ר זײנע ן געקומע ן
חברים, גארניש ט פו ן זײ ן שטײגער , שנײדע ר או ן שוסטער־ױנגען , או ן פארברענג ט
מיט אי ם אי ן צימע ר גאנצ ע אװנט ן אי ן װיכוחי ם או ן אמפערײען . פר ץ או ן שמואלי ק
פנקם מלאװ ע
241
האבן דעמאל ט שוי ן געהא ט חתונ ה געהא ט או ן געגעם ן קעם ט ב ײ זײער ע שזוע ר
און שװיגערם . צ ו ר ׳ ױםלע ן דינע ן געקומע ן באקאנט ע או ן דערצײלט ׳ א ז די ן
מרימל שלעפ ט זי ך ארו ם מי ט עפע ם א ״דראב״ ׳ א הויכ ן פויליש ן םטזדענט . דע ר
דאזיקער םטודענט ׳ װא ם אי ז געװע ן אנגעטא ן אי ן א םטודענטי ש היט ל מי ט א גאל ־
דענעם שנו ר ארום ׳ הא ט דערװעק ט אי ן ר ׳ ױםל ם קינדע ר א נ ײ באגער ׳ א גרוים ן
חשק צ ו פאר ן קײ ן אויםלאנ ד שטודירן . טאטע־מאמ ע האב ן גענומע ן אײנטענה ן מי ט
די קינדע ר או ן ז ײ אויפװײז ן זײער ע פאלש ע דרכים ׳ זי ך געבעטן ׳ ז ײ זאל ן ניש ט
װעלן איבערמאכ ן א װעלט . ם׳הא ט אבע ר גארניש ט געהאלפן . אײנע ר הא ט ניש ט
פארשטאנען דע ם צװײטן . ד י עלטער ן מי ט ד י קינדע ר או ן יעדע ם קינ ד פא ר זי ד
זײנען געװע ן גא ר באזונדער ע װעלט ן או ן ד י אל ע האב ן זי ך ניש ט געקאנ ט צונויפ ־
גיםן אינאײנעם .
דאם געלוי ף פו ן דע ר הײ ם
רי װאלקנס ׳ װא ם האב ז זי ך אנגעהויב ן קלײב ן איבע ר ר ׳ ױםל ם הויז ׳ זײנע ן
געװארן װא ם אמא ל שװארצע ר או ן האב ן זי ך געלײג ט װ י א שװער ע בלײערנ ע משא .
די דר ײ ױנג ע קינדער ? פײגעלע ׳ מרימ ל או ן אביגדורל . זײנע ן נא ך געװאר ן
מער אײנגעשלאם ן אי ן זי ך או ן פארנומע ן בלוי ז מי ט זיך ׳ מי ט ד י אײגענ ע געדאנקע ן
און ביכער ׳ או ן טאטע־מאמ ע מי ט ד י גאנצ ע שטו ב זײנע ן ז ײ גארניש ט אנגעגאנגען .
עפעם אי ז יעדע ר פו ן ז ײ געװאר ן אזו י ערנם ט או ן פארקלער ט ; ם׳הא ט אויפגעהער ט
די װארעמע ׳ חםידיש ע אטמאםפערע ׳ ד י לעבנם־לוםטיקײ ט או ן פרײלעכקייט ׳ װא ם
איז געװע ן אוי ף אל ץ או ן אלעמע ן פארשפרײט ׳ דע ר הארציקע ר גמרא־ניגו ן או ן ד י
זים־חםידישע ניגוני ם פו ן ד י שבתי ם או ן ימים־טובים . א קאלטקײ ט אי ז געװאר ן
אויף אלע ם אויםגעגאםן ׳ גלײ ך ד י גרוים ע ליכטיק ע שטוב ן זײנע ן געװאר ן צ ו ענ ג
פאר זײ .
טאטע־מאמע האב ן ניש ט פארשטאנען ׳ װא ם ד א קומ ט פא ר װא ם אי ז דא ם מי ט
די קינדע ר געװאר ן ? װא ם פעל ט ד י אײגנטלע ך ? פארװא ם זײנע ן ז ײ דא ם ניש ט
צופרידן מי ט זײע ר הײם ? ז ײ פלעג ן קרעכצ ן אי ן דע ר שטי ל בײנאכ ט אויפ ן
געלעגער או ן װארט ן מי ט שרע ק אוי ף דעם ׳ װא ם ע ם ברוי ך אנקומען .
ענדלעך הא ט ע ם אויםגעבראכן :
אײנמאל אי ן א פראםט ן מיטװא ך צו ם מיטאג ׳ הא ט אביגדור ל מודי ע געװע ן ד י
עלטערן׳ א ז מארג ן פארטא ג פאר ט ע ר אװע ק קײ ן בערן ׳ אי ן דע ר שװײץ ׳ שטו ־
דירן . . .
242
פנקס מלאוו ע
הגם ר ׳ ױם ל הא ט נא ך פו ן פריע ר געפילט , א ז עפע ם גיש ט גוט ם רוק ט זי ך
אן אי ן זײ ן הויז ז א ז סוף־כל־םו ף װע ט עפע ם שרעקלעכע ם געשען , פונדעםטװעגן ,
דערהערנדיק דא ם הא ט אי ם געגעב ן אז א זע ץ אי ן הארץ , א ז ע ר אי ז געבליב ן זיצ ן
װי א געליימטער , ניש ט קאנענדי ק זי ך ריר ן פו ן אר ט או ן עפע ס ארויםרײדן . נא ר
א ביס ל שפעטער , װע ן ע ר אי ז א בים ל געקומע ן צ ו זיך , אי ז ע ר ארײ ן אי ן קאבינעט ,
זיך דאר ט פארשלאס ן אוי ף א גוט ע שעה , דערנא ך אי ז ע ר ארוי ם בלא ם װ י ד י
װאנט, ד י שטי ם הא ט אי ם געציטער ט או ן ד י הענ ט געשאקל ט פו ן אויפרעגזנג .
ר׳ ױם ל הא ט פארשטאנע ן דע ם גאנצ ן ערנס ט פו ן זײ ן לאגע . אחו ץ דעם ,
װאם ד י קינדע ר װער ן אי ם פרעמ ד או ן צעלויפ ן זיך , פיל ט ער , א ז ע ר װער ט
אן דע ם אינהאל ט פו ן לעב ן ז א ז אל ץ װא ם אי ז געװע ן בי ז איצט , אי ז אװע ק שוי ן
מער ניש ט צוריקצוקומען , או ן עפע ס נײם , קאלט ם או ן ביױ ם רוק ט זי ך אן . אי ם אי ז
דאך קײנמא ל גיש ט געקזמע ן אויפ ן רעױ ן א ז ם׳אי ז מעגלע ך א ז אי ן זײ ן הוי ז װע ט זי ך
עפעס ענדער ן ז ע ר הא ט געגלײבט , א ז מי ט גאט ם היל ף זזע ט זײ ן שטז ב תמי ד זײ ן
פול מי ט שפע , תור ה או ן חםידות ן א ז ע ר הא ט געפונע ן דע ם אמת ן צי ל פו ן
מענטש, דע ם ריכטיק ן װע ג אי ן לעב ן או ן א ז אוי ך זײנ ע קינדע ר װעל ן גײ ן אי ן
זײנע דרכי ם או ן אוי ף דע ר עלטע ר װע ט ע ר האב ן װעמע ן איבערצוגעב ן זײ ן גײם ־
טיקע או ן מאטעריעל ע ירוש ה או ן שטארב ן חאי ק מיט ן באװאוםטזײן , א ז זײ ן
הויז װע ט אזו י בלײב ן או ן ציע ן דע ם פאדע ם אוי ך נא ך זי ץ טוי ט.. . או ן ד א פלוצלונ ג
האט זי ך צ ו אי ם ארײנגעכאפ ט ד י קליפ ה או ן אל ץ אי ז געװאר ן פארדרײט , דע ר
גאנצער פלא ן — צונישט , או ן דא ס גאנצ ע לעב ן - ־ א ן א תכלית.. .
מעגטשן האב ן אנגעהזיב ן אויםצײמײד ן זײ ן הויז . חםידי ם קומע ן צ ו אי ם
װאס אמא ל װײניקער . ב ײ שלש־סעודו ת אי ז טײלמא ל שוי ן נישט א קײ ן מני ן צ ז
בענטשןז ד י װינטערנעכ ט גײע ן אדור ך קאל ט או ן שלעפעריק . אונטע ר ד י אויג ן
טײטלט מע ן אוי ף אי ם מי ט ד י פינגע ר או ן מע ן װאונדער ט זיך , זו י אזז י ר ׳ יזם ל לאז ט
צו, א ז זײנ ע קינדע ר זאל ן זי ך אזו י אזיפפירן . דע ר גאנצע ר ח ן פו ן זײ ן הוי ז הא ט
זיך אפגעטאן .
און פארװא ם קומ ט ע ם אים ז פארזזא ם הא ט גא ט אי ם אזז י שטאר ק גע ־
שטראפט ? מי ט װא ם אי ז ע ר דא ס אזו י זינדי ק ז ע ר װאלט , אמת , געװאל ט פאר ן
צום רבין , פא ר אי ם אפרײד ן דא ס ביטער ע האר ץ או ן פרעג ן א ן עצה . אי ז אי ם
אבער דא ס אזו י שװע ר צ ו טאן , א ז דע ר רב י זא ל געװא ר װערן , װא ם ע ם טו ט זי ך
בײ אי ם אי ן הויז . ם׳אי ז אי ם א שאנ ד או ן א צע ר צוזאמען .
אבער בי ז אהע ר הא ט ע ר גערעכנט , א ז ס׳װע ט זי ך נא ך אפש ר פארבעסערן ז
אז ס׳אי ז נא ר א צײטװײליק ע זאך , א דורכגײענדיק ע מאדע . דעריבע ר הא ט ע ר
פאר ד י טעכטע ר אנגעהויב ן צ ו זזכ ן שידזכי ם או ן ז ײ געגעב ן א בים ל מע ר פרײהײ ט
אין דע ם דאזיק ן ענין . ע ר װע ט ז ײ ניש ט אנװארפ ן קײ ן חתנים , נא ר קלײב ן אזעלכע ,
זזאס זזע ט ז ײ אלײ ן געפעלן . אביגדורלע ן הא ט ע ר ארײנגענומע ן צ ו זי ך אי ן גע ־
פנקס מלאוו ע
243
שעפט. אוי ב ע ר װי ל ניש ט לערנען ׳ זא ל ע ר כאט ש זי ץ א גוטע ר םוח ר או ן אי ם
באהילפיק זיץ . או ן מי ט דע ם אויבערשטנ ס הילף ׳ הא ט ע ר גערעכנט , װע ט זי ך נא ד
אלץ ענדער ן צו ם גוטן . מ׳הא ט דא ך א גרוים ן גא ט אי ן הימל .
און דא ׳ אי ן מיט ן דרינען ׳ אי ז אנגעקומע ן ד י טרויעריק ע בשדר ה פו ן זײ ן זו ן
און אויפגעעפנ ט ד י אויגן , א ז דאס , װא ם ע ר הא ט מור א געהא ט אי ז געקומען ז א ז
אלע זײנ ע פלענע ר זײנע ן געװאר ן צעניש ט או ן א ז ד י קאטאםטראפ ע אי ז נאענ ט . . .
פארנאכטצו הא ט ע ר ארײנגערופ ן דע ם זו ן צ ו זי ך אי ן קאבינעט , װא ו ם׳אי ז
בלויז געװע ן ע ר מי ט זי ץ װײב , רבקה־לאד ״ הא ט זי ך אנגעטא ן א כו ח או ן גענומע ן
מיט אי ם אײנטענה ן אי ן גוטן י
— זא ג מיר , אביגדורל , װא ם אי ז דא ם מי ט די ר געװאר ן ז אי ך קע ן דא ך די ד
פאר א גו ט קינד , א ז ד ו װילס ט ניש ט מצע ר זײ ן טאטע־מאמע , ט א װא ם אי ז פלוצלונ ג
דיר געקומע ן אי ן קא פ אז א אויםטערלישע ר געדאנק ו צ י אי ז די ר שלעכ ט ב ײ
אונדז ? צ י האםט ו ניש ט אלץ , װא ם ח װילס ט ? או ן װא ם װעסט ו טא ן אי ן אויס ־
לאנד? צ ו װא ם טוי ג די ר דא ס שטודירן ? אי ז דע ן מי ר ניש ט בעסע ר װ י דע ם
גרעסטן פראפעםאר , הג ם כ׳הא ב ניש ט שטודירט ? או ן אוי ב ד ו װילםט , קאנםט ו
דאך לערנע ן אוי ך אי ן דע ר הײם . אי ך װע ל די ר צונעמע ן ד י בעםט ע לערער , װא ס
דו װילם ט נא ר אלײן .
אזעלכע או ן ענלעכ ע דיבורים , װא ם זײנע ן ארוי ס פו ן טיפ ן הארצן , הא ט דע ר
פאטער מי ט אי ם גערעדט , או ן ד י מאמ ע אי ז דערב ײ געשטאנען , ניש ט געעפנ ט
דאם מויל , נא ר זי ך געװיש ט ד י טרער ן פו ן ד י אויגן .
אביגדורל אי ז געשטאנע ן אנגעלענ ט בײ ם טי ש טויט־בלאס . ד י אויג ן אראפ ־
געלאזט, ד י ליפ ן האב ן אי ם געציטער ט או ן ע ר הא ט קוי ם ארויסגערעדט :
— טאטע ז ד ו קענס ט מי ך ניש ט פארשטײן . גלוי ב מיר , א ז אי ך װי ל די ך
נישט מצע ר זיץ ן אי ך פי ל די ך מי ט מיט ן גאנצ ן הארצן . אבע ר אי ך קא ן ד א
נישט מע ר ױ ץ ? אי ך פיל , א ז ם׳אי ז מי ר ד א ענ ג : אי ך טוי ג ניש ט פא ר דײנ ע גע ־
שעפטן או ן ד י געשעפט ן טויג ן ניש ט פא ר מיר . אי ך קא ן מע ר ניש ט זיצ ן או ן
לערנען װ י מײנ ע ברידע ר או ן שװאגערם , הג ם אי ך װאל ט ע ם געװאלט , או ן אפיל ו
כ׳זאל צ ו די ר רײד ן א גאנצ ע נאכ ט װעםט ו מי ך אוי ך ניש ט פארשטײן . ד ו קאנם ט
מיך ניש ט פארשטיץ . בע ט אי ך די ך דעריבער , טאטע , בארואי ק זי ך או ן ז ײ ניש ט
בײז אוי ף מיר . אי ך פארלאנ ג פו ן די ר ניש ט קײ ן געל ט נא ר א ז ד ו זאלס ט זי ך מי ט
מיר געזעגענע ן או ן מיטגעב ן דײ ן ברכה .
דער פאטע ר הא ט געזען , א ז ע ר װע ט גארניש ט מאכ ן מי ט זײג ע רײד , אי ז ע ר
שטיל געבליב ן א פא ר מינו ט או ן דערנא ך ארויםגעזעצ ט האםטי ק או ן לײדגשאפט ־
לעך:
— ניץ ז מײ ן ברכ ה װעסט ו ניש ט באקומע ן או ן געזעגענע ן זי ך מי ט די ר
244
פנקס מלאװ ע
װעל אי ך נישט . ט ו דיר , װא ם ד ו װילסט . אי ד ווע ל ניש ט זײ ן קײ ן מםײ ע לדבר ־
עבירה !
און ע ר הא ט געגעב ן א פרא ל אוי ף ד י טיר , ארוי ם מי ט כע ס פו ן קאבינע ט או ן
איבערגעלאזט דע ם זו ן א פארשעמט ן אלײ ן מי ט דע ר מוטער .
א גאנצ ע נאכ ט נאכדע ם הא ט ר ׳ ױס ל ניש ט געקענ ט שלאפן . ע ר אי ז געלעג ן
מיט אפענ ע אויג ן או ן געקרעכצט . רבקה־לאה , דא ם וױיב , הא ט זי ך אוי ך געװעק ט
אלע מינו ט או ן ר ׳ ױם ל הא ט געהער ט װ י ז י װײנ ט אי ן דע ר שטיל . פינצטע ר אי ז
געװען ארום . דע ר זײגע ר הא ט פו ן צײ ט צ ו צײ ט אויםגעשלאג ן האלב ן או ן גאנצ ע
שעהן מי ט עפע ס אזעלכ ע געהײמ ע קלאנגע ן או ן איבערגעלאז ט נא ך זי ך א טיפ ן
זינקעדיקן װידער־קול , װא ם אי ז ביםלעכװײ ז אפגעשטארבן . צ ו דע ר נאכ ט הא ט
גארנישט גענומע ן קײ ן םוף . ר ׳ ׳ױם ל הא ט געפילט , א ז איצ ט קומ ט דע ר איבערברו ך
אין זײ ן לעבן ; א ז מי ט דע ר הײנטיקע ר נאכ ט ענדיק ט זי ך ד י אלט ע װעל ט או ן
ם׳קזמט א ן א נײ ע ביױ ע או ן װיםטע , װא ס װע ט אי ם פארפינצטער ן דא ם רעש ט בים ל
יארן. ם׳אי ז אבע ר פארפאלן . ע ר מו ז ע ם מקבל־באהבה ן זיץ . מםתמ א אי ז אוי ף
אים אזו י נגז ר געװאר ן מן־השמים , או ן צ ו װא ס זא ל ע ר נא ך מאטער ן ד י קינדע ר ?
און פלוצלונג , גלײ ך ם׳אי ז אי ם ערשט־װא ם קלא ר געװארן , הא ט ע ר זי ך דערמאנט ,
אז א ט באל ד װע ט זי ך זי ץ אביגדור ל אויפכאפ ן או ן זי ך אװעקלאז ן אי ן דע ר גרוי ־
םער, פרעמדע ר װעלט . או ן א שוידע ר אי ז אי ם אדורך... . װע ר װײ ם װ י אי ם װע ט
עס אויםקומע ן צ ו לײד ן אי ן דע ר פרעמד , זיצגדי ק ב ײ פרעמד ע טישן . או ן א גרוי ס
רהמנות הא ט אי ם ארומגענומע ן אויפ ן זון ? ד י פאטער־ליב ע הא ט זי ך דערװעקט .
ער הא ט אנגעהויב ן אי ן הארצ ן אי ם צ ו פארענטפער ן : ע ר אי ז דא ך תמי ד געװע ן
א װאוי ל קינד , א גוט ע נשמה . מםתמ א קװעל ט אי ם עפעם , װא ס ע ר קא ן ע ם ניש ט
אויםזאגןן מםתמ א הא ט ע ר עפע ם אויפ ן הארצן , װא ם דריק ט אים.. .
ר׳ ױם ל אי ז גאנ ץ שטי ל ארא פ פו ן בעט , אפגעגאם ן נעגלװאםער , אנגעשטעק ט
די שטעקשיך , ארײ ן אוי ף ד י שפיץ־פינגע ר צ ו זי ך אי ן קאבינעט , אנגעצונד ן א ליכט ,
פארשפארט ד י טיר , ס׳זא ל זי ך ניש ט הער ן קײ ן גערויש , געעפנ ט ד י קאםע , ארוים ־
גענומען א םומ ע געלט , ע ס ארײנגעלײג ט אי ן א קאנװערט , דערנא ך אי ז ע ר פו ן
דארט ארוים , אויסגעלאש ן דא ם ליכ ט או ן ארײ ן צו ם זו ן אי ן צימער . פינצטע ר
איז געװע ן ארום , נא ר דור ך דע ם פענצטע ר הא ט זי ך ארײנגעגאם ן א בלא ם ליכ ־
טיקײט פו ן דע ר נאכט־לאמטערן , װא ם שטײ ט אי ן גא ם אקעגנאיבער . אי ן שטו ב
איז געװע ן א ן אומארדענונג , אוי ף דע ר פאדלאג ע זײנע ן געװע ן אנגעװארפ ן פא ־
פירן או ן ביכער . ד י װאליזק ע אי ז שוי ן געװע ן געפאק ט או ן געשטאנע ן גרײ ט בײ ם
בעט, אי ן װעלכ ן אביגדור ל אי ז געשלאפן . ע ר הא ט זי ך אײנגעקוק ט אי ן זײ ן זונ ם
פנים, װא ס אי ז געװע ן בלא ם או ן מאגע ר או ן זי ך צוגעהער ט צ ו זײ ן שװער ן אטעמען ,
װאס הא ט געקלונגע ן אי ן דע ר נאכט־שטילקײ ט װ י שװער ע אפגעהאקט ע זיפצן . ע ר
איז אזו י געשטאנע ן א פא ר מינו ט או ן געהער ט װ י דא ם אײגענ ע האר ץ זעצ ט װ י מי ט
פנקס מלאװ ע
245
האמערס. דערנא ך הא ט ע ר זי ך אריבערגעבויג ן או ן אי ם געגעב ן א קו ש אי ן קאפ ׳
קוים בארירנדי ק ד י ליפן , אנידערגעלײג ט דע ם קאנװער ט מיט ן געל ט אויפ ן טיש ,
שטיל צורי ק ארײ ן אי ן שלאפצימע ר או ן זי ך געלײג ט אי ן בעט .
ליגנדיק נא ך אזו י א קנאפ ע שעה , הא ט ע ר דערהער ט װ י אי ן זונ ם ציניעי ־
רודערט זי ך עפע ס או ן באל ד הא ט זי ך דאר ט באװיז ן ליכט . ע ר הער ט װ י אביגייר ל
טוט זי ך אן , װאש ט זי ך א פ או ן ב ײ יעד ן ריר , װא ס קומ ט פו ן דארט , צאפל ט י־ ײ ״י ח
דאס הארץ . א ט גײ ט ע ר ארײ ן אי ן צימע ר פו ן ד י מײדלעך ׳ שמועם ט מי ט ז ײ או ן
צעקושט זיך , או ן א ט דערנענטער ן זי ך זײנ ע טרי ט ד א אהער . ע ר בלײב ט שטײ ן
אין מיט ן צימע ר או ן קוק ט צו ם פאטע ר אי ן פארלעגנהײט , ניש ט וויםנדיק , ווא ס
צו טאן . דא ס האר ץ ב ײ ר ׳ ױסלע ן קלאפ ט האסטיקער . א שװער ע מלחמ ה קומ ט
פאר דאר ט אינעװײניק . ע ר ריר ט זיך , אבער , ניש ט פו ן ארט . דערנא ך גײ ט דע ר
זון צ ו צ ו דע ר מוטער , ע ם הער ט זי ך פו ן אי ר בע ט א געװײ ן או ן העשערײ . ע ר
קערט זי ך צורי ק אי ן זײ ן צימער , טו ט א ן דע ם פאלטן , נעמ ט ד י שװער ע װאליזק ע
גײט צ ו צ ו דע ר טיר , שלים ט ז י אוי ף פאמעלע ך או ן גײ ט ארוי ם אי ן הויז . ע ר קער ט
זיך אבע ר באל ד צוריק , גײ ט ארײ ן אי ן יעד ן צימע ר באזונדע ר או ן קוק ט זי ך
ארום, גלײ ך אי ם אי ז שװע ר זי ך צ ו שײד ן מי ט דע ר הי ע או ן גײ ט װידע ר ארוים .
עם הער ט זי ך דא ס פארמאכ ן ד י טיר . ד י שװער ע טרי ט אוי ף ד י טרעפן , װא ס
םקריפען אונטע ר ד י פים . דחים ן הויב ט שוי ן א ן גרויע ן אוי ף טא ג או ן אי ן דע ר
פײכטער בלאםקײ ט הער ן זי ך נא ך ד י שװאבע , װײט ע טרי ט אוי ף ד י שטײנע ר פו ן
גאם או ן אי ן א פא ר מינו ט ארו ם װער ט אל ץ צורי ק שטיל .
בײ ר ׳ ױםלע ן הא ט זי ך עפע ם אפגערים ן אי ן הארץ . ע ר הא ט אײנגעגראב ן
דעם קא פ אי ן קיש ן או ן זי ך צעװײנ ט װ י א קלי ק קינ ד . . .
*
דערנאך אי ז שוי ן געגאנגע ן מי ט אלע ם בארג־אראפ . ניש ט לאנ ג װארטנדי ק
זײנען אוי ך אװע ק ד י איבעריק ע קינדער . ד י ערשט ע אי ז געװע ן ד י ײנגער ע
טאכטער, מרימל . ב ײ אי ר אבע ר אי ז ע ם שוי ן געקומע ן צ ו א גרוי ם געװאלט . ר ׳
ױםל אי ז ארוי ס פו ן ד י כלים , װא ם אי ז גארניש ט געװע ן זײ ן טבע , געקלאפ ט מי ט
דער פוים ט אי ן טי ש או ן געטופע ט מי ט ד י פי ס .
— א מײד ל זא ל אװע ק גאר , ד י שװארץ־יא ר װײם ט װאוהי ן ! בשלמ א א ײנגל ,
נו, אי ז נפשו־חשקה־בתורה , — ע ר װי ל װער ן א דאקטאר , א ן אינזשיניער . אבע ר
א מײדל , װא ם שטײ ט אי ן שידוכי ם זא ל זי ך אויםלאכ ן פו ן דע ר גאנצע ר װעלט .
און אנטלויפ ן פו ן דע ר הײם , דא ס אי ז נא ך ניש ט געהער ט געװארן ! או ן װא ם
װעט ד י װעל ט זאג ן דערצו ז שײ ן דערלעבט , אוי ף שונאי־צױ ן געזאג ט געװארן ,
װאס ז אי ר שטײ ט שוי ן אוי ך ניש ט א ן דע ם טאטנ ם שטו ב !
246
פנקס מל^װ ע
אזוי הא ט ר ׳ ױם ל געגװאלדעװע ט או ן דא ם וױיב ׳ ד י גוטע , שטיל ע רגקה־לאה ׳
איז ארומגעגאנגע ן װ י א שאטן . ז י הא ט ניש ט געקאנ ט איבערטראג ן ד י קלעפ , װא ס
האבן זי ד געשי ט איבע ר אי ר קאפ . ז י הא ט געקרעכצ ט או ן געװײנ ט אי ן דע ר שטיל ,
געבעטן גאט , ע ר זא ל ארײנגעב ן נײ ע געדאנקע ן ד י קינדע ר אי ן קא פ או ן זי ך געבעט ן
בײ זײ , ז ײ זאל ן אויפהער ן מי ט זײער ע משוגעתן .
ם׳האט אבע ר גארנשי ט געהאלפן . מרימ ל אי ז אוועק . או ן אוי ך פייגעל ע הא ט
נישט געקאנ ט בײשטײ ן דע ם נסױ ן לײענענדי ק ד י ברױ ו פו ן ברודע ר מי ט דע ר
שװעסטער, פו ן דע ם אינטערעסאנט ן לעב ן אי ן אויסלאנד , פו ן ד י םטודענטיש ע קא ־
לאניעם פו ן ד י פארזאמלונגען , דיםקוסיע־אװנטן , פו ן ד י טעאטערס , קאנצערט ן
און בעלע ר ; או ן ז י הא ט אוי ך געטא ן דא ם זעלב ע װא ם מרימ ל $ זי ך אחיסגעגנבע ט
פון דע ר הײ ם או ן אװע ק א ן ד י עלטערנ ם װיסן .
ר׳ ױם ל אי ז געבליב ן אײנזאם , א ן ד י ײנגער ע קינדער , אי ן ד י לײדיק ע גרויס ע
צימערן. ע ר הא ט זי ך ניש ט געקאנ ט געפינע ן קײ ן אר ט אי ן ד י שטילע , פוסט ע
שטובן און , װילנדי ק — נישט־װילנדיק , גא ך געמוז ט שיק ן הודש־געל ט ד י קינדער ,
װאם טומלע ן זי ך דאר ט אי ן אויםלאנד , װא ם ע ר הויב ט ניש ט א ן צ ו באגרײפן , װא ס
אײגנטלעך ווע ט זיי ן דע ר תכלי ת דערפון .
יקיר װ^רש^װםק י(װצרשע )
די ערשט ע שרי ט
דער טאט ע — דו ד אפאטאװםק י — א הויכער , דארע ר יי ד מי ט א לענגלע ד
פנים, בלאנ ד בערדל , װא ם הויב ט זי ך א ן צ ו װײסלע ן (בית־עולם־בלעטלעך , פלעג ט
מען ב ײ אוגד ז זאגן) , מי ט טחיעריק ע גוט ע אויגן . ע ר אי ז שטי ל געגאנןע ן איבע ר
גאטם װעלט , אפגעזונדער ט פו ן ד י ארומיקע , א שװײגער , א פארטראכטער , או ן
אויב ארויםגערעד ט א װארט , אי ז ע ם געװע ן קור ץ או ן וױיך . א פרומער , אפגע ־
היטענער או ן דא ך האב ן פרומ ע ײד ן געמורמל ט אונטע ד דע ר נא ז אוי ף דע ם ״אפיקורם״ .
פחם, או ן דא ך עפע ס ניש ט מי ט אלעמען : געקענ ט דקדוק , ארויםגערעד ט ד י
װערטער פו ן דאװנע ן קלאר , ניש ט אײנגעשלונגע ן קי ק אותױת , געלערג ט תנ״ך ,
ארײנגעקוקט אי ן כוזרי , מור ה נבוכים , געכאפ ט א בלי ק אי ן םפרי ם חצוגים , גע ־
לײענט דע ם ״המליץ״ , ד י ״הצפירה״ , דע ם ״השלח״ . או ן אי ן דע ם גײם ט דערצויג ן
זײנע דר ײ זין , װא ם דע ר ײנגסטע ר אי ז געװע ן ױסף .
געװאוינט הא ט ע ר תמי ד הינטע ר דע ר שטאט , װא ו ע ם שטײע ן שיטער ע היתלע ד
און ם׳שמעק ט מי ט פעל ד או ן װאלד , געהאנדל ט מי ט האלץ , געהא ט א ברעטער ־
סקלאד, װײ ט הינטע ר דע ר שטאט , אויפ ן װעג , װא ם פיר ט צו ם בית־עולם , אוי ף א
בארג, װא ם מיר , חדר־ײגגלעך , האב ן אי ם גערופ ן : ״דע ר ה ר ההר״ , או ן בע ת ם׳אי ז
נישט געװע ן קײ ן קונים , הא ט ע ר ארײנגעקוק ט אי ן א חקירה־םפר .
דאס שטעט ל מלאװע , הג ם אײנגעטונקע ן אי ן חםידות , הא ט פונדעםטװעג ן
פארמאגט א דרײ־פי ר משכילים . אל ע זײגע ן ז ײ געװע ן לערע ר או ן פארשפרײטע ר
פון דע ר ״השכל ה ב ת השמים״ . אײנער , װא ם מ׳הא ט אי ם גערופ ן ״דע ר טשײקער״ ,
האט געשטאמ ט ©י ן א ליטװיש־קורלעגדי ש שטעטל , דע ר צװײטע ר ױזשעלעװםק י
און דע ר דריטע ר — דו ד גארדאן , װא ם אי ז אומגעקומע ן פו ן קאזאקיש ע העג ט אי ן
ערשטן מלחמה־יאר . ז ײ אל ע האב ן געהאלט ן שולן , אזוי־גערופענ ע ״חדרי ם מתוקנים. ״
אײנער אי ז געװע ן דו ד אפאטאװסקי , זײע ר חבר , װא ם אי ז געװע ן א פוילישע ר נושכי ן
און ניש ט קײ ן לערער .
247
248
פנקס מלצוו ע
הינטער דע ר שטאט ׳ אי ן צװײט ן עק , װא ם פיר ט צ ו ד י באן־שינעם ׳ צװיש ן פעל •
דער או ן גערטנער , אי ז געלעג ן א ברײטער ׳ פלאכע ר שטיין , באװאקם ן מי ט מע ך או ן
גראז, װא ם אוי ף אי ם פלעג ט דו ד אפאטאװםק י אל ם ױנגערמא ן ליגן , חלומע ן או ן
לײענען ביכער • דע ר דאזיקע ר שטײ ן אי ז דערנא ך איבערגעגאנגע ן צו ם ײנגער ן
דור משכילים , אי ז געװאר ן א מקום־מקל ט פא ר בחורים , װא ם זײנע ן אנטלאפ ן פו ן
בית־המדרש כד י צ ו לײענע ן מאפו ם ״אהבת־צױן״ , םמאלענםקי ם ״התועה״ , ״זוב ־
רעװען״ ד י רוםיש ע גראמאטיק ע או ן געדינ ט אל ם אר ט פא ר ^ןגנט־חלומו ת או ן
צוקונפט־פלענער, װא ם א ם ך פו ן ז ײ זײנע ן טאק ע מי ט דע ר צײ ט מקוי ם געװארן ׳
און געװע ן דע ר גײםטיקע ר צענט ר ביז ן אויםברו ך פו ן דע ר װעלט־מלחמה .
די מאמ ע הא ט געשטאמ ט פו ן דארפם־מענטשן , פערד־הענדלער , װאל ד םוחרים ,
און ױס ף האט , װימ ט אויס , געירשנ ט פו ן ז ײ בײדן . ע ר הא ט אי ן חד ר תמי ד לי ב
געהאט צ ו דערצײל ן מי ט א שארפ ן חתוך־הדבור , בולט , גיך , מי ט א רײכע ר שפרא ך
און פארכאפט ן אטע ם װעג ן צדיקים , רבײם , װעג ן קאצקע ר רבין , װא ם הא ט זי ך
פארשלאםן אי ן א חד ר מױח ד אוי ף צענדליקע ר יארן , װעג ן װעלדע ר או ן פער ד —
א פאראנונ ג פו ן ד י קינפטיק ע ״פויליש ע װעלדער״ .
%
41 ♦
פון חד ר אי ז ױם ף ניש ט אריבע ר אי ן בית־מדר ש אדע ר חםידים־שטיבל , װ י
אלע זײנ ע חברים . ע ר אי ז גא ר אװע ק אוי ף א ן אנדע ר װע ג ־ געלערנ ט שפראכן , מא ־
טעמאטיק, זי ך געחבר ט מי ט מײדלעך , װא ם רעד ן פויליש , פר י אראפגעװארפ ן ד■ ־
קאפאטע, אנגעטא ן א קאפעלו ש מי ט א שװארצער , ברײטע ר פעלערינע , װא ס ב ײ
זײן גיכ ן גאנ ג איבע ר ד י הויקערדיקע , שטעטלש ע געםלעך , הא ט ז י זי ך געכװאליע ט
אין דע ר לופט . ע ר הא ט זי ך באקאנ ט מי ט םטודענטן , אוי ך קריםטלעכע , װא ס זײנע ן
געקומען פו ן װארשע , פו ן אויםלאנד . אבע ר ד י הויפט־חברי ם זײנע ן געװע ן ד י
שטיבל־בחורים, װא ם זײנע ן געװאר ן ״געכאפ ט אי ן דע ר מעשה״.. .
דער רב י פו ן א ט ד י בחורים־משכילי ם אי ז געװע ן אײנע ר א מערקװירדיקע ר
בחור מי ט קלוג ע גריג ע אויג ן או ן א בלאנ ד הע ל בערדל , מש ה מערקער , מי ט זעל ־
טענע פעאיקײטן , אנטװיקלט ן ליטעראריש ן געשמאק , װא ם הא ט קאנצענטריר ט
ארום זי ך אל ע אויפגעקלערט ע ױנגעלײ ט או ן אויפגערודער ט דא ס שטעט ל (װער ט
דערמאנט אי ן מײ ן בו ך ״ד י לעצטע״ , פארלא ג גאלדפארב , װארש ע 1929) . יעדע ס
נײ העברעאי ש אדע ר ײדי ש בו ך אי ז געװאר ן דור ך אי ם פארגעלײענ ט או ן אפגעשאצ ט
אויפן אויבנדערמאגט ן ״היסטארישן ״ שטיי ן אינמיט ן פעלד . יעדע ם נ ײ אנגעקו ־
מענע ביכ ל ״דושלח ״ אדע ר פרישמאנ ם ״הדור ״ אי ז געוואר ן גו ט אדורכגעקײ ט !
א געװאלדיקע ר אנהענגע ר פו ן מענדעל ע מוכ ר םפרים , אינטערפרעטאטא ר פו ן דע ר
״קליאטשע״, געגרינדע ט ד י ערשט ע ביבליאטע ק (ד י ״טומאה ״ האב ן ע ם חםידי ם
פנקס מלצװ ע
249
גערופן), א דראמאטיש ן קרײז , רעזשיסיר ט שלו ם עליכמ ם ״צעזײ ט או ן צעשפרײט ״
אונטער זײ ן השפע ה האב ן שטיבל־גחורי ם געגנבע ט ד י גרענע ץ או ן או ן זײנע ן
אוועק קײ ן בערלי ן שטודיר ן אוי ף דאקטאר־ראבינער . ע ר אלײ ן אי ז דערנא ד אווע ק
קײן בעלגיע , געװאר ן אינזשיניער , געשריב ן ביכע ר אי ן פראנצויזי ש או ן עעלי ש
װעגן הויכע ר מאטעמאטיק , געמאכ ט א גרויס ע דערפינדונ ג אי ן ד י חשבונו ת פו ן א ן
אינטערנאציאנאלער טעלעפאן־געזעלשאפ ט אי ן פאריז , ב ײ װעלכע ר ע ר הא ט געאר ־
בעט או ן דורכדע ם אי ר אײנגעשפאר ט א הו ן מי ט געלט . ע ר הא ט געלייענ ט לעקציע ס
פאר ד י אינזשיניער ן פו ן א ט דע ר געזעלשאפ ט ; אוי ך אנגעשריב ן א לערנבו ך פא ר
מאטעמאטיק אי ן ײדי ש (געזאל ט ארויםגײ ן אי ן פארלא ג ״צעגטראל״ , װא ם אי ז בי ז
הײנט ניש ט געשען ) או ן אי ז געשטארב ן אי ן פארי ז אי ן ד י בעסט ע יארן .
דער דאזיקע ר מש ה מערקע ר הא ט געהא ט א גרויס ע השפע ה אוי ך אוי ף ױס ף
אפאטאװםקי(אפאטאש ו הא ט ע ר זי ך אנגעהויב ן רופ ן ערש ט שפעטע ר אי ן אמעריקע) .
מערקער אי ז געװאר ן א חת ן או ן אנגעשריב ן א דערצײלונ ג ״חת ן אני ״ אי ן דע ם העב ־
רעאישן װאכנבלא ט ״הדגל״ , װא ם אי ז דעמאל ט ארויםגעגאנגע ן אי ן לאנדא ן אונטע ר
דער רעדאקצי ע פו ן יצח ק םואװאלםקי . הא ט מע ן דא ס בלא ט ארומגעטראג ן װ י א ן
אבן טוב . אל ע האב ן אי ם מקנ א געװען . א קלײניקײט ו אלץ , װ^ ם ע ר הא ט ב ײ
זיך געשריב ן אי ן העפט , אי ז געװאר ן געדרוק ט װאר ט ב ײ װאר ט מיט ן אונטער ־
שריפטי מש ה מערקע ר הכהן . אל ע האב ן אנגעהויב ן שרײב ן או ן ם׳הא ט זי ך גע ־
שאפן א ליטערארישע ר קרײז .
דערנאך, װע ן ױם ף אפאטאװםק י אי ז אװע ק קײ ן װארש ע או ן דאר ט געלערנט ,
האט ע ר געװאוינ ט אי ן אײ ן דיר ה מי ט י . ד . פרײער , א ױנגע ר שרײבע ר פו ן קוטנע ,
אשס א בית־המדר ש חבר , װא ם אי ז געװע ן מיטארבעטע ר או ן פארטרעטע ר פו ן
״הדגל״ אי ן פויל ן (איצ ט — א ן אנגעזעענע ר זשורנאליםט , געװעזעגע ר רעדאקטא ר
פון ירושלימע ר ״דוא ר הױם״ , װא ם שרײב ט זי ך אונטע ר מיט ן נאמע ן ; ב ר דרורא)) ,
זײנען אונדזער ע אלעמענ ם מאנוםקריפט ן געגאנגע ן צ ו פרײער ן דור ך אפאטאשון .
פרײער הא ט ז ײ קװאליפיציר ט או ן ד י דרוקפעאיק ע איבערגעשיק ט צו ם ״הדגל״ .
אין א ט דע ר דאזיקע ר םביב ה הא ט זי ך אוי ך געפונע ן ױם ף אפאטאװםקי . צ ו
יענער צײ ט הא ט מע ן ב ײ אי ם ניש ט באמערק ט קײ ן ליטעראריש ע אםפיראציעס ,
הגם װע ן ע ר פלעג ט אהײמקומע ן פו ן װארשע , הא ט ע ר געהא ט א פו ל מוי ל מי ט
התלהבות פא ר פרצ ן או ן מ . י . בערדיטשעװסקי , װא ם אי ז דא ן געװע ן אי ן װארשע .
דער שרײבע ר פו ן זײ ן משפח ה אי ז גא ר געװע ן זײ ן עלטערע ר ברודע ר ; פײװל , װא ס
האט געלערג ט אי ן אדע ם או ן אי ז אהײמגעקומע ן מי ט א שװארצע ר ״רובאשקע״ ,
ארומגעװיקלט מי ט א שנו ר או ן אראפהענגענדיק ע טראלדן , אויפ ן רוםיש ן שטײגער .
ער הא ט געגעב ן ״שטזנדן ״ אוי ף רוםיש . א נידעריקער , צארטע ר בחור , מי ט א קלײ ן
פגימל או ן בלאנד ע װאנצעלעך , װא ם הא ט אויםגעזען , װ י מ . ז . פײערבערג , דע ר מחב ר
םון ״לאן״ , געשריב ן ליריש ע לידע ר אי ן ײדיש , איבערגעזעצ ט לידע ר פו ן רוסיש ,
250
פנקם מלצוז ע
איבערהויפט פו ן לערמאנטאוו ן(עטלעכ ע זײג ע לידע ר זײנע ן דערנא ך געדרוק ט גע ־
װארן אי ן ״ראמאן־צײטובצ״ , װא ס אי ז דא ן ארוי ם אי ן װארשע ׳ אונטע ר דע ר רע ־
דאקציע פו ן מ . קרינסקי) . ערש ט שפעטער ״ האר ט פא ר ױספ ס אפפאר ן קײ ן אמע ־
ריקע״ זײנע ן מי ר געװאוי ר געװארן ״ א ז אוי ך ױם ף הא ט ליג ן אי ן זי מ טיש־שופלא ד
באשריבענע העפטן ״ הא ט ע ם ב ײ אונד ז ארויסגערופ ן א שמײכל : ״הג ם שאו ל
בנביאים ז ״ או ן מי ר האב ן דא ם אנגענומע ן אל ם קאפריז ״ װא ם שטאמ ט גיכע ר פו ן
קנאת־סופרים״ װ י פו ן א ן אינערלעכע ר טרײב־קראפ ט או ן האב ן אוי ף דע ם גיש ט
געלײגט קײ ן אכט ״ דעריבע ר אי ז ב ײ אונד ז אוי ך געװע ן א פלא ״ װא ם אי ן זײנ ע
ערשטע ברױ ו פו ן אמעריקע ״ הא ט ע ר געשריב ן װעג ן דע ם נױ־יארקע ר ליטעראריש ן
קרײזל.
אבער מיטאמא ל * א ן אנטדעקונ ג ! זײנ ע לאנג ע ברױו ״ װא ס האב ן אנגעהויב ן
אנקומען פו ן אמעריק ע צ ו אונד ז או ן צ ו פיױולען ״ װא ם מי ר האב ן ז ײ געלײענ ט אויפ ן
פעלד בײ ם ״היסטאריש ך שטײן ״ האב ן אונד ז איבערראשט . מי ר זײנע ן געשטאנע ן
פארבליפט״ װ י פא ר א ן אויסערגעװײנלעכ ע דערשײנונג . יעדע ר ברױ ו — א שטי ק
ליטערארישע ארבעט ״ פלאםטי ש געשריבן ״ מי ט עקספרעסיע ״ מי ט אימפעט ״ מי ט
א האםטיק ן אטעם ״ כאט ש נע ם או ן גי ב אי ם גלײ ך איבע ר צו ם דרוק . אי ך געדענ ק
נאך װ י הײנ ט זײנ ס א ברױו ״ װא ו ע ר באשרײבט ״ װ י ע ר הא ט געבלאנדזשע ט איבע ר
די נױ־יארקע ר גאס ן נאכ ן פאטער ם טוי ט — הא ט ע ם פארכאפ ט מי ט זײ ן בילדלעכ ־
קײט או ן עלעגיש ן טאן . או ן דא ן האב ן מי ר דערשפירט ״ א ז ע ס ליג ט אי ן אי ם בא ־
האלטן א געװאלדיקע ר ליטערארישע ר כוח ״ װא ם װע ט אמא ל קומע ן צו ם אויםדרוק .
דאן האב ן מי ר זי ך דערמאנט ״ א ז אוי ך זײ ן אר ט רעדן ״ אי ז אײגנטלע ך געװע ן א שטי ק
ליטערארישע עקםפרעסיע * האםטיק ״ אפגעהאקט ״ בילדלעכ ע באצײכענועע ן מי ט
בולט פעט ע שטריכן ״ או ן מי ר האב ן געװאר ט מי ט אומגעדול ד אוי ף זײנ ע װײטער ע
שריט״ בי ז מי ר האב ן זי ך דערװארט . אי ן א שײנע ם װמער־טא ג אי ז אנגעקומע ן
זײן דערצײלונ ג ״אוי ף יענע ר זײ ט בריק״ ״ װא ם אי ז געװע ן געדרוק ט אי ן א זאמלבו ך
און מי ר האב ן דערשפירט ״ א ז דע ר קװא ל הא ט זי ך געעפנט ״ או ן ד י ײדיש ע ליטע ־
ראטור הא ט געװאונע ן א נײעם ״ קרעפטיק ן כו ח םיט ן נאמען ג ױס ף אפאטאשו .
װאתסע״ אפריל ״ 1935
יקיר װ^רשצװסק י
מ ש ה!• )
נײנטן מאי , 1929
איך פי ל װ י א גרויסע ר עו ל הויער ט אוי ף מײנ ע פלײצע ס שוי ן א יא ר צײט •
עס אי ז בפירו ש א גרויס ע עװל ה מי ן מי ר פא ר מי ץ שטילשװײגן . נישט־װילנדי ק
פארגגבעט זי ך א מחשבה־זר ה אי ן מו ח > א ׳ װע ן ע ר הא ט געדארפ ט מײ ן געל ט הא ט
ער געשריבן ׳ או ן יעצ ט — אי ז אויס . או ן אחו ץ דע ם פי ל אי ך בכל ל א נויטיקײ ט
פון צײ ט צ ו צײ ט זי ך אראפצורעד ן פו ן הארץ . ט א פא ר װעמען ׳ אוי ב ניש ט פא ר
דיר ? אי ך קו ק מי ך ארו ם אי ן דע ר װעל ט או ן געפין ׳ אמת ׳ ד א או ן דא ט פאראיעצל ־
טע פרײנד ׳ װא ס מע ן קע ן זי ך אי ן ז ײ אנטרויע ן או ן פארטרויען ׳ אבע ר דא ס זײנע ן
אלץ נײע ׳ פרי ש געבאקענע ׳ א ן טיפער ע שרשים ׳ א ן דע ר באהויבונ ג פו ן ױגגט־חלו ם
און קינדער־טוי ׳ ט א צ ו װעמע ן זי ך װענד ן בע ת ס׳אי ז שװע ר אויפ ן הארצן ׳ אוי ב
נישט צ ו די ר ז אי ך װאר ף א בלי ק אי ן מײ ן פארגאנגענהײ ט או ן געפי ן ניש ט קײ ן
צװײטן.
און אזעלכ ע שװער ע שעה ן זײנע ן ד א ב ײ מי ר גאנ ץ אפט . בכל ל באפאל ט מי ך
פון צײ ט צ ו צײ ט מי ט גרעסער ע אדע ר קלענער ע הפסקות ׳ עפע ס א משונהדיקע ר
געמיט־צושטאנד׳ װא ס אי ך קע ן ע ס ניש ט אויסטײטש ן או ן דערקלערן . אי ך האל ט
עס פא ר א פסיכישע ר קראנקהײט ׳ אדע ר אפש ר א היסטעריש ן צושטאנ ד פו ן שװאכ ע
נערװן. אי ך בי ן מע ר נוט ה צ ו דע ר ערשטע ר השערה . או ן דא ס אי ז ניש ט פו ן
הײנט. ע ס באגלײ ט מי ך פו ן מי ץ ױגנ ט אן . בה א נ ר אלהי ם ע ל ראשי ׳ נא ך
פון ד י צײט ן װע ן מי ר זײנע ן געװע ן געקנופ ט או ן געבונד ן אי ן אונדזע ר געבורטס ־
שטאט. אי ך הא ב ע ס די ר דעמאל ט ניש ט געזאג ט או ן בכל ל קײ ן מא ל ניש ט געלאז ט
פאלן קײ ן װאר ט דערפון . אבע ר אזו י אי ז עס . בעםע ר > אי ן דע ר ױגנ ט הא ב אי ך
*) נתס ה מערקער .
251
252
פנקס מל^װ ע
געהאט ד י שװער ע פסיכיש ע אנפאל ן נא ך אפטע ר װ י הײנט . אבע ר אוי ך ד י לעצט ע
יארן װע ר אי ך פו ן ז ײ געפלאג ט פו ן צײ ט צ ו צײט . א ן עסנדיק ע מעלאנכאלי ע
פרעםט מיך , גײסטיק ע יםורי ם באפאל ן מי ך או ן אי ך געפי ן מי ר ניש ט קײ ן אר ט
אין לעבן . אי ך װע ר דעמאל ט אזו י אומגליקלעך , א ז אײ ן גא ט זא ל זי ך נא ר מרח ם
זײן. אי ך בי ן ניש ט פעאי ק צ ו קײ ן שו ם זאך . אי ך פארלי ר דע ם אפעטי ט צו ם עסן ,
קען ניש ט לעז ן קײ ן בו ך או ן מכ ל שכ ן שרײבן . דעמאל ט פי ל אי ך א געװאלדיק ן
געברויך זי ך צ ו טוליע ן צ ו א מאמע , צ ו א געטרײע ר שװעסטער , אדע ר א ן אמת ן
פרײנד. א קלײנע ם באגרי ף פו ן אז א מי ן געמיט־צושטאנ ד װעםט ו געפינע ן אי ן
מײן דערצײלונ ג ״תזלדו ת נפ ש אחת״ , װא ם אי ז געדרוק ט אי ן מי ץ בו ך ״מעלו ת
ומורדות״, װא ם אי ז קינםטלערי ש אפש ר ניש ט אזו י אײ , אײ , אײ . אוי ך אי ן אנדער ע
ערטער. מײ ן הויפט־געדאנ ק דענםטמא ל אי ז נא ר דע ר ״טויט ״ אי ן פארשײדענ ע
װאריאנטן או ן נוםחאות . מײנ ע ערשט ע ליטעראריש ע זאכן , װא ם זײנע ן אממײסט ן
נישט געדרוק ט געװארן , זײנע ן געװע ן בלוי ז װעג ן טויט . אי ך געדענ ק װ י אי מ מא ל
האט בעל־מחשבות , זײענדי ק דעמאל ט רעדאקטא ר פו ן ״פרײנד ״ אי ן װארשע , מי ר
אמאל געזאגט ן ״אז א װנגע ר מא ן או ן שרײב ט בלוי ז װעג ן טויט״ . דר ײ צײט ן
האב אי ך געהאט , װע ן אי ך בי ן געװע ן אי ן גאנצ ן באפרײ ט פו ן מי ץ נשמה ־
קאשמאס מי ט צװאנצי ק יא ר צוריק , ב ײ מײ ן זײ ן אי ן גאםטינין , ד י פא ר װאכ ן
פון מײ ן רימ ע אי ן ארץ־ישרא ל או ן אי ן דע ם ערשט ן יא ר פו ן דע ם מלחמה־אויסברוך .
װײזט אוים , א ז גרויס ע געשעעניש ן פארכאפ ן מי ך אי ן גאנצ ן בי ז צו ם פארגעם ן
מײנע אײגענ ע קלײנלעכ ע שװאכקײטן . דעריבע ר זײנע ן ד י דאזיק ע דר ײ צײט ן
די גרעסט ע דר ײ לײכט־טורעמ ס אי ן מײ ן לעבן , ניש ט געקוקט , װא ס אי ן דע ם ערשט ן
מלחמה־יאר הא ב אי ך פי ל געליט ן פיזיש . דא ם אי ז אפש ר אוי ך אײנ ם פו ן (ניש ט
אפשר, נא ר געװיס! ) ד י םיבות , װא ם אי ך הא ב ניש ט דערגרײכ ט צ ו דע ר הזיכע ר
מדרגה צ ו װעלכע ר אי ך בי ן געװע ן פעאי ק (אזו י דאכ ט מיר) . אי ך פיל , א ז אי ך װאל ט
געקענט ליטערארי ש זײע ר הוי ך שטײגן , אוי ך אל ם געלערנטער , רעדנע ר או ן אוי ך
מאטעריעל זי ך גו ט אײנארדענען , װײ ל אי ך בי ן אי ן דע ר נאטו ר ענערגי ש גענוג ,
נאר מײנ ע פםיכיש ע אנפאל ן האב ן מי ר געשטער ט אי ן דעם . פארפאלן . כאט ש אוי ך
הײנט, ב ײ מײ ן באר ג אראפ , הוי ב אי ך נא ך א ן פו ן צײ ט צ ו צײ ט האפן , אבע ר אי ך
כאפ מי ך געשװינ ד אוי ף פז ן מײ ן חלום . דאנקע ן גאט , װא ם ד י לעצט ע יאר ן הא ב
איך ד י דאזיק ע געמיטם־צושטאנד ן זעלטענע ר װ י אמאל , אבע ר אי ן גאנצ ן באפרײ ט
בין אי ך נישט .
איך הא ב פא ר די ר אויפגעהויב ן א קלײ ן ביס ל ד י פארהאנ ג פו ן מײ ן נשמה ,
אבער נא ר א ביםל . מעגלעך , ס׳זוע ט די ך אינטערעסירן . ניש ט קזקנדי ק אזי ף
דער שװארצע ר ק^ן , װא ם אי ז אדור ך אי ן ד י לעצט ע יאר ן צוזיש ן אזנד ז (וזעג ן
דעם װאל ט אי ך געװאל ט רעד ן נא ר מינדלעך) , אי ז נא ד דײ ן געדעכעני ש געבליב ן
אמטיפםטן או ן שטארקםט ן ב ײ מי ר אויפ ן דע ק פו ן דע ר נשמה . ד ו בים ט ד י גאנצ ע
פנקס מלאװ ע
253
צײט פו ן מײ ן אויםערלע ך שטילשװײגן , געװע ן מי ט מיר . אי ך הא ב אפ ט גענומע ן
דײנע ברױ ו פו ן דע ר ױגנד , װא ם געפינע ן זי ך ב ײ מיר , ז ײ געלײענ ט או ן געריר ט
מיט ד י פינגער . װ י שטײ ט ע ם דארט ן ז ״שמי ם לרום , האר ץ לעומ ק ול ב אד ם אי ן
חקר״. גא ר לא ז שוי ן די ן גענוג .
*
איך שרײ ב יעצ ט מי ט א טא ג שפעטער .
צום באדויער ן הא ב אי ך ניש ט ארויםגעזאג ט אי ן מײנ ע ערשט ע צװ ײ עמודים .
דאם װא ם כ׳הא ב געװאלט , ם׳אי ז ארויםגעקומע ן צ ו בלאם , צ ו אויבערפלעבלע ך
(אדער װ י מע ן זאג ט הײנ ט : צ ו אויבנאופיק) , אבע ר אי ך קע ר מי ך גיש ט צורי ק צ ו
דעם. ד ו זאלם ט נא ר װיםן , א ז אי ך לע ב איבע ר צײטנװײ ז אומגעהויער ע גײםטיק ע
יםורים, װא ם װער ן באגלײ ט אוי ך מי ט פיזישע . או ן דא ם אי ז אוי ך ד י םיב ה פו ן
מײן ניש ט שרײב ן אמא ל צ ו די ר דור ך א לאנגע ר צײט , כאט ש ניש ט ד י אײנציק ע
םיבה.
בײ מי ר הא ט זי ך ד י לאג ע קײ ן ם ך ניש ט געענדערט . מי ט פרנם ה אי ז גע ־
װארן א בים ל בעםע ר װ י פאראיאר ן אדע ר פא ר צװײיארן . אבע ר ם׳פעל ט נא ך א ם ך
צו גענוג . װע ן ם׳קומ ט צ ו ״בג ד ללבוש ״ אי ז ע ם א פראבלע ם פו ן דע ר ערשטע ר
מדרגה. אי ך ארבע ט אי ן א גמינ ע שול ע ד שע ה א טאג . ד י איבעריק ע צײ ט פארנע ם
איך מי ך מי ט אםעקוראנ ץ פו ן לעבן , פײע ר או ן גנב ה או ן א בים ל מי ט ליטעראטור .
איך ארבע ט אלז א זײע ר שװע ר או ן פו ן ד י אל ע מלאכו ת אי ז גא ך נישט א קײ ן ברכות .
מײן צװײט ע ארבע ט אי ז מי ר דערװידע ר או ן שװע ר או ן ד י רעװלטאט ן זײנע ן ניש ־
טיקע או ן ב ײ דע ר הײנטיקע ר שװערע ר צײ ט אי ן פויל ן איז , דאכ ט זיך , יעדע ר
דריטער ױנגערמא ן א ן אגענט , אזו י א ז מע ן שטוים ט זי ך מי ט ד י אקםלען . אי ך
װעל ע ם װארשײנלע ך מוז ן אװעקװארפן . מי ט געזונ ט אי ז אוי ך ניש ט אמבעםטן ו
איך או ן מײ ן פרו י זײגע ן קראנק , אוי ך ד י קינדע ר זײנע ן שװאכע . מעגלעך ,
אז ב ײ גוט ע מאטעריעל ע באדינגונגע ן װאל ט זי ך דא ם געבעםערט , אבער , דערװײ ל
איז ניש ט גוט . מײנ ע קינדע ר לערנע ן אי ן א העברעאישע ר שולע , ז ײ לערנע ן זי ך
פלײםיק. אײנע ר אי ז הײנ ט אל ט 11 יאר , דע ר צװײטע ר 8 . אי ך פארברענ ג מײנ ע
טעג גאנ ץ ניש ט אינטערעםאנט : מי ט ארבע ט או ן נא ך אמא ל מי ט גײםטיק ע או ן
פיזישע אנשטרענגונגען . אי ך בי ן שוי ן לאנג ע צײט ן ניש ט געװע ן אי ן טעאטער ,
הגם אי ך הא ב זײע ר לי ב מוזיק , קו ם װעני ק צװיש ן מענטש ן או ן לע ב בכל ל אײנ ־
געשלאםן אי ן זיך . ם׳באזוכ ן מי ך נא ר א קלײנע ר קרײ ז פרײנד , װא ם ב׳הא ב מי ך
דערװארבן אי ן פלאצ ק או ן אי ן דע ר פראװינ ץ בע ת מײנ ע רײזע ם פאר ן ״קר ן
היםוד.״
מײן לעצ ט בו ך ״ד י לעצטע ״ הא ט אחיםגערופ ן א פאלעמי ק אי ן ד י צײטונגען .
254
פנקס מל^װ ע
פון אײ ן זײ ט אי ז ארוי ם עפע ם א ױנגערמא ן פו ן םװיענצאני , מ . נאטי ש או ן געמאכ ט
דערפון א באר ג א ש אי ן דע ר בונדישע ר ״פאלקםצײטונג״ • פו ן דע ר צװײטע ר זײ ט
איז ארוי ם מי ט א ן ענטפע ר אי ן ״מאמענט ״ יהוש ע פערלע , װא ו ע ר שײגעצ ט אוי ם
דעם נאטיש . אי ן דע ם חודשדיק ן זשורנא ל ״ד י ײדיש ע װעלט״ , אי ז אחי ם ה ׳
נײמאן מי ט א גרוי ם ארטיקל ז ״תחי ת המתי ם פו ן שטעטל״ , װא ו ע ר זינג ט מי ר
תהלות ותשבחות , מע ר װיפי ל כ׳בי ן װערט . לויב־געזאנגע ן זײנע ן אוי ך געװע ן אי ן
״הײנט״ או ן ״װעלטשפיגל״ . אײניק ע צײטונגע ן האב ן איבערגעדרוק ט קאפיטלע ך
פון בוך . אי ך ארבע ט הײנ ט איבע ר א ר ײ נאװעלן , װא ם װעל ן זי ץ געדרוק ט אי ן
צװײ ביכער . אײנ ם װע ט װארשײנלע ך הײםן ו ״פו ן דע ר הײם״ , אזעלכע , װא ם
שעפן נא ך פו ן קלײנע ם שטעט ל או ן דא ם צוױיט ע בו ך ו ״דא ם או ן יענץ״ . דערװײ ל
דרוק אי ך ז ײ אי ן ״װעלטשפיגל״ , ״הײנט״ , ״ליטעראריש ע בלעטער ״ או ן א בים ל
אין אמעריקע . אי ך פארעפנטלע ך אוי ך פו ן צײ ט צ ו צײ ט פובליציםטיש ע ארטיקלען .
פון פארטײ־ארבע ט (צױניםטישער ) הא ב אי ך מי ך פארלויפי ק אי ן גאנצ ן ארוים ־
געלאזט.
איך חלו ם מי ט די ר זי ך צ ו זע ן נא ך דע ם זומער . מײנ ע שװיגער־עלטער ן
האבן אויםגעװאנדער ט קײ ן לאנדא ן צ ו זײער ע קינדער . אוי ך אי ן פארי ז װאוינ ט
מײן פרוי ם א ברודער . אי ך חלו ם אלז א צ ו זײ ן אויפ ן קאנגרע ם או ן צורי ק או ן
דערנאך זי ך אריבערכאפ ן קײ ן פארי ז או ן לאנדאן . אי ך זאג ו חלום , װײ ל ם׳אי ז
נאך א פראג ע פו ן (פארשטײ ט זיך ) געל ט או ן אוי ך פאם־שװעריקײטן , ם׳אי ז אוי ך
נאך א פראג ע צ י מײ ן שװא ך האר ץ װע ט מי ך דערלויב ן צ ו מאכ ן אז א ריױע .
אזוי װ י ד ו זעםט , שרײ ב אי ך גאנ ץ צעװארפ ן או ן ניש ט קאנצענטרירט . כ ל
מה שיעל ה המזלג . אי ך הא ב אזו י פי ל צ ו שרײבן , א ז אי ך וױי ם ניש ט ב ײ װא ם
אנצוהויבן. אי ך װאל ט געװאל ט איבערהויפ ט שטי ץ מי ט די ר אי ן א קארעםפאנ ־
דענץ, אוי ב דײ ן צײ ט װע ט די ר נא ר דערלויבן . איבע ר דע ם שרײ ב אי ך ניש ט
העברעאיש, װײ ל כ׳פי ל א שטיק ל לאם ט פו ן דע ר שפראך־מחיצה . אי ך גלויב , א ז ד ו
װײםט א ז כ׳קע ן גענד ג העבדעאי ש אויםצודריק ן זי ך אומגעשטער ט או ן אי ך לי ב
העברעאיש, אבע ר אי ך װי ל זײ ן אי ן גאנצ ן פחי . ד ו קענם ט ענטפער ן העברעאי ש
אדער ײדיש , װ י ם׳אי ז די ר באקװעם , כ׳װאל ט גער ן געװאל ט ד ו זאלם ט מי ר
שיקן די ץ פאטאגראפיע . אוי ב בכל ל ם׳אינטערעםיר ט די ך מײנ ע לעב ן או ן םביבה ,
פרעג פונקטנװי ץ או ן אי ך װע ל די ר ענטפער ן באריכו ת ע ל ראשו ן ראשו ן וע ל אחרו ן
אחרון.
צי קריגםט ו ברױ ו פו ן אב א טיקלםקע ר ז יא , ױם ף אפאטאשו , ב ײ זײ ן לעצט ן
באזוך אי ן פוילן , הא ט מי ר איבערגעגעב ן 25 דאלאר , װא ם אב א הא ט מי ר דור ך
אים געשיקט . אי ך הא ב דא ם געל ט ניש ט געװאל ט צונעמען , װײ ל ע ר הא ט ניש ט
געפונען פא ר נויטי ק צוצושרײב ן אפיל ו א פא ר װערטער , נא ר װ י מע ן װארפ ט א ן
פנקס מלאוו ע
255
ארעמאן א נדביז ׳ או ן — טשעפ ע זי ד א פ ו אבע ר װײ ל דעמאל ט הא ב אי ד ממ ש
נישט געהא ט קײ ן ברויט , הא ב אי ד דא ם געל ט י א גענומעו • אי ד הא ב אי ם דערנא ד
געשיקט מי מ בוד ׳ װא ו ע ר אלײ ן װער ט דאר ט דערמאנט ׳ אי ו איי ד צוגעשריב ן
א ברױול ׳ אבע ר א תשוב ה הא ב אי ד ע ד הױ ם ניש ט באקומען • מע ן זאגט ׳ א ז ע ר
איז געװאר ן זײע ר רײד • װ י זאג ט דא ס שלו ם עליכם ז *װא ס מע ר קבצן ׳ מע ר
הוליאקע...״ נו ׳ זא ל אי ם גא ט העלפן .
זײ מי ר געזונ ט או ן האל ט ניש ט אוי ף מיט ן ענטפער .
דײן : יקי ר
געשטאלטן:
יהודה טיבער ג
זיגמונט קלענע ץ
מ. פ .
נחמן מײזי ל
בונם װארשאװסק י
רחל ערלי ך
ע. נ—סק י
ד״ר יהוד ה ראזענטא ל
ברוך יצח ק פערלמוטע ר
חײם דרעזנע ר
טוביה װענד י
י. ט .
י. ר . או ן י . א .
ש. לעװענטא ל
יהודה טיבער ג
מײנע מלאװע ר זײדע ס
א. מײ ן עלטערזײד ע ר ׳ ישרא ל יצח ק קלינגע ר ז״ ל
11עגן מיי ן עלטער־זיידן , דע ם מלאװע ר רב ׳ ר ׳ ישרא ל יצח ק קלינגע ר
ז״ל, װעג ן זײ ן לעב ן או ן װירקונג , זײנע ן ניש ט געבליב ן קײ ן אויטענטיש ע מא ־
טעריאלן. דא ם װא ם ם׳אי ז מי ר באקאנ ט אי ז מע ר לעגענד ע אײדע ר היםטארישע ר
פאקטן ע ם זײנע ן װײט ע אפקלאנגע ן פו ן קינדעריש ע דערינערונגען , װא ם טויכ ן
אויף אי ן זכרון , מעשו ת װא ם מע ן הא ט דערצײל ט אי ן דע ר משפחה , יחו ם מי ט
װעלכן מע ן הא ט זי ך געגרוים ט או ן װא ם הא ט זי ך געצויג ן איבע ר עטלעכ ע דורות .
ר׳ ישרא ל יצח ק קלינגע ר הא ט געשטאמ ט פו ן פלאװנע , א קלי ץ שטעט ל אי ן
פוילן, פו ן װאנע ן עטלעכ ע משפחו ת האב ן אויםגעװאנדער ט אי ן דע ר צװײטע ר
העלפט פו ן דע ם פארגאנגענע ם יארהונדער ט קײ ן מלאװע . ע ם זיעע ן ניש ט פארא ן
קײן גענוי ע דאטע ם װעג ן זײ ן קומע ן קײ ן מלאװ ע או ן אוי ך ניש ט װעג ן דע ם יא ר
װען ע ר הא ט איבערגענומע ן דא ם כם א הרבנות . ע ם אי ז אבע ר באקאנט , א ז ע ר
איז געװע ן מלאװע ר ר ב א לאנג ע צײ ט או ן ע ר אי ז גפט ר געװאר ן אי ן מלאװ ע כ ׳
תמוז, תרמ״ט . ע ר אי ז אי ן גאנצ ן אל ט געװע ן 59 יא ר צ ו זײ ן פטיר ה או ן ע ר הא ט
איבערגעלאזן נא ך זי ך אײ ן או ן אײנציק ן זו ן או ן פינ ף טעכטער . אײנ ע פו ן זיע ע
טעכטער, דבורה , הא ט חתונ ה געהא ט מי ט דע ם באקאנט ן לאדזשע ר גבי ר או ן גערע ר
טיש־זיצער ר ׳ מש ה אהרו ן װינער , א צװײט ע טאכטע ר פו ן מלאװע ר רב , רחל ,
איז געװע ן ד י צװײט ע פרו י פו ן דע ם װארשעװע ר חםידיש ן נגי ד ר ׳ אברהמ ל פשע ־
פױרקע. דע ם מלאװע ר רב ם זון , אברהמ ל קלינגע ר הא ט חתונ ה געהא ט פו ן טשע ־
כאנאװ או ן הא ט דארט ן געװאויג ט בי ז צו ם אויםבח ך פו ן דע ר צװײטע ר װעלט ־
מלחמה. זײנ ע א טאכטער , גאלדע , אי ז ד י פרו י פו ן דע ם געװעזענע ם פרעזע ם פו ן
דער װארשעװע ר קהילר ״ מאזור , װעלכע ר געפינ ט זי ך הײנ ט אי ן ישרא ל או ן אי ז
א מיטגלי ד פו ן דע ר כנםת .
אין מלאװע , צװיש ן אלעקםאנדע ר חםידים , או ן באזונדער ם אי ן מײנ ע
259
260
פנקס מלצװ ע
משפחה־קרײזן זײנע ן ארומגעגאנגע ז גאנצ ע לעגענדע ם װעג ן דע ר פערזענלעכקײ ט
םון דע ם מלאװע ר רב . ע ר אי ז געשילדער ט געװאר ן װ י א מענט ש װא ם הא ט אוםי ־
געאיבט א גװאלדיק ן איעפלו ס אויפ ן לעב ן ניש ט נא ר פו ן דע ר מלאװע ר קהילה ,
נאר אוי ך װײ ט אריבע ר ד י דאזיק ע גרענעצן . אי ן אלעקסאנדע ר הוי ף הא ט מע ן
אויף אי ם געקוק ט װ י אוי ף דע ם נאטירלעכ ן ממל א מקו ם פו ן דע ם אלט ן אלעקםאנ ־
דער רבין . ר ׳ ישרא ל יצח ק הא ט זי ך אבע ר אנטשײד ן אפגעזאג ט איבערצונע ־
מען ד י אנפירונ ג פו ן אלעקסאנדע ר חסידו ת או ן ע ר הא ט פו ן זי ך געיאג ט ד י
חםידישע דעלעגאציעס , װא ס זײנע ן געקומע ן אי ם קרוינע ן נא ך דע ר פטיר ה פו ן
אלטן רבין .
אין מלאװ ע גופא , הא ט ר ׳ ישרא ל יצח ק געפיר ט דא ם רבנו ת בי ד רמה . ע ר
האט קי ץ מא ל ניש ט נוש א פני ם געװע ן ד י גבירי ם או ן הא ט שטענדי ק געפםקנ ט
לויט דע ם חומ ר הדין . דערפא ד אי ז ע ר אבע ר געװע ן זײע ר פארזיכטי ק װע ן ע ם
איז געקומע ן צ ו באשטימע ן ענינים , װא ם זײנע ן געװע ן נוג ע ארעמעלײט . ד א אי ז
ער געװע ן פו ן ד י גרעםט ע מקילים . אי ן דע ם פר ט זײנע ן װעג ן אי ם ארומגעגאנגע ן
אן א שיעו ר לעגענדעם .
אײנע פו ן ד י דאזיק ע מעשו ת הא ט זי ך אײנגעקריצ ט אי ן מײ ן זכרו ן פו ן מײ ן
פריסטער קינדהײט * אײנע ר פו ן ד י מלאװע ר תקיפיש ע נגידי ם הא ט זי ך געלאד ן
פארן מלאװע ר ר ב מי ט א צװײט ן ײדן , װא ם הג ם ע ר אי ז אי ן שטא ט אוי ך אנגעגאנגע ן
פאר א נגיד , הא ט אבע ר דע ר ר ב געװאוסט , א ז אי ן דע ר אמת ן אי ז ע ר א ן ארעמא ן
און ע ר שטרענג ט זי ך א ן מי ט אל ע כוחו ת צ ו פארבאהאלט ן פו ן שטא ט זײ ן אמת ע
לאגע, א ז ע ר שטײ ט פא ר באנקראט . ד י טענו ת פו ן דע ם תוב ע זײנע ן געװע ן בא ־
גרינדעטע או ן לויט ן די ן װאל ט דע ר גבי ר באדארפ ט געװינע ן ד י דין־תורה . הא ט
דער ר ב געפרואװ ט דערפיר ן צ ו א פשרה . דע ר גבי ר אי ז אבע ר דװק א באשטאנע ן
אויף א ״רײנ ע די ן תורה״ . ר ׳ ישרא ל יצח ק הא ט דא ן ארײנגערופ ן דע ם גבי ר אי ן
א חד ר מױח ד או ן אי ם דערקלערט : לויט ן די ן האסט ו טאק ע געװאונע ן — ד ו
קענסט מי ר אבע ר בשו ם אופ ן ניש ט אנװײז ן אוי ף א דין , א ז אי ך מו ז ע ם זײ ן מלאװע ר
רב, אי ז אײדע ר אי ך זא ל ארויםגעב ן א פס ק קעג ן דע ם ײד ן װע ל אי ך זי ך בעםע ר
אפזאגן פו ן מלאװע ר רבנות . דע ר ארגומענ ט הא ט געװירק ט או ן דע ר גבי ר אי ז
אײנגעגאנגען אוי ף א פשרה .
דער מלאװע ר ר ב אי ז געװע ן געאכטע ט ניש ט בלוי ז ב ײ ײדן . אוי ך ד י נישט ־
ײדישע באפעלקערונ ג הא ט אי ם ארויםגעװיז ן גרוי ס דרך־אר ץ או ן ד י אנגעזעענ ע
בירגער פו ן שטא ט פלעג ן קומע ן זי ך מיש ב זײ ן מי ט אי ם װעג ן װיכטיק ע שטאטיש ע
ענינים. זײ ן װירקונ ג אוי ף דע ר מלאװע ר קהיל ה אי ז געװע ן אזו י גרוי ם א ז א לענ ־
גערע צײ ט נא ך זײ ן פטיר ה אי ז דא ס מלאװע ר כם א הרבנו ת געשטאנע ן לײדיק , װײ ל
עס אי ז ד י מלאװע ר ײד ן געװע ן שװע ר זי ך צוצוקלײב ן א רב , װעלכע ר זא ל זי ץ ראו י
צו פארנעמע ן דא ם אר ט פו ן ר ׳ ישרא ל יצח ק קלינגער .
פנקס מלאוו ע
261
ב. מײ ן זײד ע ר ׳ טובי ה יששכ ר טיבער ג ז״ ל
מײן זײדע ׳ ר ׳ טובי ה יששכ ר טיבער ג אי ז געװע ן א ן איידע ם פו ן דע ם מלאװע ד
רב. זײ ן װײב , מײ ן באב ע רויזע , אי ז געװע ן ד י עלטסט ע טאכטע ר פו ן ר ׳ ישרא ל
קלינגער, פו ן זײ ן ערשטע ר פרוי .
באלד נא ך דע ר פטיר ה פו ן דע ם מלאװע ר רב , האב ן א טײ ל פו ן ד י מלאװע ר
באלעבאטים, הויפטזעכלע ך ד י אלעקסאנדע ר חםידים , פארגעלײג ט דע ם זײד ן
ער זא ל איבערנעמע ן דא ס כס א הרבנו ת נא ך זײ ן שװער• , הױ ת אבע ר ארו ם דע ר
רבנות־שטול הא ט זי ך געפיר ט א שארפ ע מחלוק ה אי ן שטאט , הא ט דע ר זײד ע זי ד
קאטעגאריש אפגעזאג ט צ ו זײ ן אפיל ו אײנע ר פו ן ד י קאנדידאטן . ע ר אי ז געװע ן
א מענטש , װא ם אי ז געװע ן װײ ט פו ן מחלוק ת כרחו ק מזר ח ממערב . ערש ט אי ן
עטלעכע יא ר ארום , װע ן מלאװ ע הא ט שוי ן געהא ט א ר ב או ן ד י מחלוק ה אי ז שוי ן
געװען א בים ל אײנגעשטיל ט הא ט מע ן ב ײ אי ם געפועל ט ע ר זא ל אויפגעב ן די ן
געװעלבל, פו ן װאנע ן ע ר הא ט געצויג ן חױנ ה או ן װער ן מלאװע ר דײן .
פופציק יא ר אי ז דע ר זײד ע געװע ן דײ ן אי ן מלאװע . ע ר אי ז נפט ר געװאר ן
אין 1933 , אי ן עלטע ר פו ן 83 יאר .
מײנע קינדעריאר ן הא ב אי ך פארבראכ ט אי ן דע ם זײדנ ם הויז . מײנ ע עלטער ן
האבן געװאוינ ט אי ן לױביטש , א פיצעל ע שטעט ל לעב ן דע ר פרײסישע ר גרענעץ ,
בײ טארון . דע ר טאט ע מײנער , װעלכע ר אי ז געװע ן דע ר צװײטע ר זו ן פו ן זײדן ,
האט מור א געהאט , א ז זײנ ע קינדע ר װעל ן ניש ט קענע ן קריג ן קי ץ געהעריק ע דער ־
ציאונג אי ן דע ם קלײנע ם העק , הא ט ע ר ז ײ געשיק ט קײ ן מלאװ ע צו ם זײד ן ע ר
זאל ז ײ מחנ ך זײן .
אלע מײנ ע זכרונו ת װעג ן דע ם זײד ן שטאמע ן טאק ע פו ן א ט דע ר צײט , װע ן
מײן גאנצ ע װעל ט אי ז געװע ן אײנגעטײל ט צװיש ן דע ם זײדנ ם שטו ב או ן דע ם
אלעקסאנדער שטיבל , װא ם הא ט זי ך געפונע ן אוי ף דע ם זעלב ן הוי ף אויפ ן פלאצ ־
קער געסל . א קלײ ן װעלטל , אבע ר אי ן דע ם דאזיק ן שטיק ל װעל ט הא ט זי ך אפ ־
געשפיגלט א באדײטנדיקע ר טײ ל פו ן דע ם לעב ן פו ן ד י מלאװע ר ײדן .
בײם זײד ן אי ז געװע ן א ן אפענ ע שטוב . ע ם זײנע ן געקומע ן חםידי ם נא ך
עצות, אנדער ע זײנע ן געקומע ן נא ך א הלװאה , חםידי ם זײנע ן געקומע ן םת ם אזו י
פארברענגען א ביס ל מיט ן זײדן , אלט ע חםידי ם זײנע ן געקומע ן שמועם ן חסידות .
עם הא ט שטענדי ק געחיש ט בײ ם זײד ן אי ן שטו ב װ י אי ן א בינשטאק . אי ן
דער װאכנ ס זײנע ן ע ס געװע ן ד י שארפ ע דין־תורות , װא ס האב ן זי ך דאר ט געפיר ט
טאג או ן נאכט . ד י קלענעצעס , ד י פראנק ם או ן קאנעצקים , ד י פיזשיצע ם או ן אנ ־
דערע מלאװע ר גרויס ע םוחרי ם האב ן געהאלט ן אי ן אײ ן לאד ן זי ך או ן דע ר זײד ע אי ז
געװען זײע ר נאטירלעכע ר אפקלײ ב אל ם בורר .
262
פנקס מל^װ ע
דער זײד ע הא ט געשמ ט װײ ט או ן ברײ ט מי ט זײ ן שכ ל היש ה מי ט זײ ן אויםער ־
געװיעלעכער חכמה . אי ך געדענ ק װ י ע ם פלעג ן פארפאר ן ד י גביריש ע קאטשן ,
װאם זײנע ן געשיק ט געװאר ן פו ן אז ש אזו י װײ ט װ י פלאצ ק צ ו נעמע ן דע ם זײד ן אוי ף
בוררות אי ן א סכסו ך װעג ן װעלדע ר אדע ר מילן , אדע ר םת ם אויסצוגלײכ ן א שװער ן
ענין צװיש ן געװעזענ ע שותפים . דעמאל ט פלעג ט ד י שטו ב גײ ן כאדאראם . מע ן
האט געהאלט ן אי ן אי ץ ארויםדערלאנגע ן מלבושי ם או ן שפײז , אזו י װ י דע ר זײד ע
װאלט אװעקגעפאר ן אי ן ד י אמת ע מרחקים . דא ס גאנצ ע פלאצקע ר געס ל אי ז אחי ם
אין דרוים ן באטראכט ן ד י קאטש , או ן ד י קינדע ר פלעג ט מע ן מוז ן ארויםטרײב ן פו ן
דער קאט ש מי ט דע ר בײט ש.. . צו ם םו ף פלעג ט דע ר זייד ע ארויםקומע ן פו ן שטו ב
אנגעטאן אי ן זײ ן לאנגע ר זײדענע ר קאפאטע , אי ן דע ם הויכ ן סאמעטענע ם הו ט או ן
דאן פלעג ן ד י װײבע ר זי ך אפרוק ן װא ם װײטע ר אוי ס דר ך אר ץ פא ר ר ׳ טוביהן .
דער זײד ע פלעג ט קי ץ מא ל ניש ט פארגעם ן מיטצוברענגע ן עפע ס א מתנ ה
פאר יעד ן קינ ד פו ן דע ר משפח ה פו ן אז א נםיעה . או ן הג ם ע ס זײנע ן געװע ן עטלעכ ע
צענדליק אזעלכ ע אײניקלע ך זײנ ע אי ן מלאװע , הא ט ע ר פונדעםטװעג ן געדענק ט
װאם פא ר װעמע ן מיטצוברענגען , צוגעפאם ט צ ו דע ר עלטע ר פו ן יעד ן קינד . ע ר
האט אויםערגעװײגלע ך לי ב געהא ט קינדער . ע ר הא ט געקענ ט זי ך אװעקזעצ ן
אויף גאנצ ע שעה ן מי ט ד י אײניקלע ך או ן ז ײ דערצײל ן מעשות . ע ר הא ט לי ב געהא ט
ארויםצורופן געלעכטע ר ב ײ ד י קינדער , פלעג ט ע ר ז ײ דערצײל ן קאמיש ע פא ־
םירונגען או ן הא ט הארצי ק מיטגעלאכ ט מי ט ד י קינדער . ע ם אי ז אי ם ניש ט געװע ן
צו דערקענע ן אי ן אזעלכ ע מאמענטן . מע ן װאל ט בשו ם אופ ן ניש ט געזאגט , א ז א ט
דער הויכע ר ײ ד װא ם שפיל ט זי ך װ י א קינ ד מיט ן קלײנװאר ג אי ז ע ס טאק ע דע ר
מלאװער דײן , דע ר גרויםע ר קאפ־מענט ש או ן חסידיש ע פיגור , װא ס דעתועק ט אזו י
פיל דר ך אר ץ צ ו זי ך מי ט זײ ן בלויזע ר דערשײנונג .
אויף װיפ ל אי ך געדענק , אי ז דע ר זײדע , נא ך דע ר פטיר ה פו ן דע ם ױגג ן
אלעקסאנדער רבין , דע ם ישמ ח ישראל , קײ ן מא ל מע ר ניש ט געפאר ן קײ ן אלעק ־
סאנדער. ע ר אי ז פו ן דא ן א ן בכל ל מע ר ניש ט געפאר ן צ ו קײ ן רבין , אי ן ד י
שפעטערדיקע יאר ן מײנ ע הא ב אי ך ערש ט פארשטאנע ן דע ם ביטול , מי ט װעלכ ן דע ר
זײדע הא ט גערעד ט װעג ן ד י גײ ע רביש ע הויפן , װעג ן ד י קװיטלע ך או ן מופתים .
ער הא ט דעמאל ט שוי ן ניש ט געקענ ט צוזע ן ד י יריד ה פו ן אמתע ר חסידות , װא ם
האט אנגעהויב ן װאולגאריזיר ט צ ו װער ן נא ך דע ם אונטערגאנ ג פו ן קאצ ק או ן
װאורקע.
ער אלײ ן אי ז טאק ע ניש ט געפארן , אבע ר דא ם אלעקםאנדע ר שטיב ל הא ט
ער ניש ט פארלאזן . אײגנטלע ך האב ן ד י חסידי ם אי ם ניש ט פארלאזט . ז ײ האב ן
אין אי ם געזע ן דע ם גײסטיק ן מנהי ג או ן האב ן זי ך געפיר ט כלפ י אי ם אזו י װ י ע ר
װאלט געװע ן רבי . קי ץ אלעקסאנדע ר אי ז מע ן געפאר ן אוי ף ױם־טו ב — בײ ם
זײדן הא ט מע ן געפראװע ט חסידו ת א גאנ ץ יאר .
פנקס מל^וו ע
263
און ע ר אלי ץ הא ט ניש ט געהא ט קי ץ אנונ ג פו ן דע ר רא ל ווא ם ע ר הא ט גע ־
שפילט. ב ײ זיי ן גאנצע ר אויםערגעוױינלעכע ר הכמר ״ אי ז ע ר געװע ן א ן אי ש תמים ,
װאם הא ט גא ר ניש ט געהאלט ן פו ן זיך . װא ם הא ט זי ך אלײ ן אי ן גאנצ ן מבט ל געװען .
איך געדענ ק װ י ע ר פלעג ט זי ך אװעקזעצ ן בײ ם טי ש מי ט ד י איעיקלע ך — או ן
אײניקלעך זײנע ן תמי ד געװע ן ב ײ אי ם א םך , װײ ל אל ע זײנ ע זי ן פלעג ן אי ם ארײנ ־
שיקן זײער ע קינדע ר מדרי ך צ ו זײ ן — או ן ז ײ זאג ן בדר ך הלצ ה ־ אי ר דארפ ט ניש ט
זיץ ניש ט קי ץ הכמי ם או ן ניש ט קי ץ לומדים , װײ ל ב ײ ײד ן אי ז גענו ג א ז מע ן הא ט
געהאט א ן עלטער־זײד ן װא ם הא ט געקענ ט לערנע ן הא ט מע ן שוי ן פרנםה.. .
דאם הא ט ע ר געזאג ט נא ך דע ם װ י ע ר הא ט פו ן זי ך אלײ ן געמאכ ט עפ ר ואפר ,
געזאגט א ז ע ר לעב ט בם ך הכ ל אי ן זכו ת פז ן זײנ ע עלטער ן או ן אור־עלטערן , װעלכ ע
זײנען טאק ע געװע ן ד י אמת ע ײדן . ע ר אלײ ן אבע ר אי ז גארניש ט װער ט װא ם מע ן
מאכט פו ן אי ם א װעז ן . . .
אויף שטענדי ק זײנע ן מי ר פארבליב ן אי ן זכרו ן ד י שלו ש םעודות ן בײ ם זײד ן
אין שטוב . דא ם זײנע ן אומפארגעםלעכ ע מאמענט ן פו ן נשמהדיקע ר דערהויבנקײט ,
פון רוחנװתדיק ן גענום , װא ם האב ן אוי ף אײבי ק איבערגעלאז ן שפור ן ב ײ די , װעלכ ע
האבן ז ײ איבערגעלעב ט אי ן זײער ע קינדער־יארן •
װאם טונקעלע ר ע ם דינע ן געװאר ן ד י פארנאכטיק ע שאטנם , אל ץ שטילע ר
דער ניגון , אל ץ דביקותדיקע ר דע ר שעפט ש פו ן ד י זמירות . דע ר זײד ע םלעג ט זײע ר
זעלטן זאג ן תורה . מערםטנ ם פלעג ט ע ר דערצײל ן חםידיש ע מעשו ת פו ן װאורק ע
און פו ן ד י ערשט ע אלעקםאנדער . ניש ט קײ ן מופתים , נא ר פשו ט דא ם לעב ן
פון ד י גרוים ע רביש ע פיגורן . ע ם אי ז געװע ן א ן אײגנארטיקע ר אופ ן פו ן קנעט ן
דעם כאראקטע ר פו ן חםידים , פו ן דערציע ן ײד ן מי ט מידות .
אט־א־די שבת־פארנאכט ן האב ן זי ך עפע ם נאטירלעכערהײ ט אריבערגעגאם ן
אין ד י מוצאי־שבתן . ניש ט קי ץ איבעררײ ם אי ז ע ם געװען , נא ר א המשך ז ד י
אנגעצונדענע ליכ ט זײנע ן געװע ן א נאטירלעכ ע פארזעצונ ג פז ן דע ר שײ ן װא ם
האט ארויםעגשטראל ט פו ן ד י שלו ש םעודותדיק ע ײדן .
ױם־טוב בײ ם זײד ן אי ן שטו ב אי ז געװע ן א קװא ל פו ן געצוימטע ר פרײד ,
װאם הא ט אויםגעפיל ט דע ם גאנצ ן אחם . אל ע קינדע ר או ן אײניקלע ך האב ן גע ־
האלטן ױם־טו ב בײ ם זײדן . אפגעמאכ ט קידו ש או ן עפע ם טוע ם געװע ן אי ן דע ר
הײם, אי ז מע ן געקומע ן צו ם זײדנ ם טיש . דע ר זײד ע אי ז זײע ר שפע ט געגאנגע ן
צום טיש . צ י ע ר הא ט ע ם אזו י אויםגערעכנט , א ז ד י קינדע ר זאל ן קענע ן מי ט
אים מיטהאלטן , צ י ע ם אי ז געװע ן ד י התבודדו ת װא ם ע ר הא ט געפראװע ט — ע ר
האט זי ך אפגעזונדער ט פו ן דע ם הויזגעזינ ד גלײ ך װ י ע ם אי ז צוגעפאל ן דע ר אװנ ט
און װע ן ע ר אי ז צוריקגעקומע ן פו ן דאװנע ן הא ט ע ר װידע ר פארברענג ט ביחידו ת
ביז שפע ט אי ן אװנט , װע ן אל ע קינדע ר או ן נאענט ע פרײנד , חםידי ם זײנע ן שוי ן
געװען פארזאמלט . דא ן פלעג ט ע ר ארײנקומע ן אי ן דע ר גרויםער , באלויכטענע ר
264
פנקס מל^װ ע
עם־שטוב מי ט א ברײט ן גו ט ױם־טז ב או ן מי ט א שמײבל , װא ם הא ט כהר ף עי ן
אעעפילט ד י שטו ב מי ט א י ם פו ן פרײד . אי ן לוי ף פו ן דע ר םעוד ה האב ן חםידי ם
געהאלטן אי ן אײ ן קומען . מע ן אי ז געשטאנע ן לעב ן טיש ׳ מע ן אי ז געזעם ן װא ו
עם הא ט זי ך געלאזט .
עם הא ט אי ן א געװים ן זין , דערמאנ ט א רביש ן טיש , ע ם אי ז אבע ר װײ ט ניש ט
געװען דא ם זעלבע . ע ם אי ז ניש ט געװע ן ד י אנגעשטרענגטקײ ט או ן ד י צערעמאני ע
פון א רביש ן הויף , מי ט זײנ ע גבאים , שמשים , טיש־זוכער ם או ן שירײם־כאפער ם —
דא אי ז געװע ן א צוזאמענקו ם פו ן משפח ה או ן אינטי ם צוזאמענגעלעבט ן פרײנד ,
װאם זײנע ן געקומע ן פארברענגע ן ױם־טו ב אי ן א הײמישע ר שטוב .
װען נא ך דע ר פטיר ה פו ן דע ם ישמ ח ישראל , האב ן א טײ ל חםידי ם זי ו
צוריקגעצויגן פו ן אלעקםאנדע ר או ן האב ן אנגעהויב ן פאר ן קײ ן םטריקאװ , האב ן
אין גאנ ץ פויל ן זי ך געשאפ ן באזונדער ע םטריקאװע ר שטיבלעך . אבע ר ניש ט
אין מלאװע . ד א הא ט דע ר זײד ע ניש ט דערלאז ט צ ו קײ ן שפאלטונג . ע ר הא ט
געהאלטן, א ז כאט ש מע ן פאר ט צ ו באזונדער ע רבי ם קע ן מע ן פונדעםטװעג ן דאװנע ן
אין אײ ן געמײנזאמע ן שטיבל •
אין מלאװ ע הא ט אי ן יענע ר צײ ט געװאוינ ט דע ר ברודע ר פו ן דע ם םטרי ־
קאװער רבין , ר ׳ איטש ע לאנדוי . אי ז דע ר ײ ד אלײ ן געװע ן א שטי ק רבי , װא ם
האט געפיר ט אי ן מלאװ ע םטריקעװע ר חםידו ת בי ד רמה . ע ר הא ט גערודפ ט ד י
אלעקםאנדער חםידי ם או ן ז ײ שװע ר געמאכ ט זײע ר צוזאמענזײ ן אי ן דע ם אלעק ־
םאנדער שטיב ל — דע ר זײד ע הא ט אבע ר ניש ט געלאז ן ד י אלעקםאנדע ר
אװעקגײן פונע ם שטיבל . ע ר פלעג ט זאגן , א ז װא ם פא ר א קונ ץ אי ז ע ם צ ו זײ ן
א חםי ד מתו ך רחבו ת — מע ן דאר ף אויפנעמע ן ד י רדיפו ת װ י יםורי ם ש ל אהבה .
דעמאלט אי ז ע ם אײנגעפיר ט געװאר ן דע ר מנה ג אײנצוטײל ן ד י ױם־טוב ־
צוזאמענקונפטן צװיש ן םטריקאװע ר או ן אלעקםאנדער : אוי ף פורי ם פלעג ן
אלע םטריקאװע ר או ן אלעקםאנדע ר חםידי ם זי ך צוזאמענקומע ן בײ ם זײד ן אי ן
שטוב או ן שמח ת תור ה הא ט מע ן געפײער ט ב ײ ר ׳ איטשק ע לאנדוי .
נישט בלוי ז מי ט זײ ן חכמ ה הא ט דע ר זײד ע צוגעצויג ן צ ו זי ך מענטשן . מע ר
נאך הא ט ע ר געװירק ט מי ט זײ ן אויםערגעװײנלעכע ר גוטםקײ ט או ן צוגעלאזנקײט .
דאם אי ז געװע ן א מענטש , װא ם הא ט ממ ש געלעב ט מיט ן לעב ן פו ן זײנ ע נאענטע .
זיץ גרעםטע ר פארגעניג ן אי ז געװע ן װע ן ע ר הא ט געקענ ט עמעצ ן מי ט עפע ם
ארויםהעלפן אי ן א ן ע ת צרה . פא ר זי ך אלײ ן הא ט ע ר ניש ט געהא ט קײ ן שו ם
פארלאנגען. אי ך געדענ ק א ז ע ר הא ט געקענ ט זי ך אפגעב ן גאנצ ע טעג , אמא ל
אויך װאכ ן מי ט א בוררו ת צװיש ן צװ ײ ײדן , או ן צו ם םוף , װע ן דע ר עני ן אי ז
אויםגעגליבן געװאר ן או ן ד י באב ע הא ט אי ם א פרע ג געטא ן װיפ ל ע ר הא ט פאר ־
דינט פא ר זײ ן טירחה , הא ט ע ר געענטפער ט : װ י הא ב אי ך געקענ ט פו ן ז ײ נעמע ן
געלט, א ז אי ן וױים , א ז ז ײ האב ן בײד ע געמאכ ט א שלעכ ט געשעפ ט . . .
פנקס מל^װ ע
265
אין מש ך פו ן דע ם האלב ן יארהונדער ט װא ם דע ר זײד ע אי ז געװע ן דיי ן אי ן
מלאװע׳ הא ט ע ר קײ ן אײ ן ג ט ניש ט דורכגעפירט . מערםטנ ם הא ט ע ר פארשטאנע ן
איבערצוצײגן דא ם צעקריגט ע פארפאלק , א ז ע ם װע ט בײד ן זײ ן בעםע ר װע ן ז ײ װעל ן
זיך גיש ט גטן . אוי ף מםבי ר צ ו זײ ן א ן עני ן אי ז ע ר געװע ן א ן אמתע ר מאדים .
אין אנדער ע פאל ן אבער , װע ן ד י צדדי ם זײנע ן געװע ן אײנגעשפארט , הא ט ע ר
זיך אפגעזאג ט ארויםצוגעב ן א ג ט או ן הא ט דא ם פאר ל איבערגעשיק ט צו ם ר ב אדע ר
צום צװײט ן מלאװע ר דײן .
צוליב זײ ן זעלטענע ר גוטםקײ ט אי ז ע ר אוי ך געװע ן זײע ר טאלעראנ ט או ן
ער הא ט קײ ן מא ל קײנע ם ניש ט גערודפט . ע ם אי ז געװע ן קעג ן זײ ן נאטו ר צ ו זי מ
א קנאי . אי ך געדענ ק א פאל , שוי ן פו ן ד י שפעטערדיק ע יארן , װע ן אי ך בי ן
געקומען צופאר ן קײ ן מלאװ ע זי ך שטעל ן צו ם פריזיװ . אי ך הא ב שוי ן דא ן געטראג ן
אײראפעאישע קלײדע ר או ן הא ב געשמ ט װ י דע ר אײנציקע ר ״דײטש ״ אי ן דע ר
משפחה. הא ב אי ך ניש ט געװאג ט צ ו פארפאר ן צו ם זײד ן או ן אי ך הא ב זי ך אפגע ־
שטעלט ב ײ א פעטע ר מײגעם . אי ז װ י נא ר דע ר זײד ע אי ז װעג ן דע ם געװאוי ר
געװארן, הא ט ע ר געשיק ט מײנע ם א שװעםטערקינ ד ע ר זא ל מי ך ברענגע ן צ ו אי ם
אין הויז . דע ר זײד ע הא ט מי ך דא ן אויפגענומע ן מי ט אזו י פי ל װארעמקײט ,
אז אי ך הא ב געפיל ט װ י ד י טרער ן שטיק ן מי ך פו ן חרט ה װא ם אי ך הא ב אי ם
געקענט חוש ד זײן , א ז ע ר װע ט מי ך ניש ט גו ט אויפנעמען . אי ך הא ב זי ך געפיל ט
זײער געפאל ן ב ײ זיך . דע ר זײד ע הא ט מי ך אבע ר ניש ט געלאז ן זײ ן אומעטיק ,
ער הא ט געפיל ט װא ם אי ך לע ב דור ך או ן ע ר הא ט אנגעװענד ט אל ע מיטלע ן מי ך
צו מאכ ן פיל ן אזו י װ י אי ן מײנ ע קינדער־יאר ן ב ײ אי ם אי ן שטוב .
שפעטער, װע ן מי ר זײנע ן אל ע געזעם ן בײ ם טי ש או ן גערעד ט װעג ן דע ר
משפחה, הא ט ד י באב ע ארויפגעפיר ט דע ם געשפרע ך אוי ף ײדישקײ ט או ן אזו י
״אומשולדיקערהײט״ מי ך א פרע ג געטאן ? נו , או ן ציצי ת טראגםטו ז — תו ך כד י
דיבור הא ט אי ך געענטפערט : זיכער , אװדאי.. . ד י באב ע הא ט אבע ר ניש ט
אפגעלאזן או ן הא ט פארלאנג ט א ז אי ך זא ל באװײז ן א ז אי ך טרא ג טאק ע אוי ף א ן
אמת ציצית . הא ב אי ך זי ך אנגעהויב ן פארען , כלומרש ט ע ם אי ז גא ר נאטירלע ך
אז אי ך טרא ג א ן ארב ע כנפת , או ן אי ך הא ב געפיל ט װ י טראפנ ם שװײ ם טרעט ן מי ר
אחים אויפ ן שטערן.. . דע ר זײד ע הא ט אבע ר דערפיל ט מײ ן פארלעגנהײ ט או ן
געאײלט מי ר צ ו הילף . ע ר הא ט זי ך אנגערופ ן צ ו דע ר באבע : װא ם איז , רויזע ,
א ײ ד זאג ט ע ר טראג ט ציצית , גלויבםט ו אי ם נישט ז ע ר מו ז ע ם די ר באװײז ן
אז ע ר זאג ט ניש ט קײ ן ליג ן ז ניש ט שײ ן ו או ן װענדנדי ק זי ך צ ו מי ר הא ט ע ר בא ־
פוילן: װײ ז נישטו. .
אזא אי ז געװע ן מײ ן זײדע : ד י פארקערפערונ ג פו ן חכמ ה או ן גוטםקײט .
א זעלטענע ר מענטש , א זעלטענע ר ײד . אי ז ע ר טאק ע געװע ן געליב ט או ן געאכ ־
טעט פו ן ײד ן אװ י װ י פו ן גוײם . אונטע ר דע ר רוםישער , או ן שפעטע ר אונטע ר דע ר
266
פנקס סל^װ ע
פוילישער מלוכהשאפ ט הא ט ע ר גענאס ן פו ן גתי ם אנזע ן ב ײ ד י אפיציעל ע מאכט ־
ארגאנען. ע ס אי ז געװע ן גענו ג ע ר זא ל אינטערװעניר ן װעג ן א ן עני ן כד י ע ם זא ל
אלץ דערלײדיק ט װער ן לצ ד הױת ר טוב . אי ך געדענק , װ י ע ר פלעג ט דערצײל ן
זיעע אײניקלעך , א ז אי ם הא ט נא ך קײנע ר קי ץ מא ל גארניש ט אפגעזאגט , או ן ע ר
האט צוגעגעב ן > אי ר װײס ט פאתוא ם ז — וױי ל טאמע ר הא ב אי ך נא ר געהא ט דע ם
מינדסטן ספק , א ז מע ן קע ן מי ר אפזאגן , הא ב אי ך גיש ט געבעט ן . . .
דער זײד ע אי ז געשטארב ן בשיב ה טוב ה או ן הא ט איבערגעלאז ן א ברײ ט
פארצוױיגטע משפחה , פו ן װעלכע ר בלוי ז א זײע ר קליעע ר טײ ל הא ט באװיז ן אי ־
בערצולעבן דע ם חורב ן פו ן דע ם אײראפעאיש ן ײדנטום . גאנ ץ מלאװ ע או ן ד י
חםידישע װעל ט הא ט אויפריכטי ק געטרויער ט אוי ך די ן טויט .
זאלן ד י דאזיק ע פא ר װערטע ר פו ן זײנע ם א ן אײגיק ל זײ ן א באשײדענ ע מצב ה
פאר דע ם אנדענ ק פו ן דע ם זעלטענע ם מענטשן , װא ס הא ט פארדינ ט א ז ע ר זא ל
פאראײביקט װער ן װ י א מוםטע ר פו ן א מנהי ג או ן מור ה הורא ה ב ײ ײדן .
זיגמונט קלענע ץ (תל־אביב )
מײן זײד ע
^יין זייד ע לעמ ל אי ז געװע ן א נידעריקע ר ײ ד מי ט ברײט ע שטארק ע
פלײצעם. געטראג ן הא ט ע ר א שװארצ ע קאפאטע , ניש ט קי ץ זײדענע , חםידישע ,
און א טוכ ן היטל . ע ר פלעג ט זײע ר װײני ק ארויםגײ ן פו ן שטוב , נא ר פרײטיקצונאכט ם
און שב ת אי ן בית־המדר ש ארײן ׳ װא ו ע ר הא ט געהא ט ד י בעסט ע שטא ט לעב ן רב .
א גאנצ ן טא ג אי ז ע ר געזעס ן לעב ן זײ ן קאנטא ר אי ן א װײכ ן פאטעל , מי ט א קאפ ל
אויפן קאפ , לעב ן א גרויס ן טיש , װא ם אי ז געשטאנע ן בײ ם פענצטער . קעג ן דע ם
טיש אי ז געשטאנע ן א ן איתערנ ע קאםע , װא ו ע ם זײנע ן געלעג ן ד י קאםע־ביכער ,
ביכער פו ן ד י װעלדער , קאנטראקט ן מי ט פריצים . דא ס אי ז געװע ן ד י קלײנ ע קאסע .
אין דע ר גרויסע ר שטוב , לעב ן דע ר ״סאלע ״ אי ז געשטאנע ן ד י גחים ע אײזערנ ע
קאסע, װא ו ע ם זײנע ן געלעג ן װערט־פאפירן , באר־געל ט או ן צירונג .
װער ע ם הא ט געהא ט צ ו אי ם א ן ענין , ם ײ ײדן , ס ײ קריםטן , האב ן געמוז ט
קומען צ ו אי ם אי ן קאנטא ר ארײן . גו ט שרײב ן הא ט ע ר געקענ ט נא ר ײדיש . פויליש ע
אדער רוסיש ע ברױ ו הא ט אי ם פארגעלײענ ט זײ ן שרײבע ר מרדכי־ױסף .
אײן מא ל ברענג ט דע ר שרײבע ר עפע ם א גראב ן ברױ ו אוי ף וױיס ן גלאט ן
פאפיר, שײ ן געדחקט , מי ט א גרויםן , רוסיש ן אדלער . אזעלכ ע ברױ ו האב ן אונד ־
זערע ײד ן ניש ט לי ב געהאט , װײ ל מײםטג ם הא ט ע ס געשמעק ט מי ט נײ ע פאדאט ־
קעם, נײ ע פארשריפטן , אדע ר זאכן , װא ם מע ן הא ט גלא ט ניש ט פארשטאגען .
״װאם אי ז דא ם פא ר א ברױוז ״ פרעג ט דע ר זײדע . ״עפע ס װעג ן א באנק״ ,
זאגט מרדכי־ױםף . ״אי ך ברוי ך ניש ט קײ ן באנק , אי ך הא ב מײ ן פאטעל. ״ ״ניש ט
אזא באנק , ר ׳ לעמל , א באנק , װא ו מע ן בארג ט געלט. ״ ״נו , װא ס אי ז מי ט דע ר
באנק ז ״ ״װאר ט א מינוט , ר ׳ לעמל , אי ר זע ט דאך , א ז ע ס אי ז א גרוי ם פאפיר , כ׳װע ל
זױיך באל ד אלע ם זאגן״ . ״ד י מעש ה אי ז אזוי , ר ׳ לעמל , פאני ע װי ל ד א אי ן מלאװ ע
עפענען א באנק , א גאסודארסטװעג ע באנק״ . ״נו , אי ז װא ס ז ״ זאג ט מײ ן זײד ע ז
267
268
פנקס מל^װ ע
״לאז ע ר עפענען , אי ך לא ז אי ם דע ן ניש ט ? ״ ״פרעג ט מע ן ב ײ אייך , צ י אי ר װיל ט
האבן א קאנט ע או ן קרעדי ט או ן אוי ב יא , װא ם פא ר א סומע , אי ר פארשטײ ט שוין ,
ר׳ לעמ ל ? ״ ״אי ך דאר ף ז ײ אוי ף כפרות , ז ײ או ן זײע ר באנק . אי ך הא ב מײ ן קאסע .
צערײם דא ם פאפי ר או ן װאר ף ע ס אװעק . אי ך הא ב מי ץ קאםע. ״
דאם אי ז געװע ן דע ר שטײגע ר פו ן מלאװע ר גבירים .
מײן זײד ע הא ט שוי ן פא ר זעכצי ק יא ר צורי ק אבאניר ט א צײטונג , חליל ה
נישט ד י ״הצפירה ״ אדע ר ״דומליץ״ . דא ס אי ז געװע ן טריף־פסול . ע ר הא ט
אבאנירט ד י ״גאזעט א האנדלאװא״ . יעד ן נאכמיטא ג אי ז צ ו אי ם געקומע ן זײ ן
אײניקל זעלד ע או ן אי ם פארגעלײענ ט ד י צייטונג . ז י הא ט געלײענ ט ד י טעלע ־
גראמעם, דע ם ארטיק ל װעג ן פאליטי ק או ן ענלעכ ע זאכן .
די ״גאזעט א האנדלאװא ״ הא ט אנגעהויב ן צ ו דרוק ן זאלא ם בארימט ן ראמא ן
״געלט.״ אי ן אנהוי ב הא ט מײ ן זײד ע זי ך צוגעהער ט אויפמערקזאם . ע ר הא ט
נישט פארשטאנען , צ ו װא ס טוי ג דא ם אלעם , װא ס װי ל מע ן פו ן אים . ע ם זײנע ן
נישט קײ ן לעגענדע ס אדע ר מעשױ ת פו ן טויזנ ט או ן אײ ן נאכט . פלוצלונ ג הא ט
ער זי ך געכאפט , א ז דא ם אי ז א מעש ה פו ן װירקלעכ ן לעב ן פו ן פאריז . הא ט ע ר
א געשר ײ געגעבן : ״װאר ף אװע ק ד י נארישקײטן , לײע ן דא ם נישט , דר ײ איבע ר
דאם בלא ט או ן לײען , װא ם װא ל קאםט . דא ם אי ז װיכטיקער , װ י ד י נאריש ע באבע ־
מעשױת.
מ. פ . (לאנדאן )
די מאקאװסקי ס או ן ד י פיזשיצע ס
^[זריאל יצח ק מאקאװםק י ז״ ל אי ז געשטארב ן אי ן 1910 א ץ מלאװע ,
אין עלטע ר פו ן 66יאר . א גרויס ן טײ ל פו ן זײ ן פארמעג ן הא ט ע ר ביי ם לעב ן או ן
אין דע ר צװא ה אװעקגעגעב ן אוי ף װאוילטעטיק ע צװעקן • ע ר אי ז געװע ן אײנע ר
פון ד י זעק ס מנדבי ם פו ן דע ר גרויסע ר שו ל אי ן מלאװע . צוזאמע ן מי ט ם . בא ־
ניסלאװסקי הא ט ע ר מנד ב געװע ן דע ם גד ר אוי ף דע ם נײע ם בית־עולם . אי ן דע ר
צװאה הא ט ע ר פארשריב ן ססס. 20 רוב ל אוי ף צ ו בויע ן א נײ ע תלמוד־תורה , אדע ר
מנדב צ ו זי מ פא ר דע ם זעלב ן געל ט אײנ ס פו ן זײנ ע הײזער , אוי ף דע ר סמאליארנע ׳
פאר דע ם צװעק . אויסע ר דע ם הא ט ע ר פארשריב ן צ ו ססס. 2 רוב ל פא ר דע ר
תלמוד־תורה או ן ביקו ר חולי ם או ן ד י סומע ס זאל ן אװעקגעגעב ן װער ן אוי ף הי ־
פאטעקן. או ן אי ן ד י יארצײט ן פו ן זײ ן טוי ט זא ל פא ר ד י צינז ן פו ן ד י סומעס ,
פארטײלט װער ן ד י תלמידי ם אי ן דע ר תלמוד־תור ה מלבושי ם או ן דע ם ביקו ר
חולים אוי ף צ ו פארװענד ן אוי ף זײער ע אויסגאבעס . געהא ט הא ט ע ר צוױ י קינדע ר ז
א זו ן הערש־לײ ב (צבי־אריה ) ז״ל , געשטארב ן אי ן ױנג ן עלטע ר פו ן 37 יאר ,(1902) ,
אײנער פו ן ד י געצײלט ע מלאװע ר משכילים . ע ר הא ט זי ך געחבר ט מי ט דו ד אפא ־
טאװסקי (יוס ף אפאטאשו ס פאטער) . א טאכטע ר חוה , פו ן מא ן פיזשיץ , ז״ ל —
געבוירן 1876 , געענדיק ט אי ן יענ ע יאר ן א מיטל־שו ל או ן חתונ ה געהא ט אי ן 1893
מיט דו ד פיזשיץ , ז״ל , א זו ן פו ן שמוא ל פיזשיץ , ז״ל , פו ן ביאלע־פאדליאסקע . ר ׳
דוד פיזשי ץ הויפט־געשעפט ן ױינע ן געװען * װעלדער , ״פאדריאדן ״ פאר ן רוסיש ן
מיליטער, גיטער , באנק־אונטערנעמונגע ן או ן האנד ל אי ן גחיס ן מאסשטאב .
פון דע ר הײ ם א סאקאלאװע ר חסיד , פו ן ד י אלט ע קאצקער ״ אי ז זײ ן אידעא ל
אין לעב ן געװע ן צ ו זארג ן פא ר צרכי־ציבור . דיע ר הוי ז אי ן מלאװע , או ן שפעטע ר
אין װארשע ״ אי ז געװע ן תמי ד א ן אפענ ע שטו ב פא ר אלע ״ גיש ט נא ר פא ר יחידים ,
נאר אוי ך פא ר אינסטיטוציעם .
269
270
פנקם מלאװ ע
צוזאמען מי ט דע ם שװער , עזריא ל יצחק ׳ הא ט ר ׳ דו ד געבוי ט דא ם אלעקסאנדע ר
שטיבל אי ן מלאװע . אי ן ד י יאר ן 9־ 1908 הא ט ע ר געבוי ט צוזאמע ן מי ט אנדער ע
מלאװער ד י נײע , מאדערנ ע מקװה . אזו י װ י דע ר בו י הא ט אפגעקאם ט א ריזן ־
םומע או ן מלאװ ע אי ז ניש ט געװע ן בכו ח דא ס צ ו פינאנסירן , הא ט פיזשי ץ געדעק ט
כמעט דע ם גאנצ ן קאם ט פו ן בוי , איבע ר ססס. 25 רובל . ע ר אי ז געװע ן דע ר מיט ־
גרינדער או ן הויפט־אונטערשטיצע ר פו ן דע ם מלאװע ר ביקור־חולים , גמילת ־
חסדים־קאםע, הכנםת־אורחים , פרויען־פאראײן .
דער אויםברו ך פו ן דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה הא ט געצװאונגע ן דו ד פיזשי ץ
צו פארלאז ן מלאװ ע או ן זי ך איבערציע ן קײ ן װארשע . ד א אי ז ע ר באל ד אוים ־
געװײלט געװאר ן אל ס פארזיצע ר פו ן מלאװע ר פליטים־קאמיטע ט או ן אל ם װיצע ־
פארזיצער פו ן אלגעמײנע ם פליטים־קאמיטע ט אי ן װארשע . ם׳אי ז איבערי ק צ ו
דערמאנען, א ז ד י גאנצ ע צײ ט הא ט ע ר געטראג ן היל ף ד י אומגליקלעכ ע אי ן װארשע .
ם׳איז אי ם אוי ך אויסגעקומע ן זײע ר אפ ט צ ו זײ ן אי ן מלאװ ע (ד י שטא ט אי ז אי ־
בערגעגאנגען 9 מא ל פו ן האנ ט צ ו האנט) . או ן ע ר הא ט אוי ך געבראכ ט היל ף
זײנע לאנדםלײט . אי ן 1915 האב ן ד י רוס ן אי ם ארעסטיר ט אי ן װארשע , װ י א
״זאקלאדניק״. אל ע אינטערװענצ ן האב ן ניש ט געהאלפ ן או ן אפזיצנדי ק א לענגער ע
צײט אי ן פאװיאק ־ ( א תפים ה אי ן װארשע) , אי ז ע ר אחיםגעפיר ט געװאר ן מי ט טויזנ ־
טער אנדער ע ארעםטירט ע קײ ן מאםקװע . ד י פרו י חו ה ז״ ל מי ט דע ר ײנגםטע ר
טאכטער יטה־ברכ ה ז״ ל זײנע ן אי ם נאכגעפארן , איבערלאזנדי ק אל ע פינ ף זי ן אי ן
װארשע. נאכ ן אפזיצ ן לאנג ע חדשי ם אי ן מאסקװע ר טורמע , אי ז ע ר באפרײ ט
געװארן או ן הא ט זי ך באזעצ ט צײטװײלי ק אי ן מינםק . ד א אי ז ער , זײענדי ק גא ר
פשוט א פרעמדער , אויםגעװײל ט געװאר ן אל ם פארזיצע ר פו ן אלגעמײנע ם ײדיש ן
פליטים־קאמיטעט.
םוף 1917 אי ז אי ם געלונגע ן צוריקצוקומע ן קי ץ מלאװע , װא ו ד י קינדע ר
״אבן זי ך געהא ט איבערגעצויג ן אי ן דע ר צײ ט פו ן דע ר דײטשישע ר אקופאציע .
צוליב דע ם אויםברו ך פו ן דע ר מלחמ ה אי ז אוממעגלע ך געװע ן אויסצופיר ן ד י
צװאה פו ן עזריאל־יצח ק מאקאװםק י ז״ ל או ן אזו י װ י אי ן דע ר צװישנצײ ט הא ט
זיך אי ן דע ר געבײד ע אוי ף םמאליארנ ע גא ס געעפנ ט ד י ײדיש ע גימנאזיע , הא ט
דוד פיזשי ץ באשלאם ן איבערצובויע ן אײנ ע פו ן זײער ע גרעםער ע הײזע ר אי ן מלאװ ע
פאר דע ר ײדישע ר גימנאזיע , בכד י צ ו באפרײע ן דא ם הוי ז אוי ף דע ר םמאלארנ ע
פאר דע ר ארטיקע ר תלמוד־תורה . אזו י ארו ם אי ז אויפגעבוי ט געװאר ן אי ן ד י
20־קער יאר ן אי ן מלאװ ע ד י ײדיש ע גימנאזי ע אי ן א ספעציע ל געבוי ט לוקםוס־הויז .
אין 1920 הא ט זי ך ד י פאמילי ע פיזשי ץ אריבערגעצויג ן קײ ן װארשע . ב ײ
די ערשט ע דעמאקראטיש ע װאל ן צ ו דע ר װארשעװע ר קהיל ה אי ן 1932 , אי ז דו ד
פיזשיץ אויסגעװײל ט געװאר ן אל ם װארשעװע ר דאזע ר או ן אי ז פארבליב ן דאזע ר
ביז זײ ן טראגיש ן אומקום . ע ר הא ט זײע ר אפ ט ניש ט מיטגעשטימ ט מי ט זײנ ע
פנקס מל^^וו ע
271
פארטײ־חברים״ װײ ל ע ר הא ט שטענדי ק געהאלטן , א ז ניש ט ד י פארט ײ שפיל ט ד י
ראליע׳ נא ר ד י זאד •
נאכן פארנעמע ן װארש ע דור ד ד י דײטשן , אי ן 1939 , אי ז ע ר צוזאמע ן מי ט
נאד אנדער ע 11 דאזארע ס ארעםטיר ט געװאר ן דור ד דע ר געסטאפ א װ י ״זאקלאד ־
ניקעם״ (האסטעדזשעס ) או ן אפגער,אלט ן געװאר ן אי ן פארשײדענ ע טורמע ם עטלעכ ע
װאכן. דא ם הא ט זי ד איבערגעחזר ט עטלעכ ע מאל י נא ד דע ם אי ז ע ר צוזאמע ן
מיט דע ר פאמילי ע פארמאכ ט געװאר ן אי ן װארשעװע ר געטא , איבערלאזנדי ק
אויף דע ר ארישע ר זײ ט דא ס גאנצ ע פארמעגנם . אי ן דע ר הײ ם אי ז לײדע ר געװע ן
א גרויסע ר דוח ק או ן ד י לאג ע הא ט זי ד װא ם אמא ל מע ר פארערגערט . דאד , הא ם
זיד ארויםגעװיזן , א ז אי ן דע ר טראגישע ר צײ ט הא ט דו ד פיזשי ץ ז״ ל געזארג ט פא ר
ציבור. ע ר הא ט זײע ר אפ ט געבארג ט געל ט פו ן פרעמד ע או ן פו ן אײגענע , טראגנ ־
דיק היל ף אל ע ארום . מ׳הא ט זי ד מי ט דע ם טאפ־געקעכ ץ געטײל ט בי ז דע ם לעצטן ,
אזוי א ז ע ס אי ז אפיל ו ארומגעגאנגע ן א װיץ , א ז דע ר טאפ־זו פ ב ײ פיזשיצ ן ענדיק ט
זיד קײנמא ל נישט . ע ר הא ט פו ן דע ר הײ ם ארויסגעטראג ן ד י לעצט ע לײלעכער ,
מקײם צ ו זײ ן ד י מצװ ה פו ן א מת , צודעקנדי ק אוי ף דע ר גא ם ד י געפאלענע .
די גאנצ ע צײ ט הא ט ע ר אפגעהי ט ד י מצװ ה פו ן כשרות , געגעם ן קארטאפ ל מי ט
ברויט או ן אי ז געפאל ן פו ן ד י כוחו ת װא ם אמא ל מער . דערבײ , הא ט ע ר ד י גאנצ ע
צײט אויםגעפיל ט זײנ ע פליכטן , אל ם װארשעװע ר דאזאר . ע ר הא ט מיטגעמאב ט
מיט דע ר פאמילי ע דע ם העלדיש ן אויפשטאנ ד אי ן געט א או ן דערנא ד ארויםגעפיר ט
געװארן קײ ן פאניאטאװ , װא ו ע ר אי ז אומגעקומע ן דע ם 6־ט ן חשון , 1943 . צוזאמע ן
מיט דע ר פרוי , זו ן יהודה־לײ ב (לײבוש) , טאכטע ר יטה־ברכ ה או ן אי ר קינ ד
אביגדור. הי״ד .
נחמן מײזי ל
די פאמילי ע קלענע ץ
די פארשיידענ ע מערקװירדיקײטן , מי ט װעלכ ע ד י שטא ט מלאװ ע
האט זי ך אויםגעצײכנט , געהער ט א ן םפ ק אוי ך ד י הויכ ע אײגנארטיק ע קלענעץ ־
משפחה. װע ר הא ט ע ם גלײך , װע ן ע ר אי ז אראפגעקומע ן קײ ן מלאװע , ניש ט אנגע ־
טראפן זי ך אוי ף אײנע ם פו ן ד י קלענעצעם ז או ן װע ר ע ם הא ט ניש ט באזוכ ט
ערגעץ־װאו אי ן דע ר װעל ט מלאװע ר לאנדםלײט , או ן ע ם זא ל גלײ ך ניש ט קומע ן
צו רײ ד װעג ן ד י מיטגלידע ר פו ן דע ר קלענעץ־פאמילי ע ז או ן טאק ע אי ן מלאװ ע
גופא, אי ן םאמ ע צענטע ר פו ן שטא ט הא ט זי ך דע ן ניש ט געװארפ ן אי ן ד י אויג ן
דאם רחבותדיק ע הוי ז פו ן הערמא ן קלענע ץ או ן דע ר פײנע ר אפטײק־־םקלא ד אי ן
מיטן מאר ק פו ן קלענעצע ם א זו ן — קוב ע ז או ן װע ר פו ן ד י מלאװע ר לאנדםלײ ט
איבער דע ר װעלט , אי ן װא ם פא ר א ן עלטע ר ע ר זא ל ניש ט זײן , װע ט אײ ך גלײ ך
נישט זאגן , א ז ע ר אי ז געװע ן א חב ר פו ן אײנע ם פו ן ד י קלענעצע ם אדע ר ע ר הא ט
געהאט א ״שװאכקײט ״ צ ו אײנע ר פו ן ד י קלענעצע ם שײנ ע טעכטער ז
הערמאן קלענעץ , מי ט ד י געדיכט ע װאנצעם , אי ז געװע ן א תוש ב פו ן דע ר
שטאט, א ן אנגעזעענע ר באלעבא ם או ן א גאנצע ר טוע ר אי ן שטאט . ע ר אי ז געװע ן
באשעפטיקט אי ן ד י פארשײדענ ע אינםטיטוציע ם או ן אומעטו ם געהא ט א האנ ט או ן
א דעה . או ן זײ ן שטילע ׳ ליב ע פרוי , ד י בנעימותדיק ע שרה , װא ם שטאמ ט פו ן
פלאצק ב ײ דע ר װײםל , פו ן דע ר אריםטאקראטישע ר פאמילי ע מאמלאק . אי ן ד י
גאר־ױגגע יאר ן הא ט מע ן אי ר גערעד ט פא ר א חת ן דע ם ױנג ן נחו ם םאקאלאװ ,
װאם הא ט זי ך אויפגעצויג ן אי ן פלאצק , או ן שוי ן דא ן געשמ ט פא ר א ן עילוי .
װעגן דע ם הא ט ד י שטיל ע שר ה דערצײל ט אוי ף דע ר עלטע ר או ן זי ך א שײ ן ביס ל
גערויטלט דערבײ . אמת , פו ן נחו ם סאקאלא װ בי ז הערמא ן קלענע ץ — אי ז פאל ג
מיך א גאנג . אבע ר זי , שרה , הא ט זי ך ניש ט געהא ט װא ם צ ו קלאגן . אי ן מלאװ ע
האט ז י מי ט אי ר מא ן הערמא ן געבויר ן או ן אויפגעשטעלט , קײ ן עין־הרע , א גאנצ ן
דור געראטענ ע או ן פעאיק ע קיגדער , — או ן טאק ע צװעל ף — זיב ן זי ן או ן פינ ף
272
פנקס מלאוו ע
273
טעכטער. ואל ו שמו ת — או ן דא ס זײנע ן ד י נעמע ן פו ן ד י זי ן או ן טעפטער ,
מיכאאיל, זיגמונט , ראמאן , לױטעק , מעטעק , קובע , לעמעק , — העלענא , אננא ,
עװא, בעלא , או ן אײנע , װא ם אי ז געשטארב ן אי ן ד י 20־קע ר יאר ן או ן אי ר פארטרע ט
איז געהאנגע ן אוי ף ד י װענ ט ב ײ דע ר משפחה .
די קינדע ר האב ן באקומע ן א העכער ע בילדונג , — אײניק ע האב ן געענדיק ט
װי פארמאצעװט ן(מיכאאיל , ראמאן , קובע) , זיגמונ ט — א ן אינזשעניער , מעטע ק —
א דאקטא ר מעדיצין , לעמע ק — א פרױואט־אדװאקאט . דר ײ פו ן ד י זי ן האב ן שטו ־
דירט אי ן אויםלאנד , אי ן דײטשלאנ ד או ן אי ן פראנקרײך . שפעטע ר האב ן זי ד זי ן
און טעכטער , אײדעמ ס או ן שנור ן באזעצ ט אי ן װארשע , װא ו ז ײ האב ן געפיר ט א
ברײט ײדי ש לעב ן או ן שזי ן געהא ט זי ן או ן טעכטער , װא ס האב ן װידע ר באזוכ ט
מיטלשולן או ן הויכשולן . הקיצור , ע ס אי ז געװע ן א פארצװײגט ע ײדיש ע משפח ה
און מי ט כלערל ײ טיפ ן או ן געשטאלט ן פו ן פארשײדענ ע כאראקטער ן או ן ריכטונגע ן
און קרײזן . ע ם אי ז געװע ן אינטערעםאנ ט אי ן ד י לעצט ע יאר ן פאר ן צוױיט ן װעלט ־
קריג או ן גרויס ן ײדיש ן חורבן , װע ן ד י גאנצ ע משפחה , זי ן או ן טעכטער , אײדעמ ס
און שגורן , אײניקלע ך פו ן פארשײדעגע ם עלטע ר פלעג ן זי ך צוגויפזאמלע ן אוי ף
א שמחהל ע ארו ם דע ר אלטיטשקע ר מאמ ע או ן באב ע אי ן װארשע . פלעג ט ד י
אלטיטשקע, װא ס אי ז געבליב ן א ן אלמנ ה נא ך אי ר מא ן הערמאן , זיצ ן אוי ף א
פאטריארכאלישן פאטער־שטו ל או ן ארו ם זי ך — קײ ן עין־הר ע — גחיס ע װאוקםיק ע
קינדער או ן אײניקלעך , — דע ר געראטענע ר נאכװאוק ס או ן װידערװאוק ם . . .
עס אי ז אוי ך אינטערעםאנט ז — ד י עלטער ע זין , טעכטע ר או ן שנור ן זײנע ן
געװען מע ר אםימילירט , גערעד ט בעיק ר — פויליש , או ן ד י ײנגער ע — האב ן שוי ן
געהאט פארבינדונ ג מי ט ד י דעמאקראטיש ע או ן סאציאליםטיש ע קריױ ן או ן זײנע ן
געװען שוי ן אויםגעקאכ ט מי ט גאציאנאל ע או ן םאציאל ע באװעגונגען . או ן ע ס אי ז
געװען דעריבע ר טשעקאװ ע צוצוזען , װ י ד י עלטער ע מיטגלידע ר פו ן דע ר משפח ה
האבן געקוק ט אוי ף ד י ײנגער ע או ן ניש ט באגריפ ן װ י ארו ם ע ם אי ז פארגעקומע ן אז א
איבערװאנדלונג, גענומע ן רעד ן ײדי ש או ן זי ך ניש ט געשעמ ט צ ו זינגע ן ײדיש ע
לידער ב ײ ד י משפחה־שמחות .
עס געדענק ט זי ך גו ט א באזו ך אי ן מלאװע , װאוהי ן אי ך בי ן געקומע ן צ ו
ראדיקאלערע קרײז ן צ ו האלט ן א רעפערא ט אי ן דע ר ײדיש־פוילישע ר גימנאזיע ,
װאו קוב ע או ן זײ ן ליב ע פרו י העני ע (פו ן דע ר באװאוסטע ר אלטער־משפח ה —
י. אפאטאשו ס העל ד פו ן ד י ״פויליש ע װעלדער ״ טראג ט דע ם נאמע ן אלטע ר —
מרדכי אלטער: ) זײנע ן געװע ן פו ן ד י אנגעזעענ ע מיטגלידער . נאכ ן רעפערא ט אי ז
פארבעטן געװאר ן צ ו ז ײ אי ן הוי ז ד י שטאטיש ע אינטעליגענ ץ או ן אוי ך פ . אפא ־
טאװסקי (י . אפאטאשו ם ברודער) . מי ר האב ן אפגעזונגע ן ײדיש ע לידע ר או ן
אװעקגעטאגצט ײדיש ע ריקודימלע ך א גאגצ ע נאכט , בי ז גאנ ץ פרי , װע ן מע ן הא ט
אונדז דערמאנט : רבותי , ע ם אי ז געקומע ן צײ ט צ ו נעמע ן ד י בא ן קײ ן װארשע ז
274
פנקס מל^װ ע
אין אי ף פו ן ד י לעצט ע צע ן יא ר פאר ן צװייט ן װעלט־קריג , הא ט ד י משפח ה
קלענעץ זי ך אריבערגעקליב ן קײ ן װארשע , או ן מע ן הא ט אהע ר אריבערגעטראג ן
א שטי ק מלאװע . ד י מלאװע ר אי ן װארש ע האב ן געהא ט אײגענ ע הײזער , װאוהי ן
מען הא ט געקאנ ט אדײנקומע ן או ן אדורכלופטער ן זכרונו ת איבע ר מלאװ ע או ן איבע ר
דער מלאװע ר וױיטע ר או ן נאעגטע ר פארגאנגענהײט .
װי פו ן אל ע גרויס ע פארצװײגט ע ײדיש ע משפחו ת פו ן פזיל ן זײנע ן אוי ך פו ן
דער גרויסע ר פארצװײגטע ר קלענעץ־משפח ה געבליב ן ד א או ן דארט ן נאכ ן מורא ־
דיקן ײדיש ן חורב ן בלוי ז אײנצלנ ע מיטגלידער . דר ײ פו ן ד י קינדע ר האב ן געהא ט
דאס ,/גליק ״ צ ו שטארב ן פאר ן חורב ן מי ט זײע ד נאטירלעכ ן טויט , איעיק ע —
זיגמונט, דע ר אינזשעניער , הא ט זי ך באצײטנ ס געראטעװע ט אי ן ארץ־ישראל ן
א צװײטע ר — לװטע ק — אי ז מי ט נסי־נסי ם געבליב ן לעב ן מי ט זײ ן פאמילי ע
אין פראנקרײך ! בעלא , ד י מוזינקע , הא ט חתונ ה געהא ט מי ט יעק ב אראנסא ן
(טאקע מײנע ר א שװאגעד , מײ ן פרוי ס ברודער , דע ר זו ן פו ן הר ב שלמ ה אראנסאן )
און ז ײ װאויגע ן אי ן ישראל . ד י איבעריק ע מיטגלידע ר פו ן דע ר משפח ה זײנע ן
טראגיש אומגעקומע ן דור ך ד י מערדער־היטלעריסט ן אי ן פויל ן או ן אי ן פראנקרײך .
ראמאן, קובע , לעמעק , העלענא , עװ א או ן אי ר מא ן סאש א סאמשטײן , אוי ך ד י פרו י
פון מעטע ק (ד״ ר מ . קלענעץ ) ד י הארציק ע איד א או ן אי ר טאכטע ר מירק ע זײנע ן
בעסטיאליש אומגעבראכ ט געװאר ן דור ך ד י נאצי ס או ן אזו י אוי ך העניע , קובע ס
פרוי• איד א קלענע ץ אי ז מײ ן פרוי ס א שװעםטערקינד , ז י אי ז אוי ך פו ן דע ר פא ־
מיליע אראנםאן , ז י אי ז געװע ן אי ן װארש ע א דערפאלגרײכ ע קינדער־דאקטארין ,
געװען גו ט באקאנ ט אי ן ד י װארשעװע ר ײדיש ע קרײזן , געארבע ט אײ ן צײ ט אי ן דע ר
באװאוםטער מעדעם־םאנאטארי ע או ן אוי ך צװיש ן ד י ײדיש ע יתומות , װא ו ז י
האט פי ל אויפגעטאן . ז י אי ז טאק ע שטענדי ק געװע ן ארומגערינגל ט מי ט יתומות ,
װאם ז י הא ט געהאלפ ן אויפצוכאװען .
עם אי ז אזו י װײטיקדי ק צ ו טראכט ן איצ ט װעג ן א ט דע ר גרויםע ד פילקא ־
לירנדיקער פאמיליע , װא ס הא ט געפיר ט א רחבותדי ק לעבן , אי ז געװע ן טעטי ק אוי ף
פארשײדענע געביטן , הא ט אויפגעשטעל ט אײ ן דו ר נאכ ן צוױיטן , ם׳אי ז אזו י
וױיטיקדיק צ ו טראכט ן װ י פו ן דע ר גרויםע ר משפח ה זײנע ן געבליב ן בלוי ז אײנצל ־
נע ד א אדע ר דארטן . אגב , העלענא ס טאכטער , זאשע , אי ז טראגי ש אומגעקומע ן
מיט אי ר מא ן אי ן פראנקרײך . בלוי ז העלענא ס זון , אלעק , הא ט זי ך געראטעװעט ,
ער פארנעמ ט איצ ט א הויכ ן פאםטן , ע ר אי ז דע ר הויפט־םעקדעטא ר פו ן דע ם
פוילישן אמבאםאדא ר אי ן פראנקרײך . א װאוילע ר ײדישע ר מענטש . הערמאנ ם
אײניקל, דע ר זו ן פו ן בעלא , הא ט געקעמפ ט אי ן דע ר ײדישע ר ארמ ײ אי ן ישרא ל
מיט ד י אראביש ע ארײנדרינגע ר . . .
אין א מלאװע ר זאמלבו ך זאל ן פארצײכנ ט װער ן ד י נעמע ן פו ן דע ר קלענעץ ־
משפחד״ װא ס ד י היטלעריםטיש ע בעםטיע ס האב ן אומגעבראכט .
בונם װצרשאװסק י(מעלבוח . אויסטראליט )
פײװל אפאטאװסק י
(1882 — 1943 )
1 א ס ביל ד פו ן מלאװ ע פו ן 1910 ביז ן ביטער ן םו ף װאל ט ניש ט געװע ז
קײן פולע ם א ן פײװ ל אפאטאװםקי . ע ר אי ז געװע ן ניש ט בלוי ז א ן אײגנארטיקע ר
כאראקטער, א מערקװירריקע ר טיפ , נא ר א ן אינםטיטוצי ע פא ר זיד •
מײנע זכרונו ת װעג ן פײװ ל אפאטאװםק י שרײ ב אי ך אי ן 1948 אי ן מעלבורן ,
אויםטראליע, כ׳ד,א ב ניש ט אונטע ר דע ד ד,אנ ט קײ ן שו ם מאטעריאלן , דאקומענטן ,
ברױו אדע ר װאםער ע ניש ט אי ז אנדער ע איבערבלײבעניש ן פו ן אים . אי ן מײ ן בא ־
זיץ געפינ ט זי ך בלוי ז א פאטאגראפי ע פו ן 1917 צוזאמע ן מי ט א . מ . װײםנבער ג או ן
רר. י . ב . ציפער , װעלכ ע האב ן דעמאל ט באזוכ ט מלאװע . צוזאמע ן מי ט פײװלע ן
זײנען דארט ן אכ ט מלאװע ר ױנגעלײט , װא ם הײנ ט װאלט ן ז ײ אל ע געװע ן אי ן זײער ע
פופציקער. פו ן ז ײ לעב ן היינט , איך , בונם , או ן — אפש ר — איטשע ק (איזאק ׳
זשאן) גרינבערג . ע ם טראכ ט זי ך דערבײ * הלװא י װאל ט כאט ש אז א קלײנע ר
פראצענט ( 2 פו ן 8 ) איבערגעבליב ן פו ן אונדזער ע מלאװע ר ײדן .
נאך דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה אי ז שוי ן פײװ ל אפאטאװםק י געװע ן א י ש
אין מלאװע . ע ר הא ט געענדיק ט א לערער־םעמינא ר אי ן אדעם , געװע ן אי ן מלאװ ע
א לערע ר אי ן חדרי ם או ן אי ן תלמוד־תור ה או ן אוי ך געגעב ן פרױואט ע לעקציעם .
הגם ד י דאזיק ע באשעפטיקונ ג הא ט אי ם געגעב ן זײ ן פרנם ה (בצמצום , פארשטײ ט
זיך), אבע ר דא ך אי ז דא ס געװע ן ב ײ אי ם א זײטיקע ר ענין . דע ר תכלי ת פו ן זי ץ
לעבן (ניש ט ״האבי״ , װ י ד י ענגלענדע ר זאגן , נא ר טאק ע דע ר עיקר ) אי ז געװע ן
דאם שרײבן . שרײב ן אריגענעל ע לידע ר או ן איבערזעצ ן ד י בעםט ע לידע ר פו ן
דער אײראפעאישע ר ליטעראטור . פארליב ט ממ ש אי ז ע ר געװע ן אי ן פושקינע ן
און אי ן הײנען . לידע ר שרײב ן אי ז ב ײ אי ם געװע ן א תאװה . ע ר הא ט ניש ט גע ־
שריבן בלוי ז מי ט דע ר כװנ ה ,״געדרוק ט צ ו װערן״ , הגם , פו ן צײ ט צ ו צײט , הא ט זי ך
275
276
פנקס מלאװ ע
באװיזן זײנ ם א לי ד אי ן דע ר ״ראמאן־צייטונג ״ או ן אי ן אנדער ע פעריאדיש ע אוים ־
גאבן — אבע ר דע ר עיק ר אי ז ב ײ אי ם געװע ן דא ם עצ ם שרײב ן לידער .
אין א קאליגראפישע ר האנטשריפט ׳ שײ ן אויםגעםדר ט (אוי ף דרוקער־לשון :
״געשטעלט״, ״געבראכך ) אי ן א דיקלעכ ן ברוליא ן הא ט פײװ ל זײנ ע לידע ר געזאמל ט
און אפגעהיט . מי ט דע ר צײ ט זײגע ן געװאר ן צװ ײ ברוליאנען , דרײ . יעד ע לידער ־
םעריע פארזע ן מי ט א באזונדע ר שער־בלאט , מי ט דאטע ם או ן מי ט א געהעריק ן
טיטל.
בײ דו ד פרישמא ן אי ז פארא ן אײנע ר אז א טיפ , װא ם גי ט ארוים , דאכ ט זיך ,
א טאג־צײטונ ג או ן באהאל ט יעד ן עקזעמפלא ר ב ײ זי ך אי ן שופלאד . יענע ר װער ט
געשילדערט װ י א ן עקםצעגטריק , א ״טשודאק״ . פײװ ל אי ז דא ם אבע ר ניש ט גע ־
װען. פיױו ל הא ט געהא ט דיכטעריש ן טאלאנ ט או ן ניש ט זעלט ן באקומע ן װענדונגע ן
פון רעדאקטאר ן װעג ן מיטארבעט ן אי ן זײער ע זשורנאלן . ע ר אי ז אבע ר בטב ע
געװען א באשײדענער , א נחב א א ל הכלי ם או ן קײנמא ל זי ך ניש ט געשטופט , ניש ט
אנגעװארפן זי ך מי ט זײ ן שרײבן . מ׳הא ט געדארפ ט זײ ן דיע ר אינטי ם מי ט אי ם
און דערצ ו פאק ן אי ם אי ן דע ר פאםיקע ר שטימונג , כד י ע ר זא ל ארויםנעמע ן א ברוליא ן
און עפע ם פארלײענען .
ער הא ט געהא ט א קלארע , מעטאלענ ע שטימע , מי ט װײגי ק װײכקײ ט או ן װײ ־
ניק קאלאראטור־נױאנם ן ז זײנ ע בלוי־גרוי ע אויג ן אבע ר פו ן הינטע ר זײנ ע אין ־
װײםן־דראט־גערעמטע בריל ן האב ן בײ ם לײענע ן גענומע ן פינקלע ן מי ט װארעמ ־
קײט. אי ן ד י מויל־װינקלע ן הא ט גענומע ן נעםטלע ן א די ן שמײכעל ע פו ן איראניע ,
צי פו ן םארקאז ם — האם ט קײנמא ל אוי ף זיכע ר ניש ט געװאוםט .
פיװול הא ט געהער ט צ ו דע ר אזוי־גערופענע ר אלטע ר שו ל פו ן לידער־שרײבער .
דער יאמ ב הא ט ב ײ אי ם געמוז ט זײ ן אויסגעהאלטן , דע ר טרא ף אויף־דער־הא ר או ן
דער גרא ם הא ט געמוז ט ״קלאפן״ . אוי ף ד י פינגע ר הא ט ע ר געצײל ט ד י זילב ן פו ן
יעדער םטראפ ע או ן טאמע ר הא ט עפע ס ״ניש ט געשטימט״ , הא ט ע ר במש ך פו ן טע ג
געמעקט או ן איבערגעשריב ן בי ז ם׳אי ז ארויםגעקומע ן ד י ריכטיק ע מאם . זײ ן פע ־
דאנטישקײט אי ן הינזיכ ט פו ן מא ס או ן גרא ם הא ט אי ם טײלמא ל געמאכ ט קאמיש ן
אינמיטן פו ן א זײטיק ן געשפרע ך האסט ו געקענ ט פאק ן פײװלע ן צײלנדי ק אוי ף ד '
פינגער — זילבן .
אײגנטלעך אי ז פײװ ל געװע ן מי ט א קנאפ ן דו ר עלטע ר פו ן מי ר אי ן דע ר
היערארכיע פו ן ד י מלאװע ר װצא־לתרבות־רעהניקעם . זײנ ע נאענט ע חברי ם פו ן
פאר דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה זײנע ן געװע ן מש ה מערקער , יקי ר װארשאװםקי ,
זײן ברודע ר ױס ף אפאטאשו , אב א טיקולםקע ר או ן אנדערע . װעג ן דע ם קרײ ז פו ן
די אויסגערעכנטע , ד י ערשט ע ״שטורע ם או ן דראנג״־מאכע ר אויפ ן מלאװע ר באדן ,
לוינט זי ך באזונדע ר צ ו דערצײלן . ערש ט שפעטער , בע ת דע ר ערשטע ר אקופאצי ע
פון מלאװע , װע ן מ׳הא ט זי ך ניש ט געקענ ט פר ײ באװעג ן פו ן אײ ן שטא ט אי ן דע ר
פנקס מל^ןװ ע
277
צװײטער או ן ם׳אי ז אנטשטאנע ן ד י באקאנט ע אי ן יענ ע צײט ן מלאװע ר גרופ ע ״לי ײ
דיק־גײער״ — ערש ט דעמאל ט האב ן מי ר אנגעיאג ט פיױולע ן או ן זי ך נױועליר ט מי ט
איס.
אין יענ ע יאר ן הא ט אי ן מלאװ ע שטאר ק פראםפעריר ט דע ר ״הזמיר״ , װעלכע ר
האט נא ך עקזיםטיר ט פו ן פא ר דע ר מלחמה . ע ם הא ט אוי ך שטאר ק גענומע ן װאקם ן
דער ״גדאםער־קלוב״ . צװיש ן בײד ע אינםטיטוציע ם אי ז אנגעגאנגע ן א רױואלי ־
זאציע אי ן בעםער ן זי ן פו ן דע ם װארט . ע ם אי ז געװע ן א ן אידעאיש ע מחלוק ה װא ם
האט געברענג ט א מז ל ברכ ה דע ר שטא ט או ן דע ר אומגעגנט . ד י לײםטונגע ן פו ן
בײדע אינםטיטוציע ס האב ן זי ך באמ ת ניש ט געהא ט מי ט װא ם צ ו פארשעמע ן לגב י
די װארשעװע ר זעלבנאמיק ע אינםטיטוציעם . געװע ן פי ל ױנגעלײט , װעלכ ע האב ן
גלײכצײטיק געהער ט צ ו בײד ע קלובן . אבע ר אי ן 1917 (ז ) האב ן זי ך ד י מלאװע ר
צױניםטן פארמאםט ן צ ו ״פארכאפן ״ דע ם ״הזמיר״ . א גרופ ע לינק־געשטימט ע יונגע ־
לײט האב ן דא ן געגרינדע ט ד י פראקצי ע ״הזמיר־טרײע ״ כד י דערצ ו ניש ט צ ו דער ־
לאזן. ם׳אי ז געגאנגע ן ״ א קאמ ף אוי ף טוי ט או ן אוי ף לעבן״ . (דיגרעםי ע ו װ י קריג ט
מען איצ ט אל ע יענ ע קעמפע ר ; אײגענ ע או ן קעגנע ר ! מי ר װאלט ן זי ך דא ך מי ט ז ײ
אחמגעהאלדזט װ י מי ט לײבלעכ ע ברידער) . ד י אפאזיצי ע הא ט ארויםגעגעב ן א ן
אײגענעם העקטאגראפירט ן ארגא ן אונטער ן נאמע ן ד י ״הזמיר־טרײע ״ *) . פײװ ל
אפאטאװםקי אי ז געװע ן אײנע ר פו ן ד י רעדאקטארן . ד א הא ט ע ר געהא ט ד י גע ־
לעגנהײט ארויםצואװײז ן זײנ ע באגאבטקײט ן אוי ך אויפ ן געבי ט פו ן הומא ר או ן סא ־
טירע. פײװל ם װיציק ע לידלע ך או ן פאראדיע ס זײנע ן אפ ט געזונגע ן געװאר ן אי ן
רעװױם או ן ב ײ אנדער ע געלעגנהײטן . יעדע ר גומע ר ״הזמיר־טרײע ״ הא ט געמאכ ט
פוראר או ן דא ם אי ז געװע ן אי ן א גרויםע ר מא ם צ ו פארדאנקע ן פײװלען .
דער דאזיקע ר פעריא ד אי ן דע ר געשיכט ע פו ן מלאװע ר קולטור־טעטיקײ ט
האט שטאר ק געהויב ן דע ם אנזע ן פו ן אונדזע ר שטאט . דע ר םוף ז דע ם םו ף הא ט
געמאכט א דריטע ר צד . פי ל פו ן ד י ״הזמיר־טרײע ״ זײנע ן אריבע ר אוי ף א שטא ק
העכער, אי ן סטריפטשעװםקי ם הויז ׳ װא ו ס׳האב ן זי ך געפונע ן בײד ע אינםטיטוציע ם —
אויפן פארטע ר דע ר ״הזמיר ״ או ן אויפ ן ערשט ן שטא ק דע ר ״גראסע ר קלוב״ . דע ר
נאך װײטערדיקע ר םו ף אי ז געװען , א ז ם׳זײנע ן געקומע ן ד י האלערטשיקע ם (גענערא ל
האלערם פויליש ע ארמײ) , ארויםגעװארפ ן דע ם קלו ב או ן פארכאפ ט דע ם לאקאל .
פײװל אפאטאװםק י הא ט אוי ך אנגעשריב ן אײניק ע םצעניש ע זאכ ן או ן דא ס
גלײכן איבערגעזעצ ט פיעס ן פו ן אנדער ע שפראכן , װעלכ ע זײנע ן אפ ט געשפיל ט
געװארן דור ך ד י מלאװע ר אמאטארן . ע ר אי ז אוי ך געװע ן פא ר א צײ ט מיטארבע ־
טער או ן רעדאקטא ר פו ן װאכן־זשורנא ל ״דא ס מלאװע ר לעבן ״ (ארויסגעגעב ן חרכ ן
מלאװער דרוקערײ־אײגנטימע ר לײבי ש הײנםדארף) .
*) אײניק ע עקזעמפליא ח איבערגענםיק ט צו ם מלאװע ר פנקם־קאמיטעט .
278
פנקס מלאװ ע
אין ״מלאװע ר פנקס ״ אי ז דא ך אײגנטלע ד דא ס אר ט צ ו שרײב ן באריכו ת װעג ן
דער ארטיקע ר ײדישע ר קולטור־ארבע ט במש ך פו ן ד י לעצט ע דרײסי ק יאר ז א
רײכע, פארצװײגט ע או ן פארשײדנפארביק ע טעטיקײט , װא ס אלעמא ל אי ז פײװ ל
אפאטאװסקיס נאמע ן ענ ג מי ט אי ר פארבונדן . ע ס װיל ט זי ך באמ ת פונאנדערגעמע ן
די הענט ״ או ן דערצײלן , דערצילן . מע ן מו ז זי ך אבע ר אלײ ן װ י וױי ט מעגלע ך
באגרענעצן או ן האלט ן זי ך אי ן ד י ראמע ן פד ן דע ר אנגעצײכנטע ר טעמע . מסתמ א
װעלן דא ס טא ן אנדער ע מיטארבעטע ר פו ן ״פנקס״ .
פײװל אפאטאװסק י װאל ט זיכע ר ארויסגעװיז ן מע ר אקטױוקײ ט ס ײ אויפ ן
ליטערארישן או ן ס ײ אויפ ן קולטור־געזעלשאפטלעכ ן פעלד , װע ן ע ר װאל ט געװע ן
געזיגטער. לײדע ר הא ט ע ר לאנ ג געליט ן פו ן א לונגען־מיחו ש או ן אי ז געװעז ן גע ־
צװאונגען אכטונ ג צ ו געב ן אוי ף זיך , דא ס הא ט אוי ך גזר ם געװע ן ע ר זא ל שפע ט
חתוגה האבן . זײ ן פרו י אי ז געװע ן חנ ה װאטמאכער , א ן אינטעליגענ ט ארבעטער ־
מײדל, א מלאװע ר בונדיסטקע . אבע ר אוי ך אי ן זײנ ע בחוריש ע יאר ן הא ט פײװ ל
שטענדיק געװאוינ ט פא ר זיך , אי ן א בחוריש ן צימער . דא ס אי ז געװע ן א זעלטגקײ ט
אין מלאװע . ממיל א אי ז אפאטאװסקי ס ״קאװאלערסקע ״ צימע ר געװע ן דע ר טרעף ־
פונקט פו ן דע ר מלאװע ר ראדיקאלע ר אינטעליגענ ץ או ן פו ן — פארליבט ע פארלעך .
אמת, א געװיס ע צײט , בע ת דע ר אקופאציע , האב ן אוי ך מש ה מערקע ר או ן בלומקי ן
געװאוינט ״פא ר זיך״ . אבע ר געצויג ן הא ט ע ס דװק א צ ו אפאטאװסקין . ב ײ אי ם
האט מע ן זי ך געפיל ט א ם הײמישסטן . צ ו פײװ ל אפאטאװסק י אי ז מע ן געקומע ן
״זיץ א ביסל ״ (אזו י אוי ך שפעטער , נא ך זײ ן חתונה) . דאר ט הא ט מע ן פר ײ גע ־
שמועסט, אפטמא ל זי ך אראפגערעד ט פו ן הארצן . ניש ט אײ ן מלאװע ר מײד ל אי ז
דארט אהי ן געקומע ן אויםװײנע ן זיך . פשו ט אויםװײנע ן זיך . װעג ן װא ם װײנ ט
א מײד ל ? װעג ן א ליבע . הײנ ט װע ר נא ך קע ן אזו י פארשטײ ן או ן מיטפיל ן א ן
אנגעװײטיקט מײדל ש הארץ , װ י א דיכטע ר ז אי ז טאק ע פײװ ל אפאטאװםק י געװע ן
דער ״פאװיערניק ״ (פארטחיאונגם־מאן ) פו ן פי ל אומגליקלעך־פארליבטע ,
פײװל הא ט טאקטפו ל אויסגעהערט , געװע ן דעליקא ט או ן צאר ט או ן דא ס בלויז ע
אפרעדן זי ך פא ר אי ם הא ט לײכטע ר געמאכט . גאנ ץ אפ ט הא ט פאםיר ט א ז צ ו
אים אי ז געקומע ן ם ײ דע ר מאנםבילשער , ם ײ דע ר פרויען־צ ד או ן — אײנע ר הא ט
נישט געװאוס ט פו ן צװײטן . א פרט ו ד י מײדלעך , װא ם פלעג ן אי ן דע ר הײם ׳
צװישן זי ך או ן מי ט זײער ע בחורי ם רעד ן פויליש , האב ן ב ײ אפאטאװםקי ן אי ן
שטוב גערעד ט ײדיש . דא ם אי ז געװע ן אי ן הארמאני ע מיט ן גאנצ ן ארו ם ב ײ פיװולע ן
אין שטוב . רעד ן ײדי ש אי ז געװאר ן נאטירלעך .
בײ פײװלע ן אי ז געװע ן דע ר מלאװע ר ״ליטערארישע ר סאלאן״ , דא ס לעצט ע
װארט דאר ף מע ן ניש ט נעמע ן צ ו ערנםט . קי ץ סאלא ן אי ז ע ס זיכע ר גיש ט געװען .
בלויז א שטיב ל מי ט א קיך . צוױ י קלײנ ע חדרימלעך , דא ם שענםט ע מעבל , װא ס
האט זי ך געװארפ ן אי ן ד י אויגן , אי ז געװע ן א פײנ ע ביבער־שאנ ק אנגעפאק ט מי ט
פנקס מלאוו ע
279
ביכעה חו ץ עטאזשערקע ס מי ט ביכע ר או ן ביכע ר אויפ ן טיש . מע ן אי ז געקומע ן
צו פייוולע ן נא ך אויםלענדיש ע יידיש ע ליטעראטו ה דע ר עיק ר אמעריקאנער . דאר ט
זיינען אנטדעק ט געװארן , פא ר מלאװע , ניי ע ליטעראריש ע שטערן .
װען ד י װעל ט הא ט זי ך װידע ר געעפנ ט או ן ד י ױגנ ט פו ן 1916— 1921 אי ז זי ך
פונאנדערגעפארן האב ן ד י ליטעראריש ע טראדיצי ע פו ן אפאטאװםקי ם שטו ב ממשי ך
געװען א פרישע ר דו ר ױנגעלײט .
דאם ײדיש ע מלאװ ע הא ט פי ל צ ו פארדאנקע ן פײװלען . אי ן דע ר גרויםע ר
קאטאםטראפע אונדזערע ר זײנע ן אומגעקומע ן ם׳רו ב פו ן פײװל ם פארערע ר או ן
פרײנד. אבע ר א גרויםע ר טײ ל פו ן ד י װינצי ק לעבנגעבליבענ ע מלאװע ר תושבי ם
האבן פיױולע ן צ ו פארדאנקע ן דע ם לעצט ן אוצ ר װא ם ז ײ פארמאג ן ? דע ם אינערלעכ ן
דראנג צ ו פארשפרײט ן איבע ר גא ר דע ר װעל ט ליבשאפ ט צו ם ײדיש ן װארט .
בונם װארשאװסק י(מעלבוירן )
יקיר װארשאװסק י
(ביןןגראפישער פראגמענט )
ראם מלאװ ע פו ן יקי ר װארשאװםק י געדענקע ן יענע , װא ם זײנע ן איצ ט
אין זײער ע זעכציקע ר או ן זיבעציקער . יקיר ׳ װע ן ע ר לעבט , װאל ט איצ ט אל ט
געװען פינ ף או ן זעכצי ק יאר .
װעגן יקיר ן װאל ט פי ל געקענ ט דערצײל ן זײ ן נאענטםטע ר חב ר פו ן יענ ע
צײטן מש ה מערקער . ע ר הא ט אוי ף יקיר ן געהא ט א געװאלדיק ע השפעה . לײדער ׳
איז מש ה מערקע ר מי ט קרו ב צװאנצי ק יא ר צורי ק געשטארב ן אי ן פאריז .
איך, דע ר זו ן פו ן יקיר ם עלטםט ן ברודע ר שלמה ׳ בי ן מי ט יקיר ן נאענ ט געװאר ן
ערשט צװיש ן בײד ע װעלט־מלחמות , װע ן דע ר חילו ק פו ן צע ן יא ר אי ן אונדזע ר
עלטער, הא ט אויפגעהער ט במע ט זי ך צ ו רעכענען .
יקירם בחוריש ע יאר ן — ע ר אי ז געבויר ן געװאר ן דע ם 14־ט ן מער ץ 1885 —
געהערן צ ו יענע ר תקופ ה פו ן מלאװע ר ײדישע ר ױגנט , װע ן אײנגעפונדעװעטע ר
לעבנם־שטײגער הא ט זי ך גענומע ן ברעכ ן או ן נײ ע אידעע ן או ן שטרעמונגע ן האב ן
זיך גענומע ן מאכ ן א װע ג ניש ט בלוי ז אי ן מלאװע , נא ר איבע ר אל ע שטע ט או ן
שטעטלעך, װא ו ם׳הא ט געלעב ט דא ם פויליש ע ײדנטום .
אין ד י שטיבלע ך או ן בתי־מדרשי ם הא ט מע ן נא ך אל ץ ױמ ם וליל ה געשמא ק
געלערגט, אבע ר ד י /,קליפה ״ הא ט שוי ן דעמאל ט געהא ט א גרוים ע שליט ה איבע ר
שפארע טײל ן פו ן ױנגװארג . דא ם אי ז געװע ן א פראצע ם א לאנגע ר או ן א וױיטיק ־
לעכער, װא ם דע ר מלחמה־אויםברו ך פו ן 1914 הא ט אי ם ברוטא ל איבערגעהאקט .
אמפײנלעכםטן או ן אמשװערםט ן אי ז דא ם אװעקגײ ן אוי ף נײ ע דרכי ם אנגע ־
קומען ד י חםידיש ע בחורים , װא ם אײנע ר פו ן ז ײ אי ז געװע ן יקי ר װארשאװםקי .
דעם צוױיט ן דו ר — מײ ן דו ר — אי ז דא ם ״קאלי ע װער ך שוי ן אנגעקומע ן פי ל
לײכטער.
280
פנקס מלאוו ע
281
פון מײנ ע שטיבלש ע צייט ן געדענ ק אי ך א געכתיבהט ן קול־קור א פו ן אלעק ־
סאנדער רבי , דע ם ״ישמ ח ישראל׳ / װ י אזו י עלטער ן זאל ן האב ן א ן אוי ג אוי ף זײער ע
זין או ן טעכטער , װעג ן התנהגו ת ב ײ זי ך אי ן שטו ב או ן װעג ן אײנהאלט ן ײדישקײט .
יעקב־הערצל (גאלאנט ) פלעג ט יעד ן טא ג נאכ ן דאװנען , צוזאמע ן מי ט ד י אני ־
מאמינס, אוי ך ״זאג ף דע ם רבינ ס דאזיק ן קול־קורא ׳ װא ס אי ז געהאנגע ן אײנגע ־
רעמט אוגטע ר א גלא ז לעב ן עמו ד אי ן שטיבל .
דאס ארויסװארפ ן פו ן שטיב ל הא ט ניש ט זעלט ן אנגענומע ן פײנלעכ ע פארמען ,
אויב דע ר פארזינדיקטע ר אי ז געװע ן א בחו ר א טראציקע ר או ן מי ט טעמפעראמענט •
עס פלעג ט אפיל ו דערגײ ן צ ו בלוטיק ע געשלעג ן או ן צו ם ארײנמיש ן זי ך פו ן פאליצײ ,
מעסיקערע אי ן כאראקטע ר האב ן אלײ ן פארלאז ן ס׳שטיבל , װע ן ז ײ האב ן
דערפילט, א ז זײע ר צײ ט ארויסגעװארפ ן צ ו װער ן אי ז רײ ף געװארן . יקי ר װאר ־
שאװסקי אי ז פריװוילי ק אװע ק פו ן שטיב ל ; ע ר הא ט אבע ר צ ו יענע ר צײ ט נא ך ניש ט
געקענט אװע ק פו ן דע ר הײם , װא ו ע ר הא ט געהא ט געברענט ע צח ת ניש ט אזו י
װײט פו ן טאטע־מאמ ע — װ י דע ם מיזיני ק צװיש ן אכ ט קינדער , האב ן ז ײ אי ם בא ־
זונדערס לי ב געהא ט — נא ר פו ן צוױ י מיליטאנטיש ע שװאגערס .
כ׳געדענק װ י דע ר זײד ע אהר ן פלעג ט זיצ ן ב ײ זײ ן שרײבטיש ל או ן פיר ן ד י
השבונות פו ן זײ ן קאלאניאל־געװעלב . ד י באבע , בײל ע אהרנס , פלעג ט שטײ ן אוי ף
דער שװע ל או ן ארײנשרײען ,
— אהרן , דו ד יאנאװע ר הא ט גענומע ן הערסט , אהר ן ז !
יקיר פלעג ט זיצ ן בײ ם גרויס ן טי ש אי ן מיט ן שטו ב או ן שרײב ן או ן שרײב ן
אײנגעבויגן איבע ר אזעלכ ע װײסע , גלאטינקע , געװירגט ע בײגעלע ך פאפיר . אי ך
האב ניש ט גענו י געװאוסט , װא ס אזוינ ס דע ר פעטע ר יקי ר שרײבט , אבע ר געפיל ט
האב איך , א ז דא ם הא ט גארגיש ט צ ו טא ן מיט ן געװעל ב או ן מי ט ד י קוגים .
איך בי ן געשטאנע ן לעב ן זײדנ ם טיש ל או ן זי ך צוגעקוק ט װ י דע ר זײד ע רוי ־
כערט אײ ן פאפירא ס נאכ ן צוױיט ן או ן ד י שטאפםלע ן םדר ט ע ר אוי ם אי ן שערענגע ם
אויף א פר ײ שטיק ל טיש . מײ ן גרעם ט פארגעניג ן אי ז געװען , אזו י כלומרש ט נישט ־
װילנדיק, א שטוי ס צ ו טא ן דע ם שרײבטיש , א ז פו ן שאק ל זאל ן אל ע שטאפםלע ן אומ ־
פאלן. דע ר זײד ע הא ט מי ט א געמאכט ן כע ם א געשר ײ געטאן ן
— ד ו לאבוזדיקע ר ײג ג ! — או ן באל ד זי ך צעשמײכלט . דע ר זײד ע אי ז געװע ן
א כה ן או ן א כעםניק , אבע ר באמ ת א מז ג טוב . אזו י אוי ך ד י באבע .
דער פעטע ר הער ש פלעג ט טײלמא ל ארײנקומע ן גלײ ך פו ן דאװגען , מי ט
טלית־זאק אונטער ן ארעם . ע ר אי ז געװע ן א שארפע ר גערע ר חםי ד או ן שיעו ר
נישט א פסו ל אי ן א משפח ה פו ן סאמ ע אלעקםאגדע ר חםידים . ע ר שטעל ט זי ך אװע ק
איבערן זײד ע או ן נעמ ט אי ן אי ם מי ט כע ס ארײגרעד ן או ן ארײגרעדן . ד י באב ע
קומט אונטער , איבערלאזנדי ק דא ם געװעלב , או ן געמ ט גים ן מי ט טרערן . דע ר
282
פנקם מלאװ ע
זײדע נעמ ט רויבער ן נא ך מע ר או ן פארהום ט זי ך אפ ט בײ ם רויבערן . דא ם גײ ט
אזוי א ן שעהנוױיז .
אין אװנט , נאב ן פארמאב ן ם׳געװעלב , קומ ט זי ך צונוי ף ד י משפח ה או ן מע ן
נעמט קלער ן עצו ת ותחמלו ת מבו ח ״װא ם דערפו ן װע ט ארויםקומען״ .
דער ״דערפון ״ הא ט א ם ך א טיפער ע באדײטונ ג װ י יקיר ם םת ם ארויםגי מ
לתרבות רעה . ע ם האנדל ט זי ך נעמלע ך אי ן יקיר ם ״פיר ן א ליבע ״ מי ט לא ה
פשיביש, ד י פלימעניצ ע פו ן אדװאקא ט איזא ק גאלדבערג .
דעם זײדנ ם שטו ב אי ז געװע ן א ן אפענע , מי ט גרויםע , פריש ע לעבלע ך גע ־
בײטלטע ברוי ט שטענדי ק אי ן דע ר גלעזערנע ר םערװאנטקע ! מי ט פול ע טע פ
גענדזן־שמאלץ, מי ט א טשײני ק קאבעדיק ע ט ײ שטענדי ק אי ן דע ר פײערק ע פו ן
דער ברענענדיקע ר קי ך — אי ן שטו ב האב ן זי ך שטענדי ק געדרײ ט מענטשן , ארטיק ע
און צוגעפארענע , או ן אל ע האב ן זי ך געפיל ט הײמיש ז װע ר ם׳הא ט געװאל ט הא ט
זיך גענזמע ן א גלא ז טײ ״ או ן װע ר ם׳הא ט געװאלט , הא ט זי ך אװעקגעזעצ ט אפעםן .
אין דע ר דאזיקע ר אפענע ר שטו ב הא ט מע ן אויםגעבאװע ט קינדער , געמאב ט בר ־
מצװת או ן געפראװע ט חתונות . אי ז עפע ם געשען , הא ט מע ן עפע ם גערעדט , אי ז
געװען א ן שיםעלעך־דעקעלעך , נישט א קי מ םודות .
יקיר הא ט שוי ן דעמאל ט ״געשטונדעװעט ״ אי ן װארשע , אבע ר א ז ם׳אי ז שוי ן
ממש ניש ט געװע ן װא ם צ ו עםן , אי ז מע ן אוי ף א צײ ט אהײמגעקומען . װא ם הא ט
יקיר געקאנ ט טא ן מי ט זײנ ע אינטימםט ע איבערלעבונגע ן ?
אין ד י ײנגער ע יאר ן אי ז ע ר אװע ק אי ן שטיב ל או ן בגנב ה עום ק געװע ן אי ן
קבלה, געלײענ ט געגראמט ע הקדמו ת צ ו אלט ע מפרשים , צ י גאר , פארשטעק ט
אונטער א בײביקע ר גמרא , געשלונגע ן פרקי ם פו ן ״מור ה נבובים״ . איצט , אנט ־
איפנדיק פו ן דע ר ביטער־געמאבטע ר שטוב , אי ז יקי ר אװע ק אי ן פעל ד הינטע ר
דער רוםישע ר צערקװע . א גרויםע ר ריזיקע ר שטײן , װא ם לעגענדע ם האב ן זי ך
געװעבט װעג ן זײ ן אפשטאם , אי ז דאר ט געװע ן פארגראב ן צװיש ן קארן־זאנגע ן
און אי ז געװע ן א טרעף־פונקט , א מי ן אפענע ר קלו ב פא ר א צװײ־דר ײ דורו ת
מלאװער ױנגעלײט , װא ם זײנע ן ארוי ם לתרבו ת רעה .
יקיר הא ט דאר ט אפ ט געפראװע ט התבודדות , דאר ט געשריב ן פא ר יצח ק
םואװאלםקים לאנדאנע ר ״הדגל״ , פא ר י . ח . ברענער ם ״המעורר״ , פא ר דו ד פריש ־
מאנם ״הדור ״ או ן ״רשפים״ . װעג ן דע ם בי ן אי ך שפעטע ר געװא ר געװארן , וױי ל
אין יענ ע יאר ן — ם׳רעד ט זי ך װעג ן נײנצנהונדער ט זיבן , אבט , נײ ן — דעמאל ט
בין אי ך נא ך פא ר יקיר ן קײ ן חב ר ניש ט געװען . אי ך געדענ ק אבע ר דײטלע ך פו ן
יענע צײט ן מײנ ע פעטער ס או ן מומעם , דע ם זײדנ ם אײדעמ ם או ן עלטער ע טעבטער ,
זײערע שושקערײען , זײער ע פארװאקםענ ע פנימע ר או ן יקיר ס האר ץ אוי ף זײ .
אז מײ ן מאמע , רויזעלע , אי ז ארײנגעקומע ן מי ט אי ר ברײט ן ״גוטנאװנ ט פעטע ה
גוטנאװנט מומעז״ , הא ט מע ן געװאוםט , א ז ד י שװערקײ ט אי ן שטו ב װע ט באל ד
פנקס מלאוו ע
283
נעמען אויפטײען . מײ ן טאטע־מאמ ע זײגע ן געװע ן שוועםטער־קינדע ר או ן מײ ן
מאמע פלעג ט איר ע שװיגערעלטער ן חפ ן פעטע ר או ן מומע . מי ק מאמ ע אי ז ניש ט
צו־אפט ארײנגעקומע ן צו ם זײד ן אי ן שטוב ; ז י הא ט זי ך כםד ר צולי ב עפע ם גע ־
ברוגזט. דערפא ר אי ז איר ם א װיזי ט אי ן זײדנ ם שטו ב געװע ן כמע ט א געשעעניש .
מײן מאמ ע הא ט לי ב געהא ט צ ו נעמע ן דע ם אק ם פא ר ד י הערנע ר או ן מאכ ן
א רײנע ם טיש . ״איכ ע װע ל שוי ן זע ן עפע ם צ ו מאכ ך הא ט מײ ן מאמ ע געזאג ט
הויך אויפ ן קו ל או ן פו ל מי ט זיכערקײט . ״איכע ״ הא ט ז י געזאגט , אנשטא ט ״איד״ ׳
וױיל ז י הא ט געשטאמ ט פו ן דאבזשין־דרעװענץ ׳ לעב ן דע ר פרײםישע ר גרענעץ .
אז ד י מאמ ע הא ט עפע ם געװאלט , הא ט אוי ך געװאל ט דע ר טאטע . או ן א ז
מײן טאט ע — װעלכע ר אי ז געװע ן דע ר עלטםטע ר או ן פארמעגלעכםטע ר זו ן —
אז דע ר טאט ע הא ט געװאל ט הא ט שוי ן ד י רעש ט משפח ה אוי ך מםכי ם געװען .
מײן מאמ ע הא ט מיט ן בלי ק אפגערײניק ט דע ם זײדנ ם שטו ב פו ן פרעמד ע
און ם׳זײנע ן איבערגעבליב ן בלוי ז משפחה־מענטשן . מע ן הא ט גענומע ן ארומ ־
רעדן דא ם גרוים ע געשעעניש ; יקיר ם ליב ע מיט ן אדװאקא ט גאלדבערג ם שװעם ־
טערן־טאכטער.
אדװאקאט איזא ק גאלדבער ג אי ז געװע ן א יחי ד בדור ו אי ן מלאװע . אײגנטלע ך
איז ע ר ניש ט געװע ן קײ ן אדװאקאט , נא ר א ״טשאםטנ י פאװיערעני״ , או ן דא ך
האט ע ר ״געמאכ ט געשיכטע ״ אי ן מלאװע . זײ ן גאנ ץ לעב ן אי ז ע ר געװע ן א בחו ר
און געשטארב ן אי ז ע ר אי ן געריכט , בע ת א רעדע .
גאלדבערג פלעג ט שטענדי ק האב ן ב ײ זי ך אײנ ע פו ן זײנ ע שװעםטע ר צ ו
פירן זײ ן באלעבאטישקײט . לאה , יקיר ם ״ליבע״ , הא ט זי ך אויפגעהאלט ן אי ן
מלאװע צוזאמע ן מי ט אי ר ״מימעשי״ , מי ט אי ר מומ ע פרײד ל שײנבערג , גאלד ־
בערגם שװעםטע ר פו ן טשעכאנאװע . לא ה אי ז געװע ן א שי מ או ן אינטעליגענ ט
מײדל או ן גענאם ן פו ן גרוי ם ״פאװאדזעניע ״ (דערפאלג ) ב ײ ד י מלאװע ר בחורים .
איז שוי ן גא ר ניש ט קײ ן װאונדער , װא ם דע ר עקזאלטירטער , פײנפילנדיקע ר או ן
געפילפולער יקי ר הא ט זי ך איבע ר ד י אויער ן פארליב ט אי ן לאהן .
הגם מײ ן טאטע־מאמ ע האב ן דא ם גרוים ע געשעעני ש דערפיר ט צ ו א ״העפ י
ענד״, דא ך אי ז דע ר שידו ך געװע ן או ן פא ר א לאנג ע צײ ט געבליב ן א מעזאליאנם .
ר׳ אהר ן װארשאװםק י או ן אדװאקא ט גאלדבער ג ! שטנעז . למע ן האמ ת מו ז געזאג ט
װערן, א ז אוי ך איזא ק גאלדבער ג אי ז ניש ט אנטציק ט געװע ן פו ן דאזיק ן שידוך .
לאהם עלטערן , פשוט ע עמך־ײד ן פו ן ראװ ע (ראװ א מאזאװיעצקא) ' װאלט ן פו ן דע ם
קײן װעז ן ניש ט געמאכט . גאלדבער ג אבע ר הא ט געארבע ט מעשים , בי ז ע ר הא ט
זיך דעצידיר ט צ ו לאז ן רופ ן צ ו זי ך יקי ר װארשאװםקי . דא ם אי ז געװע ן א גחי ם
געשעעניש ; א ן אוידיענ ץ מי ט גאלדבערג ן אי ז געװע ן ניש ט פו ן ד י פראםט ע זאכן .
שפעטער הא ט מע ן געװאום ט צ ו דערצײלן , א ז גאלדבער ג הא ט געפרואװ ט
אײנטענהן מי ט יקיר ן ; אוי ב ער , יקיר , הא ט װירקלע ך לי ב ד י פאננ ע לא ה פשיביש ,
284
פנקם מלאװ ע
גאלדבערגם שװעםטערן־טאכטער , או ן ע ר מײנ ט מי ט א ן אמ ת אי ר גוטם , דאר ף
יקיר מי ט אי ר ניש ט חתונ ה האבן ן װא ם פא ר א לעבן , מישטײנםגעזאגט , קע ן שוי ן
א װײ ב האב ן ב ײ אים , א ז בםך־הכ ל אי ז ע ר א פרױואטע ר העברעאישע ר לערער ,
װאם גי ט ״שטונדן ״ או ן שנײד ט זי ך גא ר צ ו װער ן א ײדישע ר שרײבע ר !
די ״םפראװע ״ הא ט גאלדבער ג — װא ם ע ם אי ז געשע ן זעלט ן אי ן זי ץ לאנג ־
יאריקער קאריער ע — פארשפילט .
יקיר הא ט צ ו יענע ר צײ ט טאק ע גאנ ץ געשמא ק אונטערגעהונגער ט אי ן װארש ע
װי א פרױואטע ר העברעאיש־לערער . אוי ף א מלבוש , צ י א פא ר שיך , הא ט אי ם
מײן טאט ע פו ן צײ ט צ ו צײט , אויםהיטנדי ק זי ך פא ר דע ר רעש ט משפחה , אונ ־
טערגערוקט א פא ר רובל .
יקירם נישט־זי ץ אי ן מלאװ ע הא ט מי ר דערמעגלעכ ט צ ו באקומע ן מײ ן פונ ־
דאמענטאלע צוגרײטונ ג אי ן אלגעמײנ ע בילדונג , דע ר עיק ר אבע ר אי ן חכמ ת היהדות .
פיל אװנט ן או ן אל ע שבת־נאכן־עם ן בי ן אי ך שעהנוױי ז אפגעװע ן בײ ם זײד ע או ן
געשלונגען ד י גראבע , בײכיק ע העברעאיש ע ביכער , װא ם יקי ר פלעג ט האלט ן
אין ד י שופלאד ן פו ן דע ר ״קאמודע ״ (קאמאדע) . גרעטץ , ד״ ר ש . בערנפעלד , םא ־
קאלאװם ״האםיף״ , יארגענ ג ״השליח ״ או ן גאנצ ע םעריע ם פו ן ״תושיח״־אויםגאב ן
— דא ם אי ז געװע ן דע ר רײכע ר קװא ל פו ן װעלכ ן אי ך הא ב דורשטי ק געשעפט .
אין יענ ע צײט ן זײנע ן מי ר נאענ ט געװאר ן מאפו , םמאלענםקי , פינםקער , נארדוי ,
הערצל, יל״ ג או ן אנדער ע העברעאיש ע קלאםיקע ר או ן מאדערנ ע שרײבער . דאר ט
זײנען אוי ך געלעג ן יקיר ם כתבים , ארײנגעשריב ן אי ן דיק ע ״בחליאנען ״ (העפט ן
מיט הארט ע טאװלען) . הײנ ט װײ ם איך , א ז ד י אל ע כתבי ם האב ן געמוז ט אי ־
בערגעשריבן װער ן פאר ן גײ ן צו ם דרו ק — ד י בלעטע ר זײנע ן געװע ן געשריב ן
פון בײד ע זײטן .
אנגעהויבן צ ו שרײב ן הא ט יקי ר אל ט זײענדי ק א יא ר פופצן־זעכצן . ד י ערשט ע
זאכן זײנע , קורצע , שטימונגםפול ע בילדלע ך (״צױרים״ ) או ן םקיצ ן הא ט ע ר פאר ־
עפנטלעכט אי ן ״הדגל״ . שפעטע ר הא ט ע ר זי ך געדרוק ט אי ן אנדערע , שוי ן אויב ן
אויםגערעכנטע העברעאיש ע פעריאדיש ע צײטשריפטן . ערש ט האר ט פא ר דע ר
ערשטער װעלט־מלחמ ה הא ט ע ר זי ך אנגעהויב ן צ ו באװײז ן אי ן דע ר טעגלעכע ר
ײדישער פרעםע .
פארשטײט זיך , א ז קײ ן פרנם ה פו ן שרײב ן הא ט מע ן ניש ט געקאנ ט מאכן . יקי ר
האט געצויג ן באשײדענ ע חױנ ה פו ן זײ ן א בוכהאלטע ר אי ן דע ר מלאװע ר ײדישע ר
לײ־קאםע? שפעטע ר — פו ן לערער ײ אי ן גאםטינין , אי ן א פלאצקע ר געמנאזיע ,
פון ארומפאר ן איבע ר פויל ן װ י א רעדנע ר או ן געלט־זאמלע ר פאר ן קרן־היםוד ,
פון זײ ן רעדאקציע־םעקרעטא ר אי ן ױם ף העפטמאנ ם ״הצפירה ״ או ן — אי ן ד י
לעצטע יאר ן פא ר דע ר צװײטע ר װעלט־מלחמ ה — אי ז ע ר געװע ן א העברעאישע ר
לערער אי ן ד י גמינע־שול ן אי ן װארשע .
פנקס מלאװ ע
285
אבער ד י אל ע באשעפטיקונגע ן ױינע ן ב ײ יקיר ן געװע ן בעל־כרח י זאכן , װיי ל
א מענט ש מו ז דא ך פו ן עפע ם מאכ ן א לעבן . פא ר זי ץ אײגנטלעכ ן בארו ף הא ט
יקיר געהאלט ן — שרײבן . ע ס װער ט געזאג ט ״הכ ל תלו י במזל , אפיל ו ספ ר תור ה
שבהיכל״, אי ז אוי ב ע ס גײ ט װעג ן מזל , הא ט ע ס יקי ר — ניש ט געהאט . ע ר הא ט
וױיט ניש ט געקריג ן דע ס פלא ץ אי ן דע ר ײדיש־העברעאישע ר ליטעראטור , װא ס
איז אי ם געקומע ן לוי ט זײנ ע ליטעראריש ע לײםטונגען . יקי ר װארשאװםק י
האט פא ר דע ר מלחמ ה געװאונע ן א ״פארװערטם״־פרעמי ע פא ר א קאנקורם־דער ־
צײלונג. אי ך ספק , צ י ע ר װאל ט געקריג ן דע ם פריז , װע ן ע ר שיק ט ארײ ן זײ ן
דערצײלונג ניש ט אנאנים , נא ר אונטע ר זײ ן אײגענע ם נאמען . ע ר אי ז געװע ן
צו באשײד ן צ ו רעד ן װעג ן זײ ן פארשװיגן־װערן , אבע ר ע ר הא ט ע ם טי ף אדורכגע ־
וױיטיקט.
די װיכטיקסט ע געשעעני ש אי ן יקיר ם לעב ן אי ז זיכע ר געװע ן זײ ן רײז ע קײ ן
ארץ ישרא ל האר ט פא ר דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמה . ד י רײז ע אי ז געװע ן א ן
עטאפ אי ן זײ ן לעב ן או ן פו ן אי ר אי ז ארויםגעקומע ן זײ ן בו ך ״מ ן המולדת״ . ב ײ מי ר
געפינט זי ך א ן עקזעמפלא ר מי ט א דעדיקאצי ע פא ר מײ ן פאטע ר ז
״מײן ליב ן ברודע ר שלמד ״ װעלכע ר הא ט מי ר געהאלפ ן מי ט װאר ט
און מי ט געל ט צ ו פאר ן קײ ן אר ץ ישרא ל — שענ ק אי ך דא ס דאזיק ע בוך ,
די פרוכ ט פו ן דע ר דאזיקע ר רײזע . — פלאצק , דע ם 4ט ן אפרי ל 1919 . מחבר. ״
אין בוך־פאר ם זײנע ן אוי ך דערשינע ן ״הגױנו ת וזעזועים ״ (1919) , ״מעלו ת
ומורדות״ (ספורי ם וצױרים , 1925) . ע ר הא ט ניש ט באװיז ן צונויפצוזאמלע ן א
גרויסע צא ל נאװעלן , װא ס זײנע ן צעשפרײ ט איבע ר צענדליקע ר ײדיש ע או ן העברע ־
אישע צײטשריפטן . ע ר הא ט אוי ך זי ך פארנומע ן מי ט זשורנאליסטי ק או ן פובלי ־
ציסטיק. כמע ט יעד ן פרײטי ק האב ן זי ך אי ן װארשעװע ר ״הײנט ״ געדרוק ט ארטיק ־
לען פו ן יקי ר װארשאװםק י איבע ר פארשײדענ ע אקטועל ע טעמעם .
אין שײכו ת מי ט זײ ן פעדאגאגישע ר טעטיקײ ט הא ט ע ר אוי ך ארויםגעגעב ן
םעריעם פו ן אילוסטרירט ע קינדער־ביכלע ך אי ן העברעאיש .
אבער זײ ן גרוי ם װער ק הא ט יקי ר װארשאװםק י אנגעשריב ן ערש ט אי ן
זעקסטן צענדלי ק פו ן זײ ן לעבן . אי ך מײ ן ד א דא ם באמ ת גו ט אנגעשריב ן בו ך
״די לעצטע״ , װא ו ע ם דעפיליר ט דא ס ײדיש ע מלאװ ע פו ן םו ף נײנצנט ן או ן פו ן
אנהויב צװאנציקםט ן יארהונדערט . דא ס אי ז א װערטפו ל װערק , מי ט א פאכ ־
מענערישער קאנסטרוקצי ע או ן מי ט א רײפ ן או ן רײכ ן םטיל . װע ן ניש ט ד י גרויס ע
קאטאסטראפע אונדזער ע פו ן 1939 , װאל ט זיכע ר ד י דאזיק ע מאנאגראפי ע ארויס ־
געהויבן דע ם מחב ר אי ן פאדערגרונ ט פו ן דע ר ײדישע ר ליטעראטור . דא ס בו ך
האט נא ך אפיל ו ניש ט באװיז ן געהערי ק באהאנדל ט צ ו װער ן דור ך אונדזע ר קריטיק .
יקיר װארשאװםקי ס דיר ה אוי ף נאװאליפי ע 65 א אי ן װארש ע אי ז במש ך פו ן
286
פנקס מלאװ ע
יארן געװע ן א טרעף־פונק ט פא ר דע ר ײדישע ר גײםטיקע ר עליט ע פו ן ווארשע .
איר הא ט דאר ט אי ן ד י פרײטיק־צו־נאכטם ן או ן אי ן ױם־טובי ם שטענדי ק געקענ ט
טרעפן ײדיש ע או ן העברעאיש ע ליטעראטן , לערער ם או ן געזעלשאפטלעכ ע טוער ם
פון פארשײדענ ע שאטירונגען . יקיר ם פרוי , לאה , הג ם ז י הא ט לעצטנ ם אונטער ־
געקרדנקט, הא ט כםד ר אימפאניר ט מי ט אי ר דאמישע ר האלטונ ג או ן צוגעגעב ן
ײדישן ח ן או ן דעליקאט ע הײמישקײ ט צ ו אי ר באשײדענע ם ליטעראריש ן ״םאלאױ •
פון אויםטראליע , װא ו כ׳בי ן אנגעקומע ן אי ן מיט ן 1939 , הא ב אי ך אפ ט קא ־
רעםפאנדירט מי ט יקירן . אי ן זײנע ם א ברױ ו צ ו מי ר פו ן םו ף ױנ י 1939 זאג ט ע ר ן
״...אײגנטלעך זײנע ן מי ר שוי ן פיזי ש אײנע ר פאר ן צװײט ן גע ־
שטארבן. מי ר װעל ן זי ך שוי ן קי מ מא ל מע ר ניש ט זע ן או ן טרער ן שטיק ז
מיך בע ת אי ך שרײ ב ד י דאזיק ע װערטער . װא ם װע ט זי ץ מי ט אונדז ז
עם ברי ט ד י טרי ט ד י דאזיק ע ערד , װא ם מי ר האב ן באמ ת ליב , ד י פויליש ע
ערד װער ט פא ר אונד ז א בײז ע שטיפמאמע . ח ׳ ירחם , או ן — ז ײ מי ר
מוחל מײ ן אפיקורםות. ״
װי שטאר ק ד י װערטע ר דערמאנע ן אונד ז ד י אטמאםפע ר פו ן פויל ן פו ן 1939 .
בײ אז א שטימונ ג אי ז פארשטענדלע ך יקיר ם אידײע־פיק ם צ ו פארן , לחשתקע , קײ ן
ארץ ישראל . אוי ך זײנ ע צװ ײ זין , אהר ן או ן עמרם , האב ן זי ך געגרײ ט צ ו פאר ן װ י
חלוצים.
יקיר, צוזאמע ן מי ט זײ ן גאנצע ר פאמיליע , זײנע ן אומגעקומע ן מי ט דע ר
גרויםער תוכח ה פו ן פויליש ן ײדנטום . פו ן זײ ן נאענטםטע ר משפח ה אי ז בלוי ז
געבליבן זײ ן עלטערע ר ברודע ר יעקב , װא ם װאוינ ט אי ן נױ־יארק . ע ם לעב ן נא ך
אבער צו ם גלי ק צעשפרײ ט איבע ר גא ר דע ר װעל ט פי ל פו ן יקיר ם גײםטיק ע קרובים ,
אמתע פרײנד . לאמי ר צוזאמע ן נעמע ן אוי ף זי ך ד י דאנקבאר ע אויפגאב ע איבער ־
צודרוקן או ן צ ו פארשפרײט ן יקיר ם בז ך ״ד י לעצטע״ . יקיר , דע ר נחב א א ל הכלים ,
װאלט דור ך דע ם געקריג ן דע ם אמת ן תיקון .
רחל ערלי ן
װיקטאר אלטע ר
(1941 — 1890 )
1 !יקטא ר אלטע ר אי ז געבויר ן געװאר ן אי ן 1890 - דע ר יינגםטע ר זו ן םו ן
דעם רײכ ן מלאװע ר חסי ד ישרא ל אלטער . דע ר פאטע ר אי ז געשטארבן - װע ן װיקטא ר
איז נא ך געװע ן א קלײ ן קינד . אי ן זכרו ן פו ן דע ם ײנג ל אי ז דא ם ביל ד פו ן פאטע ר
פארבליבן דע ר עיק ר אויפ ן םמ ך פו ן דערצײלונגע ן פו ן זײנ ע עלטער ע משפחה ־
מיטגלידער. קײנע ר פו ן ז ײ הא ט אבע ר אי ן אז א גרויםע ר מא ם גיש ט געירשנ ט
ר׳ ישרא ל אלטער ם אינערלעכ ן אומר ו או ן ברויזנדיק ן טעמפעראמענט - װ י דװק א
דער ײנגסטע ר זו ן זײנער .
גאר אי ן גיכ ן נאכ ן פאטער ם טוי ט הא ט זי ך ד י משפח ה אלטע ר אריבערגע ־
קליבן קײ ן װארשע . פונק ט װ י זײנ ע עלטער ע שװעםטער ס או ן זײ ן ברודע ר אי ז
װיקטאר אװע ק זי ך לערנע ן אי ן א מיטל־שול . ע ר הא ט ארויםגעװיז ן גרוים ע פעאי ־
קײטן- בפר ט אי ן מאטעמאטיק . פו ן דע ר נאטו ר אקטיװ - אי ז ע ר באל ד ארײנגע ־
צויגן געװאר ן אי ן דע ם קרײ ז פו ן ד י גײסטיק ע או ן סאציאל ע אינטערעס ן פו ן דע ר
שול־ױגנט. װ י א צז־יערי ק ײנג ל װער ט ע ר אײנע ר פו ן ד י אקטױוםט ע אנטײל ־
נעמער אי ן דע ם שילער־םטרײ ק פא ר ד י רעכ ט פו ן דע ר פוילישע ר שפרא ד אי ן ד י
שולן אי ן קאנגרע ם פוילן . ע ר װער ט דערפא ר אויםגעשלאם ן פו ן דע ר שו ל מי ט
א ״װאלפיש ן בילעט״ - ד״ ה א ן א מעגלעכקײ ט אנצוקומע ן אי ן א װעלכע ר ניש ט אי ז
שול אויפ ן שט ח פו ן דע ר רוםישע ר אימפעריע . אי ן יענע ר ציי ט שלים ט זי ך
װיקטאר א ן אי ן דע ר םאציאליםטישע ר שילער־באװעגונ ג או ן העלפ ט ארוי ם זײ ן
עלטערע שװעסטע ר מי ט טעכניש ע ארבעט ן פאר ן ״בונד״ .
זײנע שטודיע ן פארעגדיק ט ע ר אי ן ליעז ש (בעלגיע) ׳ װא ו ע ר באטיליק ט זי ד
אין דע ר סאציאליםטישע ר םטודענטן־ארגאניזאציע . אי ן 1912 קומ ט ע ר צורי ק
קײן װארש ע כד י ארבעט ן פאר ן ״בונד״ . גא ר שנע ל רוק ט ע ר זי ך ארוי ם צװיש ן ד י
287
288
פנקס מלאװ ע
אקטױוע טוע ר פו ן דע ר פארטײ . אי ן 1913 אי ז ע ר דע ר בונדישע ר פארשטייע ר
אין דע ם קאמיטע ט פו ן דרײ , װא ס הא ט אי ן נאמע ן פו ן ״בונד״ , פ.פ.ם.־לעװיצ א או ן
ם.ד.ק.פ.ל. אנגעפיר ט מי ט ד י װאל ן אי ן ד י פארזיכערונגם־קאםעס . ב ײ דע ר דא ־
זיקער ארבע ט װער ט ע ר ארעסטיר ט או ן נאכ ן אפזיצ ן לאנג ע חדשי ם אי ן א װארשע ־
װער תפיסה , — פארשיק ט קײ ן םיביר . מי ט דע ר היל ף פו ן א פאלש ן פאםפארט ,
װאם ע ר הא ט געהא ט אײנגענײ ט אי ן א זוי ל פו ן זי ץ שוך , געלינג ט אי ם צ ו אנטלויפ ן
קײן אויםלאנד .
בעת דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה ארבע ט װיקטא ר אלטע ר װ י א ן אינזשיני ר
אין א פאבריק , אי ן ענגלאנד . דאר ט באטײליק ט ע ר זי ך אי ן דע ר טעטיקײ ט פו ן
דער ארטיקע ר בונדישע ר גרופ ע או ן װער ט אוי ך א מיטגלי ד אי ן דע ר בריטישע ר
סאציאליםטישער פארטײ .
אין מער ץ 1917 , באל ד נא ך דע ר רוםלענדישע ר רעװאלוצי ע קער ט זי ך װ .
אלטער או ם קי ץ רוםלאנ ד (פויל ן הא ט זי ך נא ך צ ו יענע ר צײ ט געפונע ן אונטע ר
דער דײטשישע ר אקופאציע) . או ן װער ט תיכ ף אויםגעקליב ן אי ן צענטראל ן קא ־
מיטעט פו ן ״בונד״ .
אין 1918 האב ן ד י באלשעװיקע ס אי ם ארעםטיר ט צוזאמע ן מי ט אנדער ע סא ־
ציאליסטן, פא ר באטײליק ן זי ך אי ן א םאציאליםטישע ר קאנפערענ ץ אי ן מאםקװע .
נאך דע ר באפרײאונג , פארלאז ט ע ר רוםלאנ ד או ן קער ט זי ך צורי ק או ם אהײם ,
קיץ פוילן .
דרײ יא ר שפעטע ר קומ ט אי ם אוי ם נא ך אמא ל ארעםטיר ט צ ו װער ן אי ן דע ר
זעלביקער מאםקװע . ע ר אי ז געװע ן אײנע ר פו ן ד י צװ ײ דעלעגאטן , װא ם דע ר
״בונד״ אי ן פויל ן הא ט געשיק ט צו ם דריט ן קאנגרע ס פו ן קאמינטערן . ד י דע ־
מאלטיקע מערהײ ט פו ן ״בונד ״ הא ט אנגענומע ן א באשלו ם צ ו פיר ן אונטערהאנד ־
לונגען מכ ח אנשלים ן זי ך א ן קאמינטערן . װ . אלטע ר אי ז געװע ן דע ר פארשטײע ר פו ן
דער מינדערהײט , װא ס אי ז געװע ן קעג ן דעם . בע ת ע ר אי ז געװע ן אי ן מאסקװע ,
האט מע ן אי ם געבעט ן איבערצוגעב ן א ברױ ו פו ן א ן ארעסטירט ן רוםיש ן םאציא ־
ליםט צ ו דע ר דעמאלטיקע ר פירערי ן פו ן דע ר בריטישע ר קאמוניםטישע ר פארטי י
פאנני פענקהוירםט . ד י םאװעטיש ע ״טשע־קא ״ הא ט זי ך דערװאום ט װעג ן דע ם
גאנצן עני ן או ן הא ט אלטער ן ארעםטירט . ז י הא ט פו ן אי ם געפאדער ט ע ר זא ל
אנגעבן דע ם נאמע ן פו ן ד י מענטשן , װא ם האב ן אי ם איבערגעגעב ן דע ם דאזיק ן ברױו .
ער הא ט זי ך אבע ר קאטעגארי ש אפגעזאגט , או ן אי ז דערפא ר פארשפאר ט געװאר ן
אין דע ר בוטירקע ר תפיסה . װ . אלטע ר הא ט פראטעםטיר ט או ן דערקלער ט א הונ ־
גער־םטרײק, װא ס הא ט אנגעהאלט ן 11 טעג . דא ם הא ט ארויםגערופ ן שטורמיש ע
פראטעסטן אי ן דע ר אײראפעאישע ר םאציאליםטישע ר עפנטלעכקײ ט או ן א גרוים ע
צעמישונג אוי ך ב ײ א רײ ע קאמינטעריש ע דעלעגאט ן אי ן מאסקװע . ד י פראטעםט ן
פנקס מלצװ ע
289
צוזאמען מי ט דע ר דעצידירטע ר האלטונ ג פו ן דע ם צוױיט ן בונדיש ן דעלעגא ט האב ן
געהאט א פעולה , מע ן הא ט אלטער ן באפרײט .
אין מש ך פו ן ד י 20 יא ר פו ן אומאפהענגיק ן פויל ן האב ן זי ך װ • אלטער ם
פאליטישע או ן ארגאניזאטאריש ע טאלאנט ן פונאנדערגעבלי ט אי ן דע ר פולע ר
מאם. זײ ן פראקטיש ע טעטיקײ ט הא ט זי ך דע ר עיק ר קאנצענטריר ט אוי ף ד י גע ־
ביטן פו ן עקאנאמיש ן קאמ ף או ן קאנםטרוקטױוע ר הילף . ע ר אי ז געװע ן דע ר פירע ר
פון ד י ײדיש ע ױניאנ ם או ן זײע ר פארשטײע ר אי ן דע ר צענטראלע ר פארװאלטונ ג
פון דע ר אלגעמײנע ר ױניאן־באװעגונ ג אי ן פוילן . ע ר אי ז געװע ן דע ר שעפע ר
פון ײדיש ע ארבעטער־קאנסום־קאאפעראטױו ן או ן דע ר פירנדיקע ר אויטאריטע ט
פון ,״בונד ״ אי ן ד י פראג ן פו ן שטאטישע ר װירטשאפט , ע ר הא ט פארטראט ן ד י
ײדישע ארבעטערשאפ ט אי ן אל ע װארשעװע ר שטאט־ראט ן (מיט ן אויםנא ם פו ן ד י
יארן 1934—1938 , װע ן װארש ע הא ט געהא ט א קאמיסאריש־באשטימט ע שטאט ־
פארװאלטונג). װ י א ראטמא ן אי ן שטאט־רא ט או ן מיטגלי ד פו ן דע ר שטאט ־
פארװאלטונג(לאװניק ) אי ז אלטע ר געװע ן זײע ר פאפולע ר ב ײ ד י ײדיש ע מאם ן אי ן
װארשע. ד י ײדיש ע ארעמקײ ט פו ן װארש ע הא ט פא ר אי ם געפיל ט א גרויס ע דאנק ־
בארקײט או ן שטארק ע ליב ע פא ר זי ץ גרײטקײ ט תמי ד העלפ ן יעד ן אײנציק ן װא ם
איז געקומע ן צ ו אי ם זוכ ן הילף . דע ר בונדישע ר ,׳לאװגיק ״ אי ז געװאר ן א שם־דב ר
אין ד י ארעמ ע שטיבע ר פו ן סמאטשע , ניםק ע או ן מילע .
די טאג־טעגלעכ ע זארג ן פא ר יעד ן יחי ד באזונדע ר זײנע ן געווע ן א טײ ל פו ן
אלטערס טעטיקײט . װ י א פאליטיקע ר אי ז ע ר געװע ן אײנע ר פו ן ד י װיכטיקסט ע
פירער פו ן זי ץ פארטײ . אי ן ד י גרוים ע פאליטיש ע אקציע ם קעג ן אנטיםעמיטיזם ,
אין װאל־קאמפאניעם , אי ן קאמ ף פא ר פאליטיש ע או ן סאציאל ע רעכ ט פו ן דע ר
באפעלקעחנג הא ט ע ר תמי ד געהא ט זײ ן װאגי ק װארט .
פונקט װ י געװאג ט ע ם זײנע ן געװע ן זײנ ע מעשים , אזו י אי ז אוי ך געװע ן געװאג ט
זיץ געדאנק . ניש ט אײ ן מא ל הא ט ע ר אי ן א גאנצע ר ר ײ פרינציפיעל ע פראג ן
ארויסגעזאגט געדאנקען , װא ם האב ן לכתחיל ה געקלונגע ן װ י סאציאליםטיש ע
אפיקורסות. מי ט יאר ן שפעטע ר זײנע ן ז ײ אבע ר ארײנגענומע ן געװאר ן אי ן אײ ־
זערנעם ארסענא ל פו ן דע ר סאציאליםטישע ר װעלט־באװעגונג . אזו י אי ז ע ס געשע ן
מיט זײנ ע פארשלאג ן װעג ן באקעמפ ן ארבעטםלאזיקײ ט דור ך גרויס ע עפנטלעכ ע
אינװעסטיציעם אדע ר װעג ן קאאפעראצי ע צװיש ן ארבעטע ר או ן מיטל־שיכט ן אי ן
קאמף קעג ן מאנאפאל־קאפיטאל .
נישט דע ר שרע ק פאר ן קעגנע ר או ן ניש ט ד י מור א פו ן בלײב ן איזאליר ט
צװישן פרײנד , האב ן אי ם געקענ ט מאכ ן צו ם שוױיג ן דארט ן װא ו ע ר הא ט געהאלט ן
פאר זי ץ חו ב זאגן , װא ם ע ר טראכט . דערפא ר אי ז אי ם ד י אידע ע פו ן פרײהײ ט
געװען אזו י טײער , װײ ל פא ר אי ם אי ז פרײהײ ט געװע ן א ן אינטעגראלע ר טײ ל פו ן
םאציאליזם בכלל .
290
פנקס מל^װ ע
זײנע חלוקי־דעו ת מיט ן קאמוניז ם זײנע ן געװע ן צו ם שארפסט ן טאק ע אי ן
דער פראג ע פו ן פרײהײט . זי ץ קעגנערשאפ ט צו ם קאמוניז ם הא ט געשטאמ ט קודם ־
כל פו ן דע ם אנטי־פרײהײטלעכ ן כאראקטע ר פו ן דע ר דאזיקע ר באװעגדנג .
איז געקומע ן םעפטעמבע ר 1939 . װארש ע װער ט שוי ן באמבארדיר ט א ן
אויפהער זעק ס טעג . ד י רעגירונ ג הא ט פארלאז ן ד י שטאט . ד י מיליטעריש ע אנ ־
פירונג הא ט עװאקואיר ט אלץ , װא ס ע ס הא ט זי ך נא ר געלאז ט עװאקואירן . דע ר
גורל פו ן װארש ע אי ז געװע ן פארחתמעט .
דער צענטראל־קאמיטע ט פו ן ״בונד ״ הא ט אוי ף שנע ל זי ך גענומע ן צוגרײט ן
אן אומלעגאל ן אפארא ט פאר ן אונטערערדיש ן קאמ ף קעג ן היטלערן . מע ן הא ט
געמוזט האב ן מענטשן , װא ס זײנע ן װײני ק באקאנט , אבע ר װא ס זײנע ן אי ן דע ר זעלבע ר
צײט ראו י צ ו נעמע ן אוי ף זי ך ד י דאזיק ע ארבעט . אי ז געקומע ן א פארשלא ג פו ן
װיקטאר אלטערן , א ז מע ן זא ל אי ם איבערלאז ן ב ײ דע ר דאזיקע ר ארבעט . װע ן
אלע האב ן פראטעםטירט , הא ט ע ר געהאלט ן ב ײ זײנם : ״אי ך לע ב איבע ר שוי ן
די צװײט ע מלחמה . כ׳װײס , א ז פו ן הונדערט , װא ס גײע ן ארויס , װעל ן נא ר צע ן
קומען צוריק . דע ם צען־פראצענטיק ן שאנ ס הא ב אי ך אוי ך אונטע ר דע ר היטלער ־
אקופאציע.״ דע ר צענטראל־קאמיטע ט פו ן ״בונד ״ הא ט אבע ר געמוז ט זי ך רע ־
כענען מי ט דעם , א ז װיקטא ר אלטער ן קענע ן קינ ד או ן קײ ט אי ן װארשע • זײ ן
פארשלאג אי ז אפגעװארפ ן געװאר ן או ן ע ר הא ט געמוז ט פארלאז ן װארשע .
דעם 9ט ן סעפטעמבע ר 1939 אי ז אלטע ר געװע ן אי ן מעזריטש . פו ן דע ר
ראדיא הא ט מע ן זי ך דערװאוםט , א ז װארש ע הא ט באשלאס ן זי ך צ ו פארטײדיקן .
אלטערן הא ט אנגעהויב ן ציע ן קײ ן װארשע . צװיש ן װארש ע או ן מעזריט ש אי ז
שוין אבע ר געװע ן דע ר פראנט . אלטע ר הא ט בשו ם אופ ן ניש ט געװאל ט אויפגעב ן
זײן פלא ן או ן אי ז אװע ק קי ץ לובלין , מי ט דע ר האפענונ ג א ז פו ן דאר ט װע ט אי ם
געלינגען זי ך ארײנכאפ ן קײ ן װארשע . צוזאמע ן מי ט בערנאר ד גאלדשטײ ן או ן
עטלעכע ױנג ע חברי ם הא ט ע ר זי ך געלאז ן אי ן װע ג אריץ . אי ן לובלי ן אי ז אבע ר
קלאר געװארן , א ז דע ר װע ג קײ ן װארש ע אי ז פארמאכט , װײ ל ד י שטא ט אי ז שוי ן
ארומגערינגלט פו ן ד י דײטשן .
אין דע ם באמבארדירט ן או ן חרוב ן לובלי ן הא ט אלטע ר נא ך באװיז ן ארויםצו ־
געבן א ן אײנמאליק ע אויםגאב ע פו ן דע ר ״לובלינע ר שטימע״. ״ װא ו ע ר הא ט
אנגעשריבן א ן ארטיק ל א״ נ ״היטלע ר װע ט ניש ט זיגןז... ״
גאר גי ך אי ז אנגעקומע ן ד י ידיעה , א ז ד י דײטש ן האב ן דורבגערים ן דע ם פראנ ט
בײ לובלין , או ן א ז אי ן א פא ר שע ה ארו ם קענע ן ז ײ שוי ן זײ ן אי ן שטאט . צוזאמע ן
מיט דע ר גרופ ע װארשעװע ר חברי ם הא ט אלטע ר זי ך געלאז ט װײטע ר אי ן װע ג ארײן .
דער װײטערדיקע ר װאנדער־װע ג הא ט אי ם געבראכ ט קי ץ קאװעל ׳ װאוהי ן
עס אי ז אוי ך אנגעקומע ן ד י םאװעטיש ע ארמײ . ד י סאװעטן־מאכ ט הא ט אי ם
טאקע תיכ ף ארעםטירט .
פנקס מלצװ ע
291
אין דע ר סאװעטישע ר תפיס ה — אי ז אלטע ר געװאר ן דע ר דעלעגא ט װא ם
האט פארטראט ן ד י איבע ר 40 חברים־מיטזיצערס . ע ר הא ט געמוגטער ט ד י
ארעסטירטע או ן געטרײס ט ז ײ אי ן ד י שװער ע טעג . אי ן דע ר קאמער ׳ װא ו ע ר הא ט
מיט הונגער־סטרײק ן (צוזאמע ן מע ר װ י 30 טעג ) פארטײדיק ט ד י מענטשלעכ ע
רעכט פו ן זײנ ע ארעסטירט ע חברים , הא ט ע ר אנגעשריב ן א װערק , װעג ן ד י אלט ע
און נײ ע טעאריע ס אי ן דע ר פיזיק .
אײנשטילן דע ם דאזיק ן אומרואיק ן גײםט , הא ט נא ר געקענ ט ד י קויל , װא ם
האט דורכגעשאס ן זײ ן גוף .
ױלי 1941 הא ט מע ן אי ם פארמשפ ט צו ם טויט . ע ר הא ט זי ך אפגעזאג ט פו ן
זײן רעכ ט אפעליר ן קעג ן דע ם אורטײ ל או ן אי ז אריבערגעפיר ט געװאר ן אי ן א
טויטן־קאמער. צװ ײ װאכ ן הא ט אלטע ר פארבראכ ט אי ן דע ר טויטן־קאמע ר
און לסו ף אי ז ע ר גא ר באפרײ ט געװאר ן פו ן תפיסה . מע ן הא ט אי ם אװעקגעפיר ט
אין מאסקװע ר האטע ל ״מעטראפאל״ , װא ו ע ר הא ט זי ך געטראפ ן מי ט זײ ן חב ר
הענריק ערליך . ד י פארשטײער ס פו ן דע ר סאװעטישע ר מאכ ט האב ן זי ך פא ר
זײ בײד ן אנטשולדיק ט או ן האב ן דערקלערט , א ז ע ס אי ז געשע ן א ״פארדריסלעכע ר
טעות.״ מע ן הא ט ז ײ פארגעשלאג ן אקטױ ו זי ך באטײליק ן אי ן דע ם קאמ ף קעג ן
היטלערן.
אלטער או ן ערלי ך האב ן זי ך תיכ ף געשטעל ט צ ו דע ם דאזיק ן קאמף •
תיכף נא ך דע ר באפרײאונ ג האב ן ז ײ ארויסגעגעב ן א בשותפותדיק ע דערקלערונג ,
װאו ע ס װערט , צװיש ן אנדער ע ענינים , געזאגט :
״...װי סאציאליסט ן או ן בירגע ר פו ן פוילן , װא ס זײנע ן פו ן היטלער ן אזו י
אכזריותדיק פארשקלאפט , שטעל ן מי ר זי ך אי ן ד י רייע ן פו ן ד י קעמפע ר קעג ן
דער האקן־קרײץ־בעסטיע . װ י זי ן פו ן ײדיש ן פאלק , װא ס װער ט פו ן היטלער ן
באזונדערס געשענדע ט או ן גרודפט , האלט ן מי ר פא ר אונדזע ר ספעציעל ן חוב , מי ט
דער גרעסטע ר אנשטרענגונ ג פו ן אונדזער ע כוחו ת זי ך צ ו באטײליק ן אי ן קאמ ף צו ם
שוץ פו ן אונדזע ר מענטשלעכ ן כבוד.. . ד י באטײליקונ ג אי ן דע ר איצטיקע ר
מלחמה פא ר פרײהײ ט אי ז א חו ב או ן א פרױוילעגיע , װא ס פארשאפ ט כבוד . אי ן
נאמען פו ן ד י ײדיש ע ארבעטנדיק ע מאס ן או ן (װ ן דע ר ײדישע ר אינטעליגענץ ,
װאס האב ן אונד ז געשאנקע ן זײע ר צוטרוי , דערקלער ן מי ר א ז מי ר זײנע ן גרײ ט
צו דערפיל ן אוגדזע ר חו ב או ן פאדער ן א ז מע ן זא ל אוגד ז געב ן ד י מעגלעכקײט ן
אויסצונוצן דא ס דאזיק ע רעכט... ״
פארשטײערס פו ן דע ר סאװעטישע ר רעגירונ ג האב ן זי ך געװענדע ט צ ו ד י
צוױי באפרײט ע פירע ר פו ן ״בונד ״ װעג ן גרינד ן א ן אלװעלטלעכ ן ײדיש ן אנטי ־
פאשיסטישן קאמיטעט . אי ן ד י אונטערהאנדלונגע ן מי ט סאװעטיש ע פארשטײער ס
איז אויסגעארבע ט געװאר ן א פלא ן או ן ע ס אי ז אויסגעקליב ן געװאר ן א פראװיזא ־
רישער פרעזידױם , װא ס אי ז באשטעטיק ט געװאר ן פו ן דע ר מאכט . ר ״ ערלי ך
292
פנקס מלאוו ע
האט געזאל ט זי ץ דע ר פארזיצע ר פו ן דע ם דאזיק ן קאמיטע ט או ן אלטע ר זיי ן סע ־
קרעטאר• ווא ס ע ם הא ט אבע ר נא ך געפעל ט אי ז ד י הםכמ ה פו ן םטאלינע ן גופא .
דערוױיל האג ן זי ד היטלער ם חײא ת דע ר נעענטער ט קי ץ מאםקװע . ד י
סאװעטישע רעגירונ ג הא ט זי ך עװאקואיר ט קי ץ קוביטשעױ . אהי ן הא ט מע ן אוי ו
עװאקואירט אלטער ן או ן ערליכן . געװע ן אי ז דא ם אי ן אקטאבע ר 1941 . ד י בײד ע
בונדישע פירער ם הא ט מע ן פארזיכערט , א ז סטאלינ ם הםכמ ה װעל ן ז ײ באקומע ן
אין קוביטשעװ . אוי ף דע ם דאזיק ן ענטפע ר האב ן ז ײ אי ן קוביטשע װ געװאר ט
ביזן 3ט ן דעצעמבע ר 1941 . אי ן דע ר נאכ ט פו ן 3ט ן אויפ ן 4ט ן דעצעמבע ר הא ט
מען ז ײ ארויםגערופ ן אי ן דע ר נ.ק.װ.ד .
מער זײנע ן ז ײ שוי ן ניש ט צוריקגעקומען . אוי ף דע ר אנפראג ע פו ן דע ר
פוילישער אמבאסאד ע װעג ן גור ל פו ן ד י צוױ י ״פארשװאונדענע ״ פויליש ע בירגע ר
זײנען געקומע ן אויסמײדנדיק ע ענטפערם .
די סאװעטיש ע מאכ ט הא ט זי ך באמי ט אויםבאהאלט ן דע ם אמת . אנצאליק ע
אינטערװענצן פו ן דע ר גאנצע ר װעל ט זײנע ן געבליב ן ניש ט געענטפערט . ערש ט
אין 1943 , װע ן ד י װעל ט מי ט אי ר ״גרוים־פאליטיק ״ אי ז שוי ן גרײ ט געװע ן אראס ־
צושלינגען ד י ידיעה , הא ט דע ר םאװעטישע ר אמבאםאדא ר אי ן ד י פאראײניקט ע
שטאטן געלאז ט װים ן װא ם ע ס אי ז געשע ן מי ט ד י צװ ײ פירע ר פו ן ״בונד ״ —
די םאװעטיש ע מאכ ט הא ט ז ײ דערשאס ן דע ם זעלב ן חוד ש (דעצעמבע ר 1941) , װע ן
זי הא ט ז ײ ארעםטירט .
הענריק פיזשי ץ
^יך געדענ ק ניש ט גענו י אי ן װעלכ ן יא ר אי ך הא ב זי ך באקענ ט מי ט
חײם (הענריק ) פיזשיץ . ם׳הא ט געמוז ט זײ ן אי ן זעלביק ן יאר , װע ן ע ר אי ז פו ן װין ׳
װאו ע ר הא ט שטודיר ט םאציאל ע װיםנשאפטן ׳ געקומע ן צורי ק קײ ן פויל ן או ן זי ד
אנגעשלאםן אי ן ״בונד״ . אוי ב מײ ן זכרו ן פארפיר ט מי ד ניש ט אי ז דא ם געװע ן
אינעם יא ר 1923 . זינ ט דע ם מאמענ ט בי ז מײ ן פארלאז ן פויל ן אי ן יא ר 1939 אי ז
מיר אויםגעקומע ן זײע ר אפ ט מי ט אי ם זי ד צ ו טרעפ ן או ן זע ן אי ם בע ת פארשײדענ ע
שװערע מאמענט ן פו ן פארטײ־ארבעט . מי ר זײנע ן ניש ט בלוי ז געװאר ן נאענטע ׳
אינטימע פרײנד . אי ד הא ב זי ד אויםגעלערנ ט צ ו שעצ ן או ן אפיל ו באװאונדער ן
די אײגנשאפט ן פו ן דע ם שטענדי ק באגײםטערטן , שטענדי ק א בים ל צעשויבערטן ,
אבער תמי ד אימפולםיװן , אקטױו ן בונדים ט — הענרי ק פיזשיץ .
ער הא ט ניש ט געהער ט צ ו מי ץ דור . ע ר אי ז געװע ן ײנגע ר פו ן מי ר אי ן יאר ן
און א ם ד ײנגע ר פו ן מי ר אי ן דע ר ײדישע ר ארבעטער־באװעגונג . געבויר ן אי ן
1897 אי ן מלאװע , אי ן א גביריש־חםידישע ר פאמיליע , הא ט ע ר אי ן זײנ ע ױנג ע
יארן באקומע ן א רעליגיעז־תלמודיש ע דערציאונג • אי ד וױי ם ניש ט צ ו זײנ ע
עלטערן האב ן געװאלט , א ז זײע ר זו ן זא ל װער ן א למדן , װ י ם׳אי ז געװע ן אי ן יענ ע
יארן דע ר שטײגע ר ב ײ ד י פויליש ע חםידים • אי ד וױי ם אבער , א ז הענרי ק פיזשי ץ
האט געהא ט א שארפן , תלמודיםטיש ן מו ח או ן אי ז געװע ן פו ן אויםגעצײכנטע ר
מאטעמאטיקער או ן שאכמאטיםט . צ ו 17 יא ר באלײג ט ער , װ י א ן עקםטערן ,
א מאטורע־עקזאמע ן או ן װער ט אוי ף אז א אופ ן רײ ף ארײנצוטרעט ן אי ן אונױוער ־
סיטעט.
אבער ס׳אי ז דא ם יא ר 1914 ; ם׳ברעכ ט אוי ם ד י ערשט ע װעלט־מלחמ ה או ן
ם׳קען קײ ן רײ ד ניש ט זײ ן װעג ן װער ן א םטודענ ט אי ן װארשעװע ר אונױוערםיטעט ,
װאם האל ט זי ד אי ן עװאקואיר ן ערגעץ־װא ו טי ף אי ן רוםלאנד . װע ן ד י מלחמ ה
ענדיקט זיד , אי ן יא ר 1918 , װער ט הענרי ק פיזשי ץ מאביליזירט , װ י א זעלנע ר אי ן
294
פנקס מלאװ ע
דער פוילישע ר ארמײ . אי ן דע ר פויליש־רוסישע ר מלחמד ״ וועלכ ע הא ט זי ך שי ר
נישט געענדיק ט דערמיט , א ז ד י קאמוגיםט ן זאל ן צורי ק באקומע ן אי ן זײער ע הענ ט
װארשע, ד י הויפט־שטא ט פו ן פוילן , אי ז הענרי ק פיזשי ץ פארװאונדע ט געווארן . א
קראנקער אי ז ע ר באפרײ ט געװאר ן פו ן דע ר פוילישע ר ארמ ײ או ן אי ן יא ר 1920
קערט ע ר זי ך או ם צורי ק קײ ן מלאװע , כד י קומע ן צ ו זיך .
ער קע ן זי ך אבע ר מע ר ניש ט געפינע ן קײ ן אר ט אי ן ד י ענגע , באגרענעצט ע
ראמען פו ן דע ר ײדישע ר חסידיש־באלעבאטישע ר װעלט . אי ם פעל ט אוי ם לופ ט
צז אטעמען . שוי ן אי ן יא ר 1921 פארלאז ט ע ר פוילן , פאר ט אװע ק אי ן װי ן או ן
טרעט ארײ ן אי ן דארטיק ן אונױוערסיטעט , װא ו ע ר שטודיר ט עקאנאמיש ע או ן
סאציאלע װיסנשאפטן . ד י פאליטיש ע אטמאםפע ר פו ן װי ן גא ך דע ר ערשטע ר
װעלט־מלחמה. דע ר גװאלדיקע ר װאוק ס פו ן דע ר םאציאליסטישע ר באװעגונ ג
אונטער דע ר פירערשאפ ט פו ן אטט א באוער ן או ן פרידרי ך אדלערן , דע ר אידעען ־
קאמף מי ט דע ם קאמוניםטיש ן מזר ח — הא ט געמאכ ט א גװאלדיק ן אײנדרו ק אוי ף
דעם ױגג ן םטודענ ט פו ן פוילן , הענרי ק פיזשיץ . בע ת זײנ ע סטודענטן־יאר ן אי ן װי ן
איז ע ר געװאר ן א הײסע ר סאציאליס ט מי ט א טיפע ר פארשטענדעני ש פא ר ד י
גאציאנאלע פראבלעמע ן פו ן ד י אויפװאכנדיק ע פעלקער . אי ן װי ן הא ט ע ר זי ך
געטראפן מי ט א גרופ ע סטודענט ן — בונדיסטן . דע ר אײנפלוםרײכסטע ר פו ן ז ײ
איז געװע ן ד״ ר שמ . בערקאװיט ש פו ן םאםנאװיץ , װא ס אי ז שפעטע ר געװע ן בא ־
קאנט װ י א מיטגלי ד פו ן װארשעװע ר קאמיטע ט פו ן ״בונד״ . הענרי ק פיזשי ץ אי ז
טאקע געװאר ן א בונדים ט אדאג ק דע ר פערזענלעכע ר השפע ה אוי ף אי ם פו ן שמ .
בערקאװיטש.
*
הענריק פיזשי ץ הא ט באקומע ן זײ ן דאקטאר־דיפלא ם אי ן װינע ר אונױוערםיטעט .
אין ד י בירגערלעכ ע קרײז ן פו ן פויל ן אי ז ע ר אנגעגאנגע ן װ י א פארשטײע ר פו ן
דער הויכער , דיפלאמירטע ר אינטעליגענץ . אבע ר קײ ן שו ם זא ך אי ז ניש ט געװע ן
אזוי פרעמ ד זײ ן נאטור , װ י גדלות , װ י בלאז ן פו ן זי ך או ן קוק ן אוי ף ד י ארומיק ע
פון אויב ן אראפ . הענרי ק פיזשי ץ אי ז געװע ן ד י פארקערפעחנ ג פו ן פשטו ת אי ן
זײנע באציאונגע ן מי ט מענטשן . אי ן ד י בונדיש ע פארטײ־קריױ ן אי ז ע ר גלײ ך
פאררעכנט געװאר ן װ י א ן אײגענע ר מענטש , א הײמישע ר או ן ם׳אי ז ניש ט געװע ן
פאר אי ם א צ ו שװערע , אדע ר א צ ו קלײנ ע פארטײ־ארבעט . יעד ע פארטײ־שליחו ת
פלעגט ע ר דערפיל ן מי ט באגײסטערונ ג או ן חםידיש ן ברען . װ י קלי ק ד י אויפ ־
גאבע, װא ס אי ז אנפארטרוי ט געװאר ן אים , זא ל ניש ט האב ן געװע ן — הענרי ק
פיזשיץ הא ט געפילט , א ז ע ר אי ז א טײ ל פו ן א גרוים ן קאלעקטױו , װא ס דערפיל ט
א היםטאריש ע שליחו ת אוי ף דע ר ײדישע ר גאס . ד י דאזיק ע אײגנשאפ ט פו ן
העגריק פיזשי ץ הא ט אונטערגעקויפ ט זײג ע פארטײ־מיטגלידע ר או ן געװאוגע ן פא ר
פנקס מלאװ ע
295
אים זײע ר סימפאטיע . אי ן יענ ע יאר ן הא ט מע ן אי ן פויליש ן ״בוגד ״ ״אינטעלי ־
גענטך ניש ט שטאר ק לי ב געהאט . ס׳הא ט געהערש ט א געװיםע ר אומצוטרו י
צו זײ . אבע ר הענרי ק פיזשי ץ אי ז געװע ן א ן אויםנאם . ע ר אי ז גלײ ך פאררעכנ ט
געװארן פא ר א ן אײגענעם . אי ך װאל ט געזאגט , א ז ע ר הא ט זי ך גלײ ך אײנגעקויפ ט
אין בונדיש ן יחום . אוי ך אי ך הא ב זי ך דערנענטער ט מי ט אי ם קודם־ב ל צולי ב
זײן אײגנשאפ ט צ ו דערפיל ן מי ט אזו י פי ל איבערגעגעבנקײ ט או ן פשטו ת יעד ע
פארטײאישע ארבעט .
אזעלכע נאטור ן בעט ן זי ך ממ ש אויםגענוצ ט צ ו װער ן פו ן א באװעגונג , או ן
א מאסן־פארט ײ אי ז אי ן אזעלכ ע פאל ן אומברחמנותריק . ז י ״עקספלואטירט ״ ז ײ
ביזן סוף . אוי ך הענרי ק פיזשי ץ אי ז זײע ר שטאר ק ״עקספלואטירט ״ געװאר ן דור ך
דער בונדישע ר באװעגונג . חו ץ זײ ן אײגענ ע פארטײ־ארבע ט אי ז ע ר טא ג או ן
נאכט געװע ן באשעפטיק ט מי ט העלפ ן פארשײדענ ע אנדער ע בונדיש ע אינםטיטוציעס ,
װאס פלעג ן זי ך װענד ן צ ו אי ם נא ך הילף , ע ר הא ט פארמאג ט גרוים ע פארבינ ־
דונגען אי ן דע ר פוילישע ר געזעלשאפ ט או ן אי ן ד י פינאנציעל ע קרײזן . אפיל ו
דער צענטראל־קאמיטע ט פו ן ״בונד ״ או ן ד י רעדאקצי ע ״פאלקס־צײטונג ״ פלעג ן
גאנץ אפ ט זי ך װענד ן צ ו הענרי ק פיזשיץ , כד י ע ר זא ל קריג ן פא ר ז ײ א גרעםער ע
הלװאה אדע ר אדורכפיר ן א ן אנדע ר פינאנציעל ע אפעראצי ע אי ן א באנק . הענרי ק
פיזשיץ פלעג ט אי ן אזעלכ ע פאל ן אװעקװארפ ן זײנ ע לויפנדיק ע ארבעט ן אי ן טאג ־
טעגלעכע פליכטן . ע ר פלעג ט ממ ש ניש ט רוע ן בי ז ע ר פלעג ט דערלײדיק ן דע ם
ענין — גאנ ץ אפ ט מי ט שאד ן פא ר זי ך אלײן . זײ ן גרענעצלאז ע איבערגעגבנקײ ט
דער באװעגונ ג או ן זײ ן אפפערװיליקײט . הא ט געקענ ט דינע ן פא ר א ס ך פו ן
אונדז װ י א מוסטער .
ס׳איז ניש ט קײ ן איבערטרײבונ ג צ ו זאגן , א ז ביז ן יא ר 1936 , ד״ ה בי ז הענרי ק
פיזשיץ הא ט חתונ ה געהא ט מי ט דע ר ח׳ט ע רעני ע יארעצקא , א מיטגלי ד פו ן דע ר
בונדישער אקאדעמיקער־גרופ ע אי ן װארשע , הא ט ע ר לחלוטי ן ניש ט געהא ט קײ ן
פערזענלעך לעבן . זײ ן גאנצ ע צײ ט או ן אל ע זײנ ע פעאיקײט ן הא ט ע ר געװידמע ט
דער ײדישע ר ארבעטער־באװעגונג . הענרי ק פיזשי ץ הא ט געשפיל ט א ס ך א
גרעםערע רא ל אי ן פויליש ן ״בונד ״ װ י א זײטיקע ר װאל ט געקענ ט מײנע ן פו ן
דעם אפיציעל ן ארט , װא ס ע ר הא ט פארנומע ן אי ן דע ר פארטײ־הערארכיע . ערש ט
אין ד י לעצט ע יאר ן אײדע ר ם׳אי ז אויםגעבראכ ן ד י צװײט ע װעלט־מלחמ ה אי ז ע ר
אויסגעוױילט געװאר ן פא ר א מיטגלי ד פו ן װארשעװע ר קאמיטע ט פו ן ״בונד״ .
אבער א ן א ן אפיציעל ן טיט ל אי ז ע ר געװע ן נאענ ט או ן אינטי ם באקאג ט מי ט ד י
אנפירנדיקע מיטגלידע ר פו ן פויליש ן ״בונד״ . א געװיס ע צײ ט אי ז הענרי ק פיזשי ץ
געװען דע ר פארטרויאוגגס־מא ן פו ן ד י העכםט ע בוגדיש ע פארטײ־אינסטאנצן .
הענריק פיזשי ץ אי ז ניש ט געװע ן קי ץ רעדנער , װא ם זא ל באצויבער ן ד י מאם ן
אדער א שריפטשטעלער , א פובליציםט . זײ ן רא ל אי ן ״בונד ״ אי ז געװע ן פו ן א
296
פנקס מלצװ ע
פראקטישן טוער ״ פו ן אײנעם , װא ם שטײ ט ברא ש פו ן ד י פארשיידענ ע אינםטיטו ־
ציעם פו ן דע ר באװעגונג ׳ װא ם האב ן פא ר א צי ל צ ו דערלײדיק ן ד י טאג־נויט ן פו ן
פראלעטארישן לעב ן או ן קאמף . הענרי ק פיזשי ץ הא ט ד י דאזיק ע םפעציעל ע
שליחות, װא ם פאדער ט זײע ר א ם ך אפפערװיליקײ ט פו ן יחיד ׳ דערפיל ט װ י זעלט ן
װער. דע ר פאסט ן אוי ף װעלכ ן ד י באװעגונ ג הא ט אי ם ארויםגערוק ט הא ט פאר ־
מאגט וױיני ק ױם־טוב , װײני ק פײערלעכע , דערהויבענ ע מאמענטן . זײ ן ארבע ט
איז געװע ן אײנגעטונק ט אי ן װאכעדיקע ר גרויקײט . ע ר הא ט געדארפ ט טאג־אײ ן
און טאג־אוי ס במש ך לאנג ע יאר ן אנהאלט ן א קאנטאק ט מי ט הונדערטע ר או ן
טויזנטער פארטײ־מיטגלידער , באקאנע ן זי ך מי ט דיער ע פערזענלעכ ע דאגו ת או ן
אנגעלעגנהײטן, כד י צ ו זי מ אימשטאנ ד ז ײ צ ו העלפן , נא ר אײנער , װא ס הא ט ד י
ױם־טובדיקײט או ן ד י פײערלעכקײ ט געהא ט אי ן זיך , געפיל ט אי ן זײ ן נשמה , אי ז
געװען בכו ח צ ו דערפיל ן בשלמו ת זײ ן ארבעט . הענרי ק פיזשי ץ אי ז געװע ן אײנע ר
פון ד י דאזיק ע זעלטענ ע נאטורן .
הענריק פיזשי ץ אי ז געװע ן דע ר לאנג־יאריקע ר פירע ר פו ן דע ר בונדישע ר
עמיגראציע־בױרא אי ן פוילן . טויזנטע ר ײדיש ע ארבעטער־עמיגראנטן , װא ם זײ ־
נען געטריב ן געװאר ן דור ך עקאנאמישע ר נוי ט צ ו פארלאז ן פויל ן או ן זוכ ן פא ר
זיך א נ ײ הײ ם אי ן אנדער ע לענדער , זײנע ן באהאנדל ט געװאר ן דור ך ה . פיזשיץ ,
װעלכער הא ט זי ך באצויג ן צ ו ז ײ מי ט פאטערלעכע ר זארג . א מיטגלי ד אי ן דע ר
צענטראלער פארװאלטונ ג פו ן דע ר קולטור־ליגע , װא ו ע ר הא ט ארגאניזיר ט ד י
אפטײלונג פא ר ארבעטער־עקסקורסיע ס או ן אפרו־פלעצע ר װ י אוי ך טעאטער ־
באזוך, א מיטגלי ד פו ן לאנד־רא ט פו ן ד י ײדיש ע טרײד־ױניאנ ם אי ן פוילן , פו ן דע ר
בונדישער קרעדיט־צענטראלע , פו ן דע ר בונדישע ר קאאפעראטױוע ר באװעגונ ג או ן
אנדערע װירטשאפטלעכ ע ארגאניזאציע ס פו ן קעמפנדיק ן ײדיש ן ארבעטער־קלאם ,
איז זײ ן ארבעטס־טא ג געװע ן א ן אנגעלאפענע ר מי ט טעטיקײט , מי ט זאר ג או ן
מיט דאגו ת אבע ר גא ר א באזונדע ר אינטענסיװ ע או ן פרוכטבאר ע טעטיקײ ט הא ט
הענריק פיזשי ץ אנטװיקל ט אוי ף דע ם געבא ט פו ן פיזישע ר דערציאונ ג פו ן דע ר
ײדישער ארבעטער־ױגנט . ע ר אי ז געװע ן דע ר פארזיצע ר פו ן דע ר בארימטע ר
ײדישער םפארט־ארגאניזאצי ע אי ן פויל ן ״מארגנשטערן״ , װא ם אי ז געװאר ן דא ם
ליבלינג פו ן דע ר גאנצע ר ײדישע ר ארבעטער־באװעגונ ג פו ן לאנד , הענרי ק
פיזשיץ אי ז געװע ן ד י נשמ ה פו ן ״מארגנשטערן ״ או ן געהא ט זײ ן אנגעזעענע ם
חלק אי ן אל ע גרעםער ע ארויסטרעטונגע ן פו ן דע ר דאזיקע ר ארגאניזאציע . הענרי ק
פיזשיץ הא ט דע ם ײדיש ן ״מארגנשטערן ״ ארײנגעפיר ט אי ן דע ם אינטערנאציאנאל ן
םאציאליםטישן ספארט־אינטערנאציאנאל . פו ן יעד ן לאנ ד קײ ן זי ץ בלוי ז אײ ן
ארגאניזאציע א מיטגלי ד אי ן דע ם םפארט־אינטערנאציאנא ל — האב ן געטענה ט
די פארשטײע ר פו ן דע ר פוילישע ר סאציאליסטישע ר םפארט־באװעגונג . פונ ־
דעםטװעגן אי ז הענרי ק פיזשיצן , טײלװי ױ אדאנ ק זײנ ע אמאליק ע אינטימ ע פאר ־
פנקס מלאװ ע
297
בינדונגען צװיש ן ד י קרײז ן פו ן עסטרײכיש ע סאציאליסטן , געלונגען , א ז דע ר
״מארגנשטערן״ זא ל אקצעפטיר ט װער ן װ י א זעלבשטענדיקע ר או ן גלײכבא ־
רעכטיקטער מיטגלי ד פו ן דע ר סאציאליסטישע ר ספארט־משפחה , א גרויסע ר
אויפטו מצ ד דע ם ח ׳ הענרי ק פיזשי ץ אי ז געװע ן דע ר אנטײ ל פו ן דע ר בונדישע ר
ױגנט או ן פו ן דע ר בונדישע ר ספארט־ארגאניזאצי ע אי ן דע ם אינטערנאציאנאל ן
צוזאמענפלי אי ן װין , אי ן יא ר 1929 , ס׳אי ז געװע ן דע ר ערשטע ר ארויספא ר פו ן
א גרעסערע ר ײדישע ר ארבעטער־גרופ ע אי ן דע ר ברײטע ר װעלט . אפיל ו אוי ף דע ם
פאן פו ן דע ר פרעכטיקע ר אינטערנאציאנאלע ר דעמאנסטראצי ע אי ן װין , אי ן
װעלכער ס׳האב ן זי ך באטײליק ט ױגנט־באטאליאנע ן פו ן א ס ך צענדלי ק לענדע ר
און פעלקער , אי ז דע ר צו ג פו ן ד י בונדיסטן־צוקונפטיסט ן או ן ספארטלע ר פו ן
פוילן געװע ן א ן אײנדחקפולער . הענרי ק פיזשי ץ אי ז געװע ן שטאר ק צופריד ן
פון דע ם דערפאלג , װא ס ״מארגנשטערנס ״ ערשטע ר ארויספא ר אי ן דע ר װעל ט הא ט
געהאט. ע ר הא ט אי ם באנוצט , כד י גא ך מע ר צ ו באפעסטיק ן או ן אויסצוברײ ־
טערן ד י אינטערגאציאנאל ע באציאונגע ן מי ט ד י סאציאליסטיש ע ספארט־ארגא ־
ניזאציעס פו ן דע ר װעלט . ס׳אי ז כדא י צוצוגעבן , א ז הענרי ק פיזשי ץ הא ט אוי ך
געהעיט צ ו דע ר גוט־פארקאנספירירטע ר אנפירער־גרופע , װא ס אי ז באשטימ ט גע ־
װארן חר ך דע ם ״בונד ״ כד י צ ו גרינד ן א באװאפנט ן ײדיש ן שוץ־בונ ד צ ו פאר ־
טײדיקן ד י ײדיש ע ארבעטער־באװעגונ ג קעג ן דע ם אנגרי ף פו ן דע ם אנטיסעמיטיש ן
און פאשיסטיש ן לאגער . הענרי ק פיזשי ץ אנפירנדיק ע רא ל אי ן דע ם ״מארגנ ־
שטערן״ הא ט אי ם געגעב ן א מעגלעכקײ ט א געװיס ן טײ ל פו ן דע ר דערמאגטע ר
קאנספיראטיװער צוגרײטונ ג אדורכצופיר ן אי ן דע ר פאר ם פו ן אומשולדיק ע ספארט ־
איבונגען. זעלבסטפארשטענדלעך , א ז הענרי ק פיזשי ץ הא ט דערב ײ זײע ר שטאר ק
ריזיקירט ניש ט בלוי ז מי ט זײ ן פערזענלעכע ר פרײהײט . אויפ ן סדר־הױ ם פו ן יענ ע
יארן אי ן פזיל ן זײנע ן געװע ן ד י קאנצענטראציע־לאגער ן אי ן קארטוז־בערעז ע או ן
די תפיסו ת אי ן בריס ק ליט . װא ו ד י פאשיסטיש ע רעגירונ ג פו ן פויל ן הא ט גאנ ץ
אפט פארפײניק ט בי ז טוי ט איר ע פאליטיש ע געפאנגענע . אבע ר הענרי ק פיזשי ץ
האט זי ך ניש ט אפגעשטעל ט פא ר קײ ן שו ם געפא ר װע ן ס׳הא ט זי ך געהאנדל ט אי ן
דערפילן א פארטײ־שליחות . ע ר הא ט פארמאג ט א ן אינערלעכ ע געװאגטקײט ,
װאס הא ט גארניש ט הארמאניר ט מי ט זײ ן אויסערלעכ ן הילך . ד י דאזיק ע כאראקטער ־
אײגנשאפט פו ן געװעזענע ם ײדיש ן חסידיש ן בחו ר הענרי ק פיזשיץ , א ן אינערלעכ ע
רואיקײט פנים־אל־פני ם מי ט דע ר גרעסטע ר פערזנעלעכע ר סכנה , הא ט אי ם קװא ־
ליפיצירט פא ר ד י שװערסט ע או ן געפערלעכסט ע פארטײ־ארבעטן . אי ן יא ר 1933
בעת היטלע ר אי ז געקומע ן צ ו דע ר מאכ ט אי ן בערלין , אי ן ד י טע ג װע ן דע ר דײטשע ר
פארלאמענט הא ט געברענט , אונטערגעצזנד ן דור ך ד י היטלער־באנדיטן , אי ז הענרי ק
פיזשיץ געקומע ן קײ ן בערלין , כד י צ ו העלפ ן אײנפאק ן או ן ארויספיר ן דע ם היסטא ־
רישן בונדיש ן ארכױו , װעלכע ר הא ט זי ך געפונע ן אי ן דע ר געבײד ע פו ן דע ר דייטשע ר
298
פנקס מל^וו ע
סאציאליסטישער צײטונ ג ״פארװערטס׳ / כד י צ ו געב ן א פארשטעלונ ג װ י גרוי ס
די דאזיק ע ארבע ט אי ז געװען ׳ אי ז גענו ג צ ו דערמאנען , א ז דע ר ארכױ ו או ן ד י
ביבליאטעק פו ן ״בונד ״ הא ט פארנומע ן א ן אפארטאמענ ט פו ן 5 צימער ן או ן א ן ער ך
א הונדער ט גרויס ע הילצערנ ע קאסטן . אײנפאק ן דע ם דאזיק ן ארכױו , טראנס ־
פארטירן ד י קאסטנס , ברענגע ן ז ײ דור ך גאנ ץ דײטשלאנ ד בשלו ם קײ ן פאריז , הא ט
אין יענ ע טע ג או ן נעכ ט אי ן היטלעריסטי ש באהערשט ן בערלי ן באדײ ט בפוע ל ממ ש
צו ריזיקיר ן יעד ע שע ה או ן יעד ן טא ג מי ט דע ם אײגענע ם קאפ . אי ך הא ב זי ד
אויסגעדריקט, א ז הענרי ק פיזשי ץ אי ז געקומע ן קײ ן בערלין , כד י צ ו ״העלפן ״ רא ־
טעװען דע ם בונדיש ן ארכױו , װײ ל ח ׳ פראנ ץ קורסקי , װא ס הא ט פארװאלטעט ע מי ט
דעם ארכױ ו אי ן בערלי ן הא ט ניש ט פארלאז ט ד י דײטש ע הויפט־שטא ט בי ז דע ר
ארכױו אי ז ניש ט ארויסגעפיר ט געװארן . בלזי ז ד י דערמאנט ע אינערלעב ע קאלט ־
בלוטיקײט פו ן הענרי ק פיזשי ץ או ן זי ץ מײסטערהאפט ע קענע ן ד י דײטש ע שפרא ך —
האט אי ם דעמאל ט געראטעװע ט פו ן א זיכער ן אומקו ם אי ן א היטלעריסטישע ר
טורמע אדע ר טויט־לאגער . ס׳אי ז אזו י טיפי ש נוס ח פיזשיץ , װא ס נא ך דע ם װ י
דער ארכױ ו או ן ע ר האב ן פארלאז ן בערלין , אי ז ע ר ניש ט געפאר ן צורי ק קײ ן פויל ן
אײדער ע ר הא ט זי ך ניש ט געטראפ ן אי ן אויסלאנ ד מי ט ד י פירע ר פו ן סאציאליסטיש ן
אינטערנאציאנאל או ן ז ײ ניש ט רעפארטיר ט װעג ן דע ר לאג ע אי ן בערלי ן אי ן יענ ע
היסטארישע טע ג או ן װאכ ן או ן װעג ן דע ם ארויסראטעװע ן פו ן ד י היטלעריסטיש ע
הענט דע ם בונדיש ן ארכױו .
הענריק פיזשי ץ הא ט ניש ט פארמאג ט קײנ ע אויסערלעכ ע סימני ם פו ן א רא ־
מאנטישער, קעמפערישע ר נאטור , אבע ר ע ר אי ז געװע ן אז א קעמפער . אײנמא ל
במשך זײנ ע יאר ן אי ן ״בונד״ , װע ן דע ר אינערלעכע ר שטרײ ט אי ן דע ר פארט ײ
צװישן ד י ״אײנסער ״ או ן ״צװײער ״ ארו ם דע ם עני ן אנשלו ס אי ן אינטערנאציאנא ל
איז געװע ן באזונדער ס שאר ף או ן לײדנשאפטלעך , אי ז הענרי ק פיזשי ץ געװע ן אײנע ר
פון ד י איניציאטאר ן או ן רעדאקטאר ן פז ן אײנמאליק ן זשורנא ל ״סאציאליסטיש ע
בלעטער״, װעלבע ר אי ז דערשינע ן װ י א פראקציאנעל ע אויסגאב ע פו ן דע ם רעכט ן
פליגל אי ן פויליש ן ״בונד״ . בכל ל גענומע ן הא ט אבע ר הענרי ק פזזשי ץ װײני ק זי ך
פארנומען מי ט פובליציסטיק . אי ן דע ר בונדישע ר ״פאלקס־צײטונג ״ הא ט ע ר א גע ־
װיסע צײ ט רעדאגיר ט ד י ״ספארט־בײלאגע״ .
*
אין פויליש ן ״בונד ״ הא ט יעדע ר מיטגליד , אומאפהענגי ק דערפון , װא ס פא ר
אן אר ט ע ר הא ט פארנזמע ן אי ן דע ר באװעגזנג , געמוז ט געהער ן צ ו א פארטײ ־
גרופע, אפיל ו מיטגלידע ר פו ן צענטראל־קאמיטע ט פו ן ״בונד ״ זײנע ן ניש ט געזוע ן
באפרײט פו ן דאזיק ן חוב . אוי ך הענרי ק פיזשי ץ הא ט געהער ט צ ו דע ר בונדישע ר
פנקס מלאװ ע
299
סטודענטן־גרופע אי ן װארשע . דאר ט הא ט ע ר זי ך טאק ע געטראפ ן מי ט דע ר ח׳ט ע
רעניא יארעצקא ׳ זי ץ שפעטערדיק ע פרוי . ז י אי ז געװע ן א זייע ר איבערגעגעבענ ע
פארטײ־מיטגלידערין. ז י הא ט געהא ט א גוט ע השפע ה אוי ף אי ר מא ן — הענרי ק
פיזשיץ. אי ך הא ב שוי ן דערמאנט , א ז ז ײ האב ן התונ ה געהא ט אי ן יא ר 1936 . אי ן
א יא ר ארו ם אי ן 1937 אי ז ב ײ ז ײ געבויר ן געװאר ן א זו ן — װיקטאר . אי ן סעפ ־
טעמבער 1939 בע ת דע ר צענטראל־קאמיטע ט פו ן ./בונד ״ הא ט פארלאז ט װארשע .
כדי צ ו העלפ ן ארגאניזיר ן אי ן ד י מזרח־טײל ן פו ן פויל ן א װידערשטאנ ד קעג ן ד י
מאטאריזירטע ארמײע ן פו ן היטלער־דײטשלאנד ׳ אי ז הענרי ק פיזשי ץ אוי ך אװע ק
פון װארשע . מי ט טרער ן אי ן ד י אויג ן הא ט ע ר זי ך געזעגנ ט מי ט זײ ן פרו י או ן
קלײן קינד . ע ר הא ט װ י פארגעפילט , א ז ז ײ געזעגענע ן זי ך אוי ף אײביק . זי ק פרו י
ח׳טע רעני א יארעצק א או ן זי ק זו ן װיקטא ר — זײנע ן בײד ע אומגעקומע ן בע ת דע ם
העלדישן אויפשטאנ ד פו ן װארשעװע ר געטא . ז ײ האב ן געטײל ט דע ם ביטער ן גור ל
פון דע ם רו ב בונדיסט ן אי ן פוילן .
הענריק פיזשי ץ הא ט זי ך באזעצ ט אי ן װילנע , װא ו דע ר צענטראל־קאמיטע ט
פון ״בונד ״ הא ט אמטיר ט בע ת ד י ערשט ע מאנאט ן פו ן דע ר צוױיטע ר װעלט־מלחמה .
אין 1940 אי ז ע ר ארעסטיר ט געװאר ן אי ן ריג ע דור ך ד י אגענט ן פו ן סטאלין־רעזשי ם
און דור ך ז ײ אומגעבראכ ט געװארן .
ד״ר יהזד ה ראזפננתו ל
מאיר שלמ ה ראזענטא ל
(1870 — 1915 )
א פראמינענט ן אר ט צװיש ן ד י לומדי ם פו ן מלאװ ע פא ר דע ר ערשטע ר
װעלט־מלחמה הא ט פארנומע ן מיי ן פאטע ר מאי ר שלמ ה ראזענטא ל ע״ה .
מיין טאט ע אי ז אויפגעװאקם ן אי ן א שטרענ ג מתנגדישע ר שטוב , װא ם הא ט
געהאט הינטע ר זי ך א לאנג ע קײ ט פו ן מחלוקו ת קעג ן חםידות , װײ ל דע ר זייד ע
איז געװע ן א ן אוראײניק ל פז ן דע ם באקאנט ן מגיד , ר ׳ דו ד ממאקוב , װא ם אי ז געװע ן
אײנער פו ן ד י שארפםט ע קעגנע ר או ן באקעמפע ר פו ן חםידות*) . ד י מחלוקו ת
האבן זי ך דא ך געענדיק ט מי ט א נצחו ן פא ר חםידות . דע ר טאט ע אי ז שוי ן געװע ן
א גערע ר חםיד .
איך הא ב דע ם אײנדרו ק א ז דע ר טאט ע הא ט פאר ן פריזױ ו געפלאנעװע ט אוים ־
צעװאנדערן נא ך ארץ־ישראל . אי ך הא ב אמא ל געפונע ן צװיש ן זײנ ע פאפיר ן
א רעקאמענדאצי ע פא ר אי ם פו ן וע ד למע ן ישו ב אר ץ ישרא ל פו ן טאר ן (פאמערן )
*) ד י גענעאלאגי ע עו ן מײ ן פאטער , ד י אנטװיקלונ ג םו ן ײדיש ן לעב ן פו ן ר ׳ דו ד
ממאקוב בי ז מײ ן פאטער , הא ט א ן אלגעמײנע ם קולטור-היםטאריש ן אינטערע ם או ן ז י
פארדינט באהאנדל ט װער ן באריכות . דע ר טאט ע הא ט זײ ן שלשל ת היוהםי ן אנגעקנופ ט
אין רש׳ל , דורכ ן רש׳ ל אי ן רש׳ י או ן דור ך רש׳י ן בי ז דו ד המלך . ד י ליני ע צו ם רש׳ ל
איז מםתמ א געגאנגע ן דור ך יחיא ל הײלפערן , דע ם מהב ר פו ן ״םד ר הדורות״ . ד י אפשטא -
מונג פו ן מגי ה א תלמי ד פו ן װילנע ר גאון , או ן א צענטראל ע פיגו ר אי ן קאמ ף קעג ן
חםידות הא ט איבערגעלאז ט א ן השפע ה נא ך אוי ף שפעטערדיק ע דורות . ד י קעמפעריש ע
אנטי-חםידישע טראדיצי ע אי ן דע ר משפח ה פו ן מגי ד הא ט אנגעהאלט ן דורו ת נאכ ן טוי ט
פון מגי ד אי ן יא ר 1816 . קינדע ר או ן קינדסקינדע ר פו ן מגי ד האב ן געהא ט אויםצושטײ ן
געברענטע צרו ת פו ן ד י חסידים ♦ עטלעכ ע מא ל האב ן ד י מאקאװע ר חסידי ם פארברענ ט דע ם
אחל אויפ ן קב ר פו ן מגיד . דע ם מגיד ס טאכטע ר װא ס הא ט גערודפ ט ד י חםידי ם האב ן ז ײ
אמאל אי ן א ן ער ב שב ת אפגעטא ן א שפיצל . ז ײ האב ן אײנגעשמיר ט ד י פריזב ע פו ן אי ר
חויז מי ט סמאל ע או ן ז י הא ט פארשמיר ט איר ע בעסט ע קלײדער . אײ ן צװײ ג פו ן מגיד ס
300
פנקס מלאװ ע
301
אונטערגעשריבן פו ן יהוד ה לײ ב קאלישער ׳ א זו ן פו ן באקאנט ן חוב ב צױ ן או ן
טארנער רב ׳ צב י היר ש קאלישער . פו ן טאטנ ם פלא ן אי ז גארניש ט געװארן ׳ וױי ל
גראד דעמאלט ׳ אנהײ ב ד י נײנציקע ר יאר ן הא ט ד י טערקיש ע רעגירונ ג פארבאט ן
יעדע עמיגראצי ע נא ך א״י .
מײן מאמ ע אי ז אל ט געװע ן צ ו דע ר חתונ ה זיבעצ ן יאר . נא ך דע ר חתונ ה
האט דא ם ױנג ע פארפאל ק אויפגעמאכ ט אי ן מאקאװ ע א שניט־קראם . ד י מאמ ע
האט געפיר ט ד י קרא ם או ן דע ר טאט ע אי ז געזעם ן או ן געלערנט . מי ט דע ר צײ ט
איז דע ר טאט ע געװאר ן א גערע ר חםי ד או ן הא ט אגגעהױב ן פאר ן קײ ן גער . הג ם
ער אי ז געװאר ן א גערע ר חםי ד בל ב ונפש , אי ז ע ר דא ך צולי ב כבוד־א ב געבליב ן
טרײ אי ן געװים ע פרטי ם דע ר מתנגדישע ר טראדיציע . אזוי , למשל , אי ז ע ר געזעם ן
אין םוכ ה שמינ י עצר ת בײנאכט , װ י ד י מתנגדי ם פיר ן זי ך נאכ ן שולח ן ערוך . װ י
דערמאנט הא ט ד י מאמ ע געזארג ט פא ר פרנםה . דע ר טאט ע הא ט זי ך צ ו דע ם
נישט אויםגעטויגט . ם׳הא ט אפ ט פאםיר ט א ז װע ן דע ר טאט ע אי ז געפאר ן אוי ף
א ירי ד אי ז אי ם אי ן װע ג אײנגעפאל ן א שװע ר שטיק ל תוםפו ת אדע ר א רמב״ם ,
איז ע ר אנשטא ט זי ך צ ו זארג ן װעג ן מםח ר אװע ק אי ן בית־מדר ש נאכקוק ן דע ם
תוםפות אדע ר דע ם רמב״ ם או ן געלאז ט ד י מאמ ע אלײ ן אויפ ן יריד . ע ם הא ט לאנ ג
נישט געדויער ט או ן דא ם פארפאל ק הא ט אויפגעגעם ן דע ם נדן . בקיצו ר ז ײ זײנע ן
געבליבן א ן פרנםה . ע ם אי ז אנטשטאנע ן ד י פראגע ז ״מ ה נאכל״ ז או ן אװ י װ י
מען הא ט אײנגעזע ן א ז דע ר טאט ע טוי ג זי ך ניש ט אוי ם צ ו מםח ר הא ט מע ן בא ־
שלאםן ע ר זא ל װער ן רא ש ישיב ה אי ן דע ר מאקאװע ר ישיבה . דע ר טאט ע הא ט
געקראגן םמיכ ה נא ך אײדע ר ע ר הא ט חתונ ה געהאט , פו ן פראשניצע ר רב , ר ׳
יששכר בערי ש גראהבארד , דע ם שפעטערדיק ן בענדיגע ר ר ב או ן מחב ר פו ן םפ ר
״דברי יששכר״ , הא ט מע ן אי ם פארגעשלאג ן עטלעכ ע שטעלע ם פו ן כם א הרבנו ת
קינדער הא ט ממשי ך געװע ן דע ם רןאמ ף קעג ן חםידו ת בי ז צו ם סו ף פו ן םאריק ן י׳ה . דע ר
טשעבאנאװער צדי ק ר ׳ אברהמל ע לאנד ע הא ט געהא ט אויםצושטײ ן מחלוקו ת פו ן דע ם
פרנס או ן רײכ ן צוקע ר פאבריקאנ ט שלו ם סאלארזש , װא ס אי ז געװע ן א ן אײדע ם פו ן מײ ן
זײדן, ברו ך איצ ל ראזענטאל ♦ שלו ם סאלארז ש אי ז אוי ף דע ר עלטע ר פארארימ ט געװאר ן
און זײנ ע קינדע ר האב ן אויסגעװאנדער ט נא ך אמעריקע ״ אי ן דע ר משפח ה הא ט מע ן דא ס
צוגעשריבן צ ו א קלל ה פו ן צדיק . ע ס אי ז אמא ל געקומע ן צ ו א ן אפענע ם םכסו ך צװיש ן
שלום סאלארז ש או ן דע ם צדיק , ווא ס אי ז געװע ן חו ץ חסידישע ר רב י אוי ך כמע ט פופצי ק יא ר
רב פו ן טשעכאנאװ ע (ע ר אי ז נפט ר געװאר ן 1876) , מע ן דערצײל ט א ז אמא ל בײ ם דאװנע ן
חאט שלו ם סאלארז ש ניש ט געלאז ט װארט ן אויפ ן רב , װא ס הא ט זי ך פארשפעטיקט , או ן
חאט באפויל ן דע ם בע ל תפיל ה זי ך שטעל ן דאװנען . װע ן דע ר ר ב אי ז געקומע ן או ן געהערט ,
אז דע ר פרנס , שלו ם םאלארזש , הא ט געהײס ן זי ך שטעל ן דאװנע ן או ן ניש ט װארט ן אוי ף
אים, הא ט ע ר פארשאלט ן דע ם פרנס . ד י דאזיק ע דערצײלונ ג אי ז א ן אפשפיגלונ ג פו ן דע ם
זײער אלט ן קאמ ף אי ן א ס ך קהילו ת צװיש ן ר ב או ן ד י תקיפ י הקהל , ד י פרנסים . אזו י
האבן אוי ך ד י װילנע ר תקיפ י הקהל , למשל , אי ן 18-ט ן י׳ ה אויסגעארבע ט פונקט ן מיט ן
שטאט ר ב או ן אײנע ר פו ן ד י דאזיק ע פונקט ן אי ז געװע ן א ז דע ר בע ל תפיל ח טא ר ניש ט
װארטן אויפ ן ר ב מיט ן דאװנען ♦ (היסטאריש ע שריפט ן פו ן ײװא , באנ ד 2 , ז ׳ 294* )
302
פנקס מל^װ ע
אבער ע ר הא ט ז ײ ניש ט אנגענומען . ע ר הא ט פײנ ט געהא ט מחלוקו ת או ן חניפה ׳
װאם א ן דע ם קא ן מע ן אל ם ר ב ניש ט אויםקומען . דע ר טאט ע הא ט צולי ב דע ם
אנגענומען דע ם פארשלא ג צ ו לערנע ן אי ן דע ר ישיבה . ע ר הא ט געלערנ ט אי ן דע ר
ישיבה עטלעכ ע יאר , ע ל פ י רו ב מי ט ד י העכער ע כתות . דע ם טאטנ ם גרויםע ר
ידיד אי ז דעמאל ט געװע ן דע ר מאקאװע ר ר ב יהוד ה לײ ב גראהבארד , דע ר מחב ר
פון ,/חבלי ם בנעימים״ . אזו י לאנ ג װ י גראהבאר ד אי ז געװע ן מאקאװע ר ר ב הא ט
דער טאט ע געלערנ ט אי ן דע ר ישיבר ״ אבע ר נא ך דע ם װ י גראהבאר ד אי ז אי ן יא ר
1901 אװע ק או ן געװאר ן םטאשאװע ר רב , האב ן זי ך אנגעהויב ן מחלוקז ת אי ן דע ר
ישיבה. או ן דע ר טאט ע הא ט באשלאם ן צ ו פארלאז ן מאקאװע .
ער אי ז געקומע ן קײ ן מלאװ ע או ן געעפנ ט א חד ר פא ר גמר א ײנגלעך . דע ר
טאטע אי ז געװע ן פאנאטי ש פרו ם או ן א געװאלטיקע ר מחמיר . אבע ר דא ך הא ט
ער אײנגעזע ן א ז בכד י מצלי ח צ ו זײ ן װ י א מלמד , מו ז ע ר דע ם חד ר מאדערגיזירן .
די ״מאדערנישקײט ״ הא ט זי ך אויםגעדריק ט ראשי ת אי ן א פאםיקע ר דירה , אי ן
אויםערלעכקײטן, אי ן זויבערקײט . או ן שנית , או ן דע ר עיקר , אי ן ארײנפיר ן
לימודי חול .
חוץ ד י אלגעמײנ ע לימוד י חול , װא ם ד י רעגירונ ג הא ט אוי ף ז ײ אכטונ ג גע ־
געבן, װ י לערנע ן רוםי ש הא ט מע ן אי ן טאטנ ם חד ר געלערנ ט א ם ך העברעאיש ע
לימודים. ד י לערע ר פא ר אלגעמײנ ע לימוד י חו ל זײנע ן געװע ן צוערש ט יאנטש ע
װישינםקי או ן דערנא ך מש ה לאםקי . פו ן ד י העברעאיש ע לערע ר װא ם האב ן
איבערגעלאזט א ן אײנדרו ק אוי ף אל ע תלמידי ם פו ן יענע ר צײ ט ( 1911 ־1914 ) דער ־
מאן אי ך מי ך אי ן צוױי ז
לאםקי או ן דערנא ך דע ר באקאנטע ר העברעאישע ר או ן ײדישע ר שריפטשטע ־
לער יקי ר װארשאװםקי . אי ן גערע ר שטיב ל הא ט מע ן געקוק ט קרו ם אויפ ן טאטנ ם
רעפארמעם. ע ם הא ט אבע ר קײנע ר ניש ט געװאג ט ע ם אי ם צ ו זאגן . אפיל ו ד י
גרעםטע ״שטיב ל שקצים ״ האב ן געמוז ט דר ך אר ץ האב ן פאר ן טאטן .
די אטמאםפער ע אי ן חד ר אי ז געװע ן א נאציאנאלע . אי ך דערמא ן מי ך ד י אוים ־
פלוגן מי ט מש ה לאםקין , װע ן מע ן הא ט צו ם ערשט ן מא ל געזונגע ן ד י ״התקוה״ .
דער העברעאישע ר לערע ר לאםק י הא ט בײ ם אװעקפאר ן פו ן מלאװע , װע ן ע ר אי ז
א חת ן געװארן , פארטײל ט ד י תלמידי ם פאטאגראפיע ם פו ן מאדערנ ע העברעאיש ע
שרײבערם. אי ך הא ב א לאנג ע צײ ט געטראג ן מי ט זי ך ד י פאטאגראפי ע פו ן דו ד
פרישמאן, װא ם אי ך הא ב פו ן אי ם געקראגן . א גחים ן רוש ם הא ט געמאכ ט אוי ף
די תלמידי ם יקי ר װארשאװםקי ם רײז ע קײ ן אר ץ ישראל . ע ר אי ז געפאר ן מי ט
א גרופ ע זשורנאליםט ן אוי ף א טור , װא ם דע ר װארשעװע ר צױניםטישע ר ״חײנט ״
האט אײנגעארדנט . װע ן יקי ר װארשאװםק י אי ז צוריקגעקומע ן פו ן א״ י הא ט
ער געהאלט ן עטלעכ ע לעקציע ם װא ם האב ן אלעמע ן באגײםטערט . אי ך דערמא ן
מיך אוי ך װע ן דא ם גאנצ ע חד ר אי ז געגאנגע ן זע ן דע ם ערשט ן פיל ם פו ן א״י .
פנקס מלאוו ע
303
אין גערע ר שטיב ל הא ט מע ן אוי ף אזעלכ ע זאכ ן געקוק ט װ י אוי ף אפיקורםזת .
דער װא ם געדענק ט װא ם ע ם פלעג ט זי ך אפטא ן אי ן שטיב ל ער ב ױ ם כפו ר אדע ר
פורים ב ײ ד י קערות , װא ו מע ן פלעג ט ניש ט דערלאז ן א קער ה פאר ן קר ן קימ ת
און ם׳אי ז טײלמא ל געקומע ן כמע ט צ ו שפיכו ת דמי ם — װע ט קענע ן אפשאצ ן
דעם טאטנ ם רעפארמעם .
למען האמ ת מו ז אי ך צוגעב ן א ז דע ר טאט ע הא ט געמאכ ט א ם ך פשח ת
אומגערן או ן נא ר וױ ל ד י עלטער ן פו ן ד י קינדע ר האב ן דא ם פארלאנגט . דע ר
טאטע אלײ ן אי ז ניש ט געװע ן צופריד ן פו ן ד י ״פאםטעמפאװע ״ דרכים . ע ר הא ט
א ם ך קריטיקיר ט ד י מאדערנ ע העבראעיש ע לערנביכלעך , װא ם זײנע ן אי ם ניש ט
געװען צו ם הארצן . םפעציע ל הא ט ע ר געקוק ט קרו ם אוי ף לובאשיצקי ם באארבע ־
טונג פו ן דובנאװ ם ״קורו ת ישראל״ . דובנאװ ן הא ט ע ר געהאלט ן פא ר א ן אפיקורם ,
װײל ע ר אי ז געװע ן א ן אנהענגע ר פו ן ביבל־קריטיק , װא ם אי ן טאטנ ם אויג ן אי ז
דאם געװע ן כפיר ה או ן אפיקורםות ,
דער טאט ע אי ז געװע ן א שטרענגע ר מלמד . ע ר הא ט פײנ ט געהא ט פאר ־
שטאפטע קעפ . ע ר אי ז געװע ן זײע ר קורצזיכטי ק או ן הא ט געמוז ט דעריבע ר
לערנען אויםנװײניק . ע ר הא ט זי ך א ם ך געגריבל ט אי ן ד י מפרשים . ע ר הא ט
געהאט א גוט ע זאמלונ ג פו ן םפרים , א ם ך ראשונים . זײ ן שיט ה אי ן לערנע ן קא ן
מען באצײכענע ן װ י ד י שיט ה פו ן הרחב ה או ן ניש ט פו ן הפםק ה (לוי ט דע ר אײנ ־
טײלונג פו ן ר ב צעי ר אי ן זײ ן ״םפ ר תולדו ת הפוםקים״) . דע ר טאט ע הא ט מע ר
ליב געהא ט ד י גמר א או ן מפרשי ם װ י ד י פוםקים . דא ם אי ז אוי ך אײנ ע פו ן ד י
םיבות װא ם ע ר הא ט קײ ן מא ל ניש ט געװאל ט אננעמע ן א כם א רבגות . דע ר טאט ע
האט אוי ך געהא ט א גרוים ע זאמלונ ג פו ן קלײנ ע מום ר םפרים . ע ר אי ז געװע ן
א טי ף רעליגיעז ע נאטור . ע ר אי ז געװע ן פארליב ט אי ן ײדישקײ ט או ן הא ט אײבי ק
געשטרעבט מקײ ם צ ו זײ ן ד י מצװ ה פו ן ״ז ה אל י ואנוהו״ . ע ר אז י געװע ן א ן עוב ד
ד׳ מאהבה . ע ר פלעג ט זאג ן אי ן דע ר הײ ם יעד ן אי ן דע ר פר י תהילי ם נאכ ן דאװנעז ׳
ער הא ט אײגנטלע ך ניש ט געזאג ט תהילים , נא ר געזונגען . דע ר ניגו ן אי ז מי ר
גאך געבליב ן אי ן זכרו ן ביז ן הײנטיק ן טאג .
דער טאטע , כאט ש ע ר הא ט געדאװנ ט אי ן גערע ר שטיבל , הא ט געצאל ט
כוללות או ן אי ז געפאר ן צו ם רבי ן אײ ן מאל , או ן טײלמא ל צװ ײ מא ל א יאר , הא ט
ער זי ך אבע ר געפיל ט פרעמ ד אי ן שטיבל . ע ר הא ט זי ך אײבי ק געחבר ט מי ט
יחידים לומדי ם או ן בנ י תורה . אי ן מלאװ ע הא ט ע ר זי ך באפרײנדע ט מי ט ד י
לעצטע מאהיקאנע ר פו ן עכטע ר מתנגדישע ר לומדו ת אי ן אונדזע ר געגנט . דא ם
זײנען געװען : ירוח ם פיש ל פערלא , אײנע ר פו ן ד י גרעםט ע תלמיד י חכמי ם פו ן
אלטן טי פ אי ן פוילן . דע ר מחב ר פו ן דר ײ בענדיק ן פירו ש אוי ף ד י צא ל מצװ ת
לויט םעדי ה גאו ן או ן אוי ך פו ן פירו ש אויפ ן םפ ר ״כפתו ר ופרח ״ פו ן אשתור י הפרחי -
דער בעםטע ר ידי ד פד ן טאט ן אי ז געװע ן דע ר מלאװע ר רב . מי ט אי ם האב ן
304
פנקס מל^וו ע
מיר געװאוינ ט כמע ט אי ן שכנו ת אי ן ד י לעצט ע יאר ן פא ר דע ר מלחמה . דע ר
מלאװער רב ׳ יחיא ל מש ה םאגאלאװיט ש הי״ ד אי ז געװע ן א ליטװישע ר רב ׳ א זו ן
פון א װילנע ר דײן . ע ר אי ז געװאר ן ר ב אי ן מלאװ ע צולי ב דע ם װא ם ד י חסידי מ
האבן זי ך ניש ט געקאנ ט אײניק ן אוי ף א חםידיש ן רב . א מתנגדישע ר ר ב הא ט
צופרידנגעשטעלט דע ם ״המו ך װא ם הא ט געדאװנ ט אי ן ד י בת י מדרשי ם או ן ד י
פאר מתנגדיש ע גבירים .
װען ד י ערשט ע װעלט־מלחמ ה אי ז אויםגעבראכ ן זײנע ן ד י לאיאליטעט־גע ־
פילן פו ן דע ר ײדישע ר באפעלקערונ ג אי ן פויל ן געװע ן געטײלט . א מינאריטע ט
האט געהאלט ן מי ט ד י רוסן . דא ס זײנע ן געװע ן ד י עקסטרעמ ע ארטאדאקםן .
זײ האב ן מור א געהא ט א ז ד י דײטש ן װעל ן אײנפיר ן שולצװאנ ג או ן אנדער ע רע ־
פארמעם, װא ם װעל ן זי ץ שעדלע ך פא ר ײדישקײט . דא ם אי ז געװע ן א ן אלט ע טרא ־
דיציאנעלע אײנשטעלונ ג פו ן דע ר ארטאדאקסי ע במש ך פו ן גאנצ ן נײנצנט ן יאר ־
הונדערט. צולי ב דע ם זעלב ן טע ם זײנע ן א ם ך צדיקי ם געװע ן קעג ן נאפאלעאנען .
דער רו ב אבע ר אי ז געװע ן גערמאגאפיליש , ניש ט אזו י צולי ב אהב ת דײט ש װ י צולי ב
שנאת ״פאניע״ . צולי ב דע ם הא ם צו ם צאריסטיש ן רוםלאנ ד אי ז דע ר טאט ע
געװען א פארקאכטע ר גערמאנאפיל .
דער טאט ע אי ז פלוצי ם געשטארבן , כ״ א א ב תרע״ ה (זומע ר 19X5) . אי ן יענע ם
זומער הא ט אי ן מלאװ ע געבושעװע ט ד י כאלער ע או ן מענטש ן זײנע ן געפאל ן װ י ד י
פליגן. אי ן דע ר פר י הא ט נא ך דע ר טאט ע געלערנ ט מי ט ד י תלמידים . ערש ט
מיטאגצײט הא ט ע ר זי ך באקלאג ט א ז ע ר פיל ט ניש ט גו ט או ן אי ן אװנ ט אי ז ע ר
געשטארבן.
דער טאט ע אי ז געשטארב ן גא ר ױנג . ע ר אי ז אי ן גאנצ ן אל ט געװע ן א 45
יאר. תור ה שבכת ב הא ט ע ר ניש ט איבערגעלאזט , כאט ש װ י חײ ם אליה ו פערל א
הי״ד הא ט מי ר אמא ל דערצײלט , הא ט דע ר טאט ע י א געשריב ן חידוש י תורה . אי ך
האב ז ײ ניש ט געפונען . ע ר װער ט דערמאנ ט אי ן ד י שו״ ת זאמלונגע ן פו ן אנהײ ב
יארהונדערט. ע ס ברענגע ן אי ם דע ר ״דבר י יששכר ״ או ן דע ר ,״חבלי ם בנעימים״ .
ער הא ט אבע ר איבערגעלאז ן א ן אויםערגעװײנלעכ ן ש ם טוב , װא ם איז , װ י באקאנט ,
די העכםט ע קרוין .
ברוך יצח ק פערלמוטע ר
בעריש פערלמוטע ר
3עריש אי ז געװע ן דע ר בעםטע ר שװימע ר אי ן שטאט . װע ן ע ר הא ט
געלײגט קלאפטער , אי ז געװע ן װא ס צ ו זען . ע ר הא ט געשניט ן ס׳װאסע ר װ י מי ט
חלפים, א טראפ ן װאסע ר הא ט ניש ט קי ץ שפרי ץ געטאן .
די נאקעטקײ ט זייג ע הא ט געאטעמ ט מי ט כוח . יעדע ר אב ר װ י אויםגעשמיד ט —
אויםגעוױיקטע ײד ן האב ן געקוק ט מי ט קנאה , געקוקט , געקוק ט אוי ף זײ ן געזונטע ר
נאקעטקײט.
♦
מלאװע הא ט געלעב ט מיט ן שבת , ױם־טו ב או ן ראש־חודש , או ן א ז ס׳אי ז
געװארן ביטע ר הא ט מע ן גערים ן דע ם ארו ן קודש * אלעקםאנדע ר שטיב ל אי ז געװע ן
א מאכה , ם׳גערע ר שטיב ל אוי ד א מלוכה , ס׳קאצקע ר שטיב ל א מלוכהלע , א ן
ארעם מלוכהלע . ד י אלעקסאנדע ר או ן ד י גערע ר האב ן זי ך ניש ט לי ב געהאט ,
און בײד ע האב ן פײג ט געהא ט ד י קאצקער . מיט ן בי ת המדרש , װא ו ד י מתנגדי ם
האבן געדאװנט , הא ט קײנע ר פו ן ז ײ ניש ט געהא ט קי ץ עסקים .
טאטעם האב ן געגעב ן פעטש , װע ן מ׳א ױ געװאוי ר געװארן , א ז א זונד ל
דיערם הא ט זי ד ארײנגעכאפ ט אי ן נײע ם בי ת המדר ש הער ן ח ץ כײקל ם א קדושה ״
אדער א רא ש חוד ש בענטשן .
*
אבער פארשפא ר דע ם י ם — ד י ״צױויליזאציע ״ הא ט מלאװ ע איי ד ניש ט
אויסגעמיטן.
בעריש הא ט אנגעטא ן א געפרעסט ן קאלנער . א גרוי ס געשעעני ש בימי ם
ההם.
305
306
פנקס מלאװ ע
שטאט הא ט זי ך גענומע ן שושקען.. . געמורמלט.. .
מ׳מוסרט דע ם טאט ן זײנעם.. . מ׳ווארנט.. . מ׳םטראשעט.. .
ם׳האט ניש ט געהאלפן .
שבת — מ׳אי ז מעכ ב הקריאה . א שעה , צװ ײ . . . מ׳לײענ ט ניש ט . . . צוו ײ
מהנות ? בעריש , דע ר טאטע , ד י ברידע ר — אנטקעג ן — ם׳גאנצ ע שטיבל .
בײדע צדדי ם פארעקשנט .
בעריש, רואיק , קאלט.. . נא ר אי ן אי ם ציטער ט יעדע ם גליד.. . ציטער ט
צוליבן טאטנ ס עגמ ת נפ ש.. . ס׳װיל ט זי ך אי ם עפע ם אפטא ן א געװאגט ע זא ך . . .
דערשטיקטע כוחו ת רײם ן זי ך . . . א ט װע ט עפע ם א שפא ר טא ן או ן אל ץ װע ט צע ־
בראכן װער ן אוי ף פיצלעך.. .
דער טאט ע װ י א בלאם ע לבנה . ד י באר ד ארום , װ י א שװארצ ע נאכט , ס׳האר ץ
ענג פו ן פיץ .
קוקט א ן בערישן , זײ ן בעריש ן . . . קוק ט אי ם א ן שטרענ ג או ן א טרע ר קײקל ט
זיך ארויס , קײקל ט זי ך או ן בלײב ט הענגע ן אוי ף דע ר בארד .
דער טאט ע הא ט לי ב געהא ט בערישן , שטאר ק לי ב געהאט . בערי ש הא ט
טאקע אנגעהויב ן בלאנדזשען , פארקירעװע ט זי ך אוי ף א ן אנדע ר דרך , אבע ר ער ,
ר׳ יאםל , אי ז פאר ט ר ׳ יאסל , נא ך אל ץ דע ר גביר , נא ך אל ץ דע ר אנגעזעענע ר
אלעקסאנדער חסיד , נא ך אל ץ דע ר שײנע ר נדבן , מױח ם — או ן רודפ ט מע ן בערישן ,
רודפט מע ן ר ׳ יאסלען , אי ז מע ן מבײ ש בעריש ן אי ז מע ן מבײ ש אוי ך אים .
די טרע ר הא ט געפינקל ט או ן געשפיזלט.. . או ן ד י טרע ר הא ט אויס ־
געשאסן אי ן שטיב ל ארײן . עפע ס הא ט זי ך גענומע ן רודערן , באװעגן , צאפלע ן . . .
עמעצער הא ט אויםגערופן !
— בטלני ם ז . . . װע ר אי ז מעכ ב הקריא ה ? . . .
ם׳האט זי ך געהער ט א קלא פ אי ן שטענדע ר ן
— װא ו אי ז דע ר בע ל קור א ? . . . לײענ ט ! . . .
*
ר׳ ׳יאס ל הא ט זי ך דערנענטער ט צו ם זון , ארײנגעקוק ט אי ם טי ף אי ן ד י אויג ן
און א קװא ל פו ן ליבשאפ ט הא ט געשטראמ ט פו ן טאט ן צו ם זו ן או ן פו ן זו ן צו ם
טאטן.
דער טאט ע הא ט גענומע ן דע ם זו ן אונטער ן ארעם , זי ך אויםגעדרײ ט צו ם
שטיבל, או ן זיכע ר או ן הע ל אויםגערופן ן
— א גוט ן שבת , ײד ן ! מע ר װע ל אי ך ד א ניש ט דאװנע ן ! מיר ן דאװנע ן אי ן
נײעם אלעקסאנדע ר שטיב ל ! . . .
און טאט ע או ן זו ן זײנע ן ארויס .
פנקס מל^װ ע
307
♦
אין דע ם נייע ם אלעקסאנדע ר שטיב ל האב ן שוי ן גע^־ונ ט אויסגעפרעסט ע
קעלנער, אונטערגעהאקט ע קאפאטעס / צוגעשוירענ ע בערדלעך { דארט ן הא ט מע ן
שוין געלײענ ט ד י ״הצפירה״ , ״המליץ ״ או ן ״דע ר פרײנד. ״
פאר בעריש ן האב ן זי ך געעפנ ט אל ע פענצטער , ד י װעל ט אי ז געשטאנע ן א ן
אפענע.
♦
בעריש װער ט א װאלד־סוחר . פאר ט אי ן וױיט ע מקומות , װא ו ער ד או ן הימ ל
קומען זי ך צוזאמען . ע ס שפרײ ט זי ך אוי ס א ברײט ע װעלט .
בעריש קומ ט צוריק . א ױנגע ר בוים . רעד ט מי ט א נ ײ לשון . פו ל מי ט אומרו ,
חלום או ן פרײד .
בעריש װער ט א צױניסט .
שפײזצונאכט, בײ ם טאטנ ס טיש , קומע ן זי ך צוזאמע ן משפחה , מקורבים ,
חסידים, משכילי ם או ן אויפגעקלערטע .
בעריש פלאמ ט װעג ן אר ץ ישראל , װעג ן ד״ ר הערצל , בילוצעס , װעג ן מנוח ה
ונחלה או ן גאול ת הארץ .
ויכוחים. בערי ש בליצט . ײד ן צארנע װ
— או ן משי ח ? װילס ט ברענגע ן ד י גאול ה פא ר משיח ן ז
בעריש קעמפ ט אוי ף רעכט ס או ן לינקס , פײער ט או ן זײ ט פונקע ן — דע ר צױניז ם
װארצלט זי ך אײ ן אי ן מלאװע .
בעריש פאר ט אל ס דעלעגא ט צ ו אל ע צױניסטיש ע קאנגרעסן . װער ט טעטי ק
אין אל ע שטאטיש ע געזעלשאפטלעכע , קולטורעל ע או ן דערצױנגס־אינסטיטוציעס .
גרינדעט א ײדיש ע גימנאזיע , חדרי ם מתוקנים , קורס ן פא ר דערװאקסענ ע או ן ד י
בארימטע ״הזמיר״־אינסטיטוציע , װעלכ ע שמ ט װײט , װײ ט אויסע ר מלאװע .
♦
נאך דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה באזעצ ט זי ך בערי ש אי ן ישראל . צװ ײ
ברידער זײנע ן געבליב ן פו ן דע ר גרויסע ר משפחה . אײנע ר אי ן אמעריק ע או ן
בעריש אי ן ישראל . װא ו דע ר געבײ ן פו ן ד י ברידע ר אברהם , נחמן , ד י שװעסטע ר
308
פנקס מלאװ ע
צביה או ן דע ר שוואגע ר לײבו ש הײנםדאר ף או ן זײער ע פאמיליעס , זײנע ן אהינגע ־
קומען, װײ ס קײנע ר ני ט — מםתמ א מיט ן רויך , צוזאמע ן מי ט ד י אנדער ע זעק ם
מיליאן קדושים.. .
בעריש אי ז שוי ן א זיבעציקער . א ט ערש ט הא ט מע ן געפראװע ט די ן ױב ל
אין רעננה .
און ע ר שרײב ט צ ו זײ ן ברודע ר אי ן אמעריקע :
״איך בי ן שוי ן א זיבעציקער.. . כ׳װי ל די ך זען.. . טראכ ט נישט.. .
רעכן ניש ט . . . קום , אי ך װי ל די ך זע ן.. . ד י צײ ט איפט , לויפ ט סכנו ת נפשו ת . . .
חשבון ניש ט . . . כ׳װי ל די ך זע ן.. . ז ע מי ך או ן ז ע ם׳לאנ ד . . .
״קום, טײ ל זי ך מי ט מײ ן נח ת.. . א גאנצ ן ישו ב הא ב אי ך פארפלאנצ ט אי ן
אונדזער לאנ ד ז זי ן או ן טעכטער , אײדעמ ס או ן שנורם , אײניקלע ך או ן אור־אײניק ־
לעך — או ן ס׳אי ז גו ט ! . . . כא פ זי ך אריבע ר מײ ן אײנציקע ר ברודע ר . . . לאמי ך
האבן ד י זכי ה דערלעב ן צ ו זע ן מײ ן איק־און־אײנציק ן בחדער.. .
״װיפל קינדע ר האםטו ? צװ ײ זין?.. . װײניק!.. . װײניק!.. . ז ע צ ו
האבן א ם ך אײניקלעך.. . מי ר דארפ ן פארפלאנצן , װא ם אי ז אויםגעריס ן גע ־
װארן 1 . . . ״
חײם דרעזנע ר
מענדל װישינםק י הי״ ד
1 ע ר פאפולערםטע ר מענט ש אי ן שטא ט אי ז געװע ן מענד ל װישיבםקי ,
אדער מענד ל באשקעם . ניש ט געװע ן קי ץ אײ ן יי ד אי ן שטאט , װא ם זא ל אי ם ניש ט
קאנען. יארן־לאנ ג אי ז ע ר געװע ן דע ר צײטונג־פארקויפער . ב ײ דע ם מםח ר אי ז
געװען באשעפטיק ט ד י גאנצ ע פאמילי ע זײנע . אי ן דע ר גארן־װאוינונ ג זײנער ,
איז געװע ן אײ ן צימער , װא ס הא ט אויםגעקוק ט װ י א קלײנ ע ביבליאטעק . אלט ע
צײטונגען, װא ם זײנע ן געבליב ן ניש ט פארקויפטע , זײנע ן געװע ן אײנגעפאק ט צ ו
שיקן חזרה . נײע , פריש ע צײטונגע ן זיעע ן געלעג ן גאנצ ע שטויסן . לײענער ם
װאם האב ן ניש ט געהא ט קײ ן מעגלעכקײ ט צ ו קויפ ן ד י גאנצ ע ײדיש ע פרעםע ,
זײנען געזעם ן שעהנלאנ ג אי ן דע ם לײען־צימע ר או ן געבלעטער ט ד י ײדיש ע צײ ־
טונגען. אמא ל אוי ך א נ ײ בוך , װא ם אי ז ארוי ם פו ן א ײדיש ן שרײבער .
אין ד י צאריש ע צײט ן אי ז אי ן דע ם זעלביק ן צימע ר געגרינדע ט געװאר ן
די ערשט ע ארבעטער־ביבליאטעק , װא ס אי ז געװע ן װ י א דאר ן אי ן אוי ג דע ר
צארישער פאליצײ . אי ן דע ר ביבליאטע ק זײנע ן דורכגעפיר ט געװאר ן גרויס ע
פארזאמלונגען, װא ס האב ן אויסגעקוק ט אומשולדי ק אויםערלעך , אבע ר ב ײ ד י
פארזאמלונגען הא ט מע ן פארגעלײענ ט אומלעגאל ע ליטעראטור . מענד ל װישינםק י
האט געװאום ט פו ן דעם . צולי ב ד י פא ר רובל , װא ם ע ר הא ט זי ך נעבע ך שטאר ק גע ־
נויטיקט או ן טאק ע אוי ך צולי ב זײ ן רעבעלישע ר נשמה , הא ט ע ר ד י ארבעטע ר
באשיצט או ן געהי ט ד י ביבליאטע ק פו ן א ״שלעכ ט אויג״ . יעדע ס מא ל װא ם זשאנ ־
דארן האב ן געװאל ט מאכ ן א ן אונטערזוכונ ג אי ן דע ר ביבליאטעק , הא ט מענד ל
װישינטקי זי ך שטענדי ק דערװאום ט או ן באצײטנ ם אפגעראמ ט ד י ״קראמאלא״ .
האט מע ן טאק ע אפ ט ב ײ אי ם אי ן בע ט געקענ ט געפינע ן קאר ל מארק ם ״קאפיטאל ״
פארשטעקט. או ן מי ט זײ ן שמײכ ל או ן א װינ ק מי ט ד י אויג ן שטענדי ק בארואיקט ,
״אז מ׳הא ט ז ײ אי ן דר׳ערד״ . פלעג ט זי ך א פארזאמלונ ג אדע ר קולטורעלע ר
אװנט אײנגעב ן או ן ם׳אי ז דור ך מי ט דערפאלג , אי ז מענד ל װישינםק י געװע ן אי ן
זיבעטן הימ ל פא ר פרײד .
309
310
פנקס מלאװ ע
שפעטער־צו ווע ן ס׳זײנע ן אויפגעשטאנע ן קאנקורענטן ׳ פארטײע ן האב ן אנגע ־
הויבן ארויםצוגעב ן זײער ע פארטײ־ארגאנע ן או ן אנגעשטעל ט זײער ע פארטײ ־
מענטשן אי ן שטא ט צ ו פארקויפ ן זײער ע אויםגאבן ׳ ד י פויליש ע בוכהאנדלונגע ן
האבן ארײנגענומע ן אי ן זײער ע הענ ט ד י טעגלעכ ע פויליש ע פרעםע ׳ הא ט װישינסק י
געמוזט װער ן א קוריע ר אי ן דע ר ײדישע ד באנק . דא ך הא ט ע ר זי ך ניש ט געקאנ ט
שײדן מי ט זי ק אלט ן מםחר . ע ר פלעג ט שטענדי ק טענהן :
— גלײב ט מיר , ס׳לוינ ט זי ך ניש ט מי ט ד י צײטונגע ן זי ך צ ו באשעפטיקן ׳
נאר צענדליקע ר יאר ן געװע ן דע ר פארשפרײטע ר פו ן געדרוקט ן װארט , קע ן אי ך
זיך ניש ט מי ט דע ם שײדן .
ס׳איז ניש ט געװע ן קײ ן אײ ן פארזאמלונ ג װא ו מענד ל װישינםק י זא ל ניש ט
אנטייל נעמע ן או ן בעט ן א װארט . כאט ש ניש ט זײענדי ק קײ ן רעדנער , ניש ט
זײענדיק באהאװנ ט אי ן דע ם ענין , װא ס אי ז געװאר ן באריר ט אוי ף דע ר פאר ־
זאמלונג, הא ט זי ך אי ם שטענדי ק געדאכט , א ז ע ר מו ז עפע ם קארעגירן , א ז ניש ט
קומט דא ם ניש ט ארוי ם װ י ם׳באדאר ף צ ו זיץ .
א מענט ש מי ט א װארע ם ײדי ש הארץ . ״עמך ״ הא ט אי ם געהאלט ן פא ר זײ ן
פארשטײער. הא ט א ן ארעמא ן ניש ט געקאנ ט פועל ן אי ן דע ר גמינע , אדע ר אי ן
״בקור־חולים״ זיע ם א זאך , הא ט ע ר געװאוםט , א ז ע ר אי ז נא ך ניש ט קײ ן פאר ־
שפילטער... ם׳אי ז נא ך ד א א העכער ע אינםטאנ ץ אי ן שטאט , או ן דא ם אי ז מענד ל
װישינםקי, בײטאג , בײנאכ ט הא ט מע ן געקענ ט זע ן װ י מענד ל װישינסק י לויפ ט
מיט א ן ארעמא ן אדע ר מי ט א ן ארעמ ע ײדיש ע פרו י צו ם פרעזע ם פו ן דע ר גמינ ע
אדער ״בקור־חולים ״ כד י צ ו דערלײדיק ן זײע ר ענין . ס׳הא ט ניש ט געהאלפ ן קײ ן
טענות. ע ר אי ז ניש ט אפגעטראט ן בי ז דע ר עני ן אי ז ניש ט געװאר ן דערלײדיקט .
ער אי ז געװע ן לאנג ע יאר ן א מיטגלי ד אי ן דע ר שטאטישע ר פרײװיליקע ר
פײערלעשער־קאמאנדע. צולי ב ד י אנטיםעמיטיש ע שטימונגען , װא ם האב ן גע ־
הערשט אי ן פוילן , האב ן כמע ט אל ע ײד ן פארלאז ן ד י פײערלעשער־קאמאנדע . אײ ן
מענדל װישינסק י אי ז געבליבן . מ׳הא ט געקענ ט זע ן יעד ן זונטיק , װע ן ם׳זײנע ן
פארגעקומען ד י איבונגען , אדע ר אנדער ע זײער ע פאראדן , װ י מענד ל װישינםק י
גײט אנגעטא ן אי ן דע ם פײערלעשע ר אוניפאר ם מיט ן מעשענע ם הוט , אנגעשפילע ט
אויף דע ר ברום ט פארשײדענ ע מעדאלן . אפיל ו אי ן א ײדיש ן ױמא־דפגר א הא ט
ער זי ך אוי ך אנגעטא ן דע ם אוניפארם , שפאציר ט אי ן גא ס מי ט גדלות , װ י ע ס װאל ט
געגאנגען אנגעטא ן בגדי־מלכות . או ן כאט ש ע ר הא ט אנטײ ל גענומע ז אי ן אל ע
כמעט פארטײ־פארזאמלונגען , הא ט מע ן געװאום ט אי ן שטא ט א ז ע ר אי ז א הײםע ר
צױניםט.
א ם ך צײ ט או ן ענערגי ע הא ט ע ר אװעקגעגעב ן דע ם ״בקור״חולים״ , װא ס
איז געװע ן אײנ ס פו ן ד י שענםט ע הילף־אינסטיטוציע ס אי ן שטאט .
איז װע ר קראנ ק געװאר ן או ן מ׳הא ט געברויכ ט צ י נעכטיק ן בײ ם חולה .
פנקס מלאוו ע
311
איז מענד ל װישינסק י ניש ט געגאנגע ן פריע ר שלאפן , בי ז ע ר הא ט ניש ט געװאוסט ,
אז ס׳אי ז שוי ן װע ר ד א בײ ם קראנקן , א ז ניש ט אי ז ע ר אלײ ן געבליב ן נעכטיקן .
װען ס׳אי ז געקומע ן פא ר פסח ׳ מ׳הא ט אנגעהויב ן צ ו רעד ן אי ן בית־המדר ש
װעגן באק ן מצות , אי ז מענד ל װישינסק י געװע ן פו ן ד י ראש־המדברים • שרײענדי ק
אז מ׳מו ז זען , א ז ארעמעלײ ט זאל ן האב ן ביליק ע מצות .
נישט געקוק ט פא ר זי ך או ן דע ר פאמיליע , נא ר טאג־אוךנאכ ט אי ז ע ר געװע ן
ארײנגעטאן אי ן קהלש ע זאכן .
ער הא ט ניש ט אויסגעמיט ן ד י פויליש ע ״אוזשענדן״ , אי ז אוי ך פו ן צײט ־
צו־צײט ארײנגעפאל ן אי ן מאגיסטרא ט ניש ט זײענדי ק קײ ן ראטמאן , אדע ר אי ן
סטאראסטע, אינטערװעניר ט פא ר א ײד . ז ײ האב ן אי ם אל ע געקענט , נאכגעגעב ן
זײנע פארלאנגען , װעלנדי ק פו ן אי ם פטו ר װערן . ע ר פלעג ט סטראשען , א ז טאמע ר
גיט מע ן אי ם ניש ט נאך , װע ט ע ר גײ ן ביז ן פרעזידענט.. . אליץ .
שטענדיק געװע ן פרײלע ך או ן לוסטיק , כאט ש אלײ ן — א ן ארעמאן .
מ׳איז ארויסגעקומע ן אי ן מאר ק הא ט מע ן געקענ ט זען , װ י מענד ל װישינסק י
שטײט ארומגערינגל ט מי ט א גאנצע ר כאפט ע מענטשן , האל ט א רעד ע װעג ן א כלל ־
טוער, דערצײל ט א ז דע ר כלל־טוע ר הא ט ניש ט גו ט געהאנדל ט אוי ף א זיצונ ג אי ן
שטאט־ראט, אדע ר אי ן דע ר ײדישע ר גמינע .
װײ אי ז געװע ן צ ו יענעמ ס יארן , װע ן אײנע ר הא ט געפרואװ ט אנטקעגנצושטעל ן
זיך װישינסקי ס א מײנונג .
יארן זײנע ן געלאפן . מענד ל אי ז עלטע ר געװארן . אבע ר קײ ן מידקײ ט
האט מע ן אוי ף אי ם ניש ט געזען . מי ט דע ם זעלב ן אימפעט , מי ט דע ר זעלבע ר
ענערגיע, הא ט ע ר געפיר ט זײ ן טאקטי ק אי ן שטאט , בי ז ד י מלחמ ה הא ט אי ן 1939
אויסגעבראכן או ן ע ר אי ז צוזאמע ן כמע ט מי ט דע ר גאנצע ר ײדישע ר באפעלקערונ ג
דורך ד י היטלעריסטן , ימח־שמם־וזכרם , אומגעקומען .
טוביה װענד י
דער מלאװע ר חז ן חײ ם חײק ל
11ע ן אי ך בי ן פארטי ק געװאר ן מיט ן חדר . הא ט מײ ן פאטע ר באשלאס ן
מיך אפצוגעב ן צ ו מאט ל מאליארז ש צ ו לערנע ן מאלערײ . ם׳אי ז געװע ן פונק ט דע ־
מאלט װע ן ״שטאט ״ הא ט באשלאם ן צ ו רעמאנטיר ן ד י גרוים ע שו ל או ן מאט ל מא ־
ליארזש הא ט געקראג ן דע ם קאנטראק ט צ ו מאל ן דע ם םופי ט או ן ד י װענט . א גרוים ע
״רושטאװאניע״ אי ז געװע ן אויפגעשטעלט , װא ם הא ט געגרײכ ט העט ׳ הע ט צו ם
םופיט או ן אי ך הא ב הנא ה גער,א ט ארויפצוקלעטער ן אויב ן או ן דאר ט אויסצוזינגע ן
אויפן קו ל אל ץ װא ס אי ך הא ב געקענ ט פו ן חזניש ע שטיקלע ך או ן םת ם לידער .
אײנמאל אי ן דע ר פר י שרײ ט צ ו מי ר ארוי ף מײ ן באלעבא ס אי ך זא ל מוח ל
זײן או ן אראפקריכ ן פו ן דע ר חשטעװאניע . עמעצע ר װי ל מי ך זען . פא ר מי ר
איז געשטאנע ן דע ר חז ן חײ ם חײקל , מי ט זײ ן בלאנ ד שיטע ר בערדל , גרוים ע קינ ־
באקן, װא ס האב ן ארויםגעםטארטשעט , װ י ב ײ א כינעזע ר או ן מי ט א ברײט ן שמײכל ,
װאם הא ט געװיז ן זײנ ע גרוים ע צײן . ע ר הא ט קודם־כ ל באגרים ט מי ט א קני פ אי ן
בעקל : ״זײע ר גו ט געזונגע ן ! זײע ר גו ט! ״ או ן גלײ ך הא ט ע ר װ י באפויל ן ן ״זאלם ט
קומען צ ו מי ר הײנ ט נא ך מעריב , װעסט ו זי ץ מײ ן משורר. ״
צו זײ ן א משור ר בײ ם חז ן אי ז געװע ן דע ר חלו ם פו ן א ם ך ײנגלע ך אי ן מלאװע .
דער חז ן מי ט זײ ן כא ר הא ט געהא ט א ש ם אי ן דע ר גאנצע ר געגנט . דע ר חז ן
פלעגט געװײגלע ך קריג ן זײנ ע משוררי ם פו ן צװיש ן ד י ארעמער ע שיכט ן או ן דורכ ־
אוים פו ן מתנגדיש ע עלטערן ׳ ד י חסידי ם אי ן שטא ט האב ן קנא פ װא ס געהאלט ן פו ן
חזנות. דע ר כא ר אי ז באשטאנע ן פו ן א 10 בי ז 14 משוררים . א פא ר חדשי ם
פאר ימים־נוראי ם פלעג ט צו ם חז ן אגקומע ן א געשולטע ר זינגער . אמא ל א טענאר ,
אמאל א באס . אז א אײנע ם װא ם אי ז געקומע ן פו ן א גחיםע ר שטאט , הא ט ע ר
געהאלטן אוי ף קעס ט או ן באצאל ט א פא ר רובל . ד י כװנר , אי ז געװע ן צ ו האב ן א
גוטן זינגער , װא ם זא ל אונד ז העלפ ן ארויסקריכ ן פו ן ד י קאמפליצירטער ע טײל ן
געזאנג, אונד ז אבער , ד י הײמיש ע ײנגלעך , הא ט קײנע ם קײ ן מא ל ניש ט געצאל ט
פארן זינגען .
312
פנקס מלצוו ע
313
דער חזן , חײ ם חײק ל זעלעװיאנסקי , הא ט געשטאמ ט פו ן סלאנים , פו ן א ן
אנגעזעענער משפח ה חזנים , װא ס האכ ן פארנומע ן אנגעזעענ ע שטעלע ס אי ן ײדיש ־
פוילישע קהילות .
דער מלאװע ר חז ן אי ז געװע ן געשול ט אי ן ליטורגיש ע או ן כאראל ע מוזיק .
ער אי ז געװע ן א ן אנהענגע ר פו ן דע ם גרויס ן ײדיש ן קאמפאזיטאר , דע ם חז ן לע ־
װאנדאװםקי. אי ן לעאװנדאװסקי ם מוזי ק אי ז ע ר ממ ש געװע ן פארליבט . הא ם
מען געדארפ ט אײנשטודיר ן א תפיל ה מי ט לעװאנדאװםקי ס מוזיק , הא ט ע ם גע ־
מוזט ב ײ אונד ז ארויסקומע ן אמ ת מײסטערהאפט .
בײם חז ן אי ן הוי ז הא ט זי ך געפונע ן א גרויס ע ביבליאטע ק פו ן חזניש ע מוזיק .
צו דע ר שאנ ק מי ט ד י גרוים ע ביכע ר הא ט קײנע ר זי ך ניש ט געטאר ט צוריר ן א ן
זײן דערלויבעניש . אי ן גרוים ע פאליאנט ן זײנע ן געװע ן אויסגעשטעל ט ד י װער ק
פון ד י גאוני ם פו ן ליטורגישע ר מוזיק , װ י לעװאנדאװםקי , זײד ל ראװנער , קיפניס ,
יאסעלע ראזענבלאט . או ן טאק ע זײנ ע אײגענע , חײ ם חײקל ם אויך .
פראבע בײ ם חז ן הא ט זי ך אנגעהויב ן א פא ר װאכ ן פא ר ראש־השנה , אדע ר
פםח, ד י צװ ײ הויפ ט ױם־טובי ם אי ן יאר , װע ן דע ר חז ן פלעג ט דאװנע ן אי ן שו ל מיט ן
כאר. פלעג ט װע ר פו ן אונד ז נעמע ן א פאלש ן טאן , אי ז ע ר אויפגעשפרונגען , װ י
א טיגער , געװאל ט צערײם ן יענע ם אוי ף שטיקער . אבע ר א מינו ט שפעטע ר הא ט
ער זי ך צעשמײכלט , װ י קײנמא ל גארניט • זײ ן ליבשאפ ט צ ו אונד ז ײנגלע ך הא ט
ער ארויםגעװיז ן אוי ף זײ ן שטײגער . ע ר פלעג ט געב ן יענע ם א קני פ אי ן בעק ל
צוזאמען מי ט א פלינק ן דר ײ מי ט ד י פינגע ר א ז מ׳הא ט דערזע ן ד י באב ע פו ן יענע ר
װעלט, אבע ר מי ר האב ן ע ם אנגענומע ן גוטמוטי ק או ן מי ר האב ן שוי ן געװאוםט ,
אז װא ם שטארקע ר דע ר קני פ או ן גרעםע ר דע ר װײטי ק פו ן קני פ א ז אל ץ שטארקע ר
האט ע ר געװאל ט אויםדריק ן זײ ן אנערקענונג . פו ן דע ר נאטו ר אי ז ע ר געװע ן זײע ר
א שטילע ר או ן אײדעלע ר מענטש , א גוטהארציקער . ע ר הא ט זי ך שטענדי ק פאר ־
אינטערעםירט מי ט ד י ארעמ ע או ן םפעציע ל מי ט יעד ן פו ן ד י משוררי ם או ן זײ ן
פאמיליע, ע ר אי ז געװע ן גליקלע ך װע ן ע ר הא ט עפע ס געקענ ט טא ן פא ר װעמען .
װען ם׳אי ז געקומע ן ױם־טו ב האב ן מיר , משוררים , געװאום ט א ז אײדע ר מי ר גײע ן
אין שו ל דארפ ן מי ר צוערש ט זי ך ארײנכאפ ן צ ו אי ם אי ן הוי ז או ן ד י חזנט ע הא ט
שוין געהא ט צוגעגרײ ט א הײם ן טשײני ק מי ט װאםער , יעדע ר הא ט אויםגעטרונקע ן
א גלא ז טײ . דא ס הא ט געדארפ ט פארזיכערן , א ז אונדזער ע העלדזע ר זײנע ן רײ ן
און גרײ ט צו ם זינגען , שלעכ ט אי ז נא ר געװע ן װע ן װע ר פו ן אונד ז הא ט פלוצלונ ג
געקראגן א היױעריק ן האלדז , דעמאל ט הא ט ד י חזנט ע געארבע ט זײע ר שװע ר מי ט
א גאגל־מאג ל אדע ר אנדער ע רפואו ת אוי ף שנע ל צ ו פארלײכטער ן דע ם האלד ז
עס זא ל ניש ט פעל ן א זינגע ר בײ ם שטענדער .
דעם גרעסט ן אינטערע ם הא ט דע ר חז ן מיט ן כא ר ארויםגערופ ן — פם ח צ ו
םפירה, װע ן דע ר כא ר הא ט געזונגע ן ד י תפיל ה ״רבונ ו ש ל עולם״ . ד י דאזיק ע
314
פנקס מלצוו ע
תפילה אי ז אוי ד פא ר אונ ז משוררי ם געװע ן א גרויס ע געשעעני ש או ן צוגרײטונג .
אין דע ם ״רבונ ו ש ל עולם ״ הא ט חײ ם חײק ל שטענדי ק ארײנגעלײג ט א ס ך ארגע ט
(יון באמ ת קלאסישע ר מוזיק . דע ר כא ר הא ט דא ס געמוז ט זינגע ן בי ז פערפעקציע .
צום דאזיק ן אװנ ט פלעג ן ד י מביני ם פו ן א גו ט שטיקעל ע חזנו ת אוי ף שנע ל אפכאפ ן
זײער דאװנע ן אי ן ד י בתי־מדרשי ם או ן ד י חסידים־שטיבלע ך או ן אוי ף שנע ל קומע ן
צולויפן אי ן שו ל ארײ ן הער ן דע ם ״רבונ ו ש ל עולם״ .
ױם־כיפור נאכט , צ ו כל־נדרי״ , האב ן מי ר שטענדי ק געהא ט געס ט פו ן א ן
אנדער כאראקטער . זיעע ן געקומע ן א גרויס ע צא ל רוסיש ע רעגיחנגס־באאמטע ,
אפיצירן אי ן זײער ע אויסגעפוצט ע מונדיר ן — פו ן ד י צװ ײ פאלק ן סאלדאטן , װא ס
האבן געהא ט זײע ר גארניזא ן אי ן מלאװע . ד י נישט־ײדיש ע געס ט האב ן זי ד אויס ־
געזעצט אויפ ן באלעמע ר או ן מי ט גרוי ס אינטערע ס זי ך צוגעהער ט צ ו אונדזע ר
זינגען.
בײ אזעלכ ע געלעגנהײט ן האב ן מי ר משוררי ם געפיל ט א שטײגע ר װ י אקטיאר ן
צו דע ר פרעמיערע , דע ר חז ן אי ז צ ו אזעלכ ע אװנט ן געװע ן מי ט אונד ז זײע ר שטרענג ,
אן אויסצורײד ן אפיל ו אײ ן װארט , הא ט ע ר אונד ז ײנגלע ך געהאלט ן אי ן צא ם מי ט
א שפרא ך פו ן זשעסטיקולאצי ע או ן מי ט ד י אויגן . נאכ ן פארטי ק װער ן מיט ן דאװ ־
נען אי ז געװע ן דע ר מנהג , א ז חײ ם חײק ל זא ל צוגײ ן צו ם רב ס שטענדע ר או ן קריג ן
א דאנ ק פא ר זי ך או ן ד י משוררים .
דער חז ן מיט ן כא ר הא ט אוי ך געדאװנ ט אי ן אנדער ע ױם־טובים . זעלט ן
אבער צ ו א ספעציעלע ר געלעגנהײט . ע ס געדענק ט זי ך אז א ספעציעל ע געלעגנ ־
הײט. א קאנצער ט אי ן מלאװע ר שול , א חנוכ ה נאכט , װע ן צוזאמע ן מי ט דע ר קא ־
פעליע מוזיקאנט ן האב ן מי ר געזונגע ן לכבו ד דע ר פײערונ ג פו ן 300 יא ר ראמאנא װ
דינאסטיע. אז א קאנצער ט אי ז נאטירלע ך געװע ן א געצװאונגענע ר פו ן דע ר צא ־
רישער אדמיניסטראציע . דע ר חז ן אי ז אוי ך געװע ן געצװאונגע ן צ ו זינגע ן צ ו
יעדער רוסישע ר חגא . הא ט ע ס געמעג ט אויספאל ן אי ן א מיט ן מיטװאך , הא ט ע ר
געמוזט צונויפברענגע ן עטלעכ ע פו ן אונדז , משוררים , אי ן דע ר פר י אי ן שו ל ארײ ן
און אל ע מא ל אי ן אז א ״ױם־טוב ״ אי ז ד י שו ל געװע ן פוס ט פו ן דאװנער , אי ן שו ל
ארײן אי ז שטענדי ק געקומע ן דא ס קלײנ ע זשאנדאר ל או ן זי ך אװעקגעשטעל ט
בײם באלעמע ר בי ז דע ר חז ן אי ז פארטי ק געװאר ן מי ט דע ר ״באזש ע צארי א
כראני.״ ניש ט אי ץ מא ל הא ב אי ך באמערק ט נא ך אז א זינגען , װ י דע ר חז ן אי ז אװע ק
צו זי ך אי ן זײ ן װינק ל או ן געגעב ן זײ ן בארימט ן שפײ .
דערפאר אבע ר א ז ס׳אי ז געקומע ן שמחת־תור ה אי ז פא ר אונד ז משוררי ם
געװען דע ר אמתע ר ױם־טוב . שוי ן באל ד נא ך מיטי ק שמיני־עצר ת האב ן מי ר זי ך
איבערגעקליבן צו ם ר ב אי ן הוי ז ארײן , דאר ט זײנע ן געװע ן פארזאמל ט ד י פנ י
פון שטאט , ד י גבאי ם או ן אנגעזעענ ע געסט , אויפ ן טי ש אי ז געװע ן אויסגעשטעל ט
פון כל־טו ב — װײנע ן או ן בראנפן . דע ר חז ן מי ט ד י משוררי ם האב ן געדארפצ ז
פנקם מלאװ ע
315
געבן ױם־טובדיק ע שטימונג , פלעג ן מי ד זינגע ן אל ץ ווא ם מ׳הא ט געדענקט . אז א
נאך מיטי ק הא ט זי ך געצויג ן בי ז מ׳הא ט זי ך געלאז ט אי ן שו ל ארײ ן פראװע ן הקפות .
דארט האב ן מי ר זי ך ערש ט צעזונגע ן אויפסנײ . ד י מע ר דרײסטער ע פו ן אונד ז
משוררים װא ס זײנע ן שוי ן אי ן יענע ר צײ ט געװע ן ״געכאפט ״ אוי ף צױניז ם האב ן
זיך ארויםגעשאר ט או ן זײנע ן אװע ק אי ן דע ם נײע ם בית־המדרש ׳ װא ס אי ז געװע ן
פאררעכנט פא ר א צױגיסטישן . או ן ד א האב ן מי ר געזונגען , ניש ט בלוי ז תפילו ת נא ר
אויך צױניםטיש ע העברעאיש ע לידער . חײ ם חײק ל אי ז געװע ן א קעגנע ר פו ן
צױניזם או ן מי ר האב ן נא ך דע ם דערפא ר ארײנגעכאפ ט א גוט ן פם ק דערפאר , בי ז
ם׳איז געקומע ן צו ם צװײט ן ױם־טו ב או ן מי ר האב ן װידעראמא ל דא ס זעלב ע
געטאן•
בכלל הא ט דע ר חז ן זי ך באמי ט אפצוהיט ן ד י םטאטעשנעקײ ט פו ן אונד ז משוררים ,
ער אי ז געװע ן קאנםערװאטױ ו או ן צוריקגעהאלטן , זי ך ניש ט געמיש ט אי ן פאליטיק .
ער אי ז פארבײגעגאנגע ן ד י נײ ע שטרעמונגע ן אי ן שטא ט או ן הא ט געװאל ט א ז מי ר
זאלן זי ך אוי ך האלט ן אי ן דע ר מעלה . ע ר הא ט ניש ט געװאל ט פארלײד ן װע ן
מיר ד י משוררי ם האב ן אנגעהויב ן אנטײ ל געמע ן אי ן דע ר קולטורעלע ר טעטיקײ ט
אין מלאװע , װ י אי ן ״הזמיר״ , אי ן דע ר ביבליאטע ק אדע ר דראמאטישע ר גרופ ע
אין מלאװע . צוביסלע ך הא ט זי ך אבע ר חײ ם חײק ל געמוז ט צוגעװאויגע ן צ ו ד י
״צרות״ או ן זײ ן זו ן אי ז אי ן מלאװ ע געװע ן אײנע ר פו ן ד י װיכטיקסט ע טוע ר אי ן
״הזמיר״ או ן אי ן מלאװ ע בכלל .
חײם חײק ל מיט ן כא ר אי ז געװע ן א ן אינסטיטוצי ע אי ן מלאװע , װא ס הא ט
זײער א ם ך בײגעטראג ן צ ו דע ר שיעקײ ט או ן חשיבו ת פו ן דע ר ײדישע ר קהיל ה
אין מלאװע .
אלןן גאלאמב־גרינבער ג הי״ ד
(1904—1943)
קדושה אל א גאלאמב־גרינבערג , ד י טאכטע ר פו ן מלאװע ר לערע ר
משה גאלאמב , געהער ט צ ו דע ר קלײנע ר גרופ ע פו ן ד י אויסדערװיילטע , װא ם
זײער העלדגטו ם אי ן ד י מאקאבריש ע טע ג פו ן װארשעװע ר געט א זײנע ן פארשריב ן
לדורות. א ט װא ס ע ס שרײב ט װעג ן דע ר דאזיקע ר ל״דניצ ע יאנא ס טורקא װ אי ן
זײן בו ך ״אזו י אי ז ע ס געװען ״ (זז ׳ 302-300 ) :
אל א גאלאמב־גרינבער ג הא ט מסירת־נפשדי ק געראטעװע ט ײדיש ע
קיגדער פו ן אומשלאגפלא ץ אי ן א צײט , װע ן ײדיש ע קינדע ר זײנע ן געשטאנע ן
אויסערן געזע ץ או ן ז ײ האב ן ניש ט געהא ט קײ ן לעבנסרעכט . אגגעטא ן אל ם בארמ ־
הארציקע שװעםטע ר הא ט ז י אונטע ר דע ר ברײטע ר קראנקנשװעםטער־פעלערינ ע
אחיסגעטראגן קינדע ר פו ן אומשלאגפלאץ , װיםנדי ק א ז אוי ב מע ן װע ט ז י רעװידיר ן
װעלן פאל ן צװ ײ ײדיש ע קעפ . ז י פלעג ט ד י קינדע ר געב ן שלאפגעטראנק , כד י ז ײ
זאלן זי ך גיש ט פארראט ן מי ט געװײן .
אלא גאלאמב־גרינבער ג הא ט געהא ט א מעגלעכקײ ט זי ך צ ו ראטעװע ן אוי ף
דער ארישע ר זײט , װא ו ז י הא ט געהא ט גרוים ע קאנטאקטן . איר ע פויליש ע פרײנ ד
פון דע ר סאציאלע ר היל ף בײ ם װארשעװע ר מאגיסטרא ט האב ן ז י אפיל ו געװאל ט
אײגארדענען אוי ף א גוט ן פאםט ן אוי ף דע ר ארישע ר זײט . אל א הא ט אבע ר ד י
אלע מעגלעכקײט ן אפגעװארפן , האלטנדי ק א ז אי ר אר ט אי ז איצ ט ב ײ ײדן . דע ם
ערשטן קאנטאק ט מי ט ד י קריםטלעכ ע קרײז ן װעג ן ראטעװע ן ײדיש ע קינדע ר או ן
אײנארדענען ז ײ צײטװײלי ק אי ן ד י פויליש ע יתומים־הײזע ר או ן קלויםטער ם הא ט
אנגעבונדן אל א גאלאמב־גרינבערג , אדע ר װ י מע ן הא ט ז י געחפ ן — ״גאלאמביאנקא. ״
זי אי ז בע ת אי ץ ״אקציע ״ או ן דע ר צוױיטע ר געװע ן אוי ף דע ר ארישע ר זײ ט או ן
געפירט אי ן דע ם פר ט געשפרעכן , װא ס האב ן אנגעהויב ן צ ו געב ן ממשותדיק ע
רעזולטאטן. בעת ן אויפשטאנ ד אי ן װארשעװע ר געט א אי ז אל א גרינבער ג אװעק ־
געשיקט געװאר ן קײ ן פאניאטא װ הינטע ר לובלין . דאר ט הא ט ז י זי ך מי ט לײ ב
און לעב ן געװידמע ט דע ר קיגדער־פארזארגונ ג או ן דע ם שפיטאל־װעז ן . . .
316
פנקס מלאװ ע
317
װען ד י יידיש ע אונטערערדיש ע ארגאניזאצי ע פו ן יידיש ע נאציאנאל ן קאמיטע ט
װאס הא ט זי ך נאכ ן געטא־אויפשטאנ ד געפונע ן אוי ף דע ר ארישע ר זײ ט הא ט זי ו
באמיט צ ו ראטעװע ן ד י פארדינסטפול ע מענטש ן פו ן ד י לאגערס , הא ט מע ן אוי ד
אן אל א גאלאמב־גרינבער ג ניש ט פארגעסן . אײניק ע מא ל הא ט מע ן נא ך אי ר גע ־
שיקט ספעציעל ע שליחי ם כד י ז י ארויסצוראטעװע ן פו ן לאגער , — ז י הא ט זי ד
אבער קאטעגארי ש דערפו ן אפגעזאגט . — ז י װע ט זי ך מי ט איר ע קינדערלע ך —
האט ז י געענטפער ט — ניש ט שײדן . ז י קא ן ניש ט פארלאז ן ד י ארעמע , הילפלאז ע
שעפעלעך. או ן ז י אי ז געבליב ן װ י א געטרײע ר סאלדא ט ביז ן סו ף אויפ ן פאסטן .
ביזן סו ף פו ן אי ר לעב ן הא ט ז י ד י לעצט ע ײדיש ע קינדערלע ך געגעב ן פרײ ד או ן
האפענונג. או ן צוזאמע ן מי ט ד י קינדע ר או ן מי ט ד י איבעריק ע קנאפ ע 15 טויזנ ט
ײדן פו ן פאניאטאװע ר לאגע ר אי ז ז י אומגעבראכ ט געװאר ן אי ן ד י ערשט ע נא ־
װעמבער־טעג 1943 .
אלא גאלאמב־גרינבער ג װע ט ארײ ן אי ן פאנטעא ן פו ן אונדזער ע אומפאר ־
געסלעכע העלד ן מארטירער״ .
י. ט .
רבנים אי ן מלאװע* )
אריה לײ ב ב ״ ר מש ה כ ״ ץ - א מלאװע ר ר ב פו ן סו ף 18־ט ן י״ ה
א
מיר װײס ן זײע ר וױיני ק װעג ן דע ם גײםטיק ן מצ ב פו ן דע ר מלאװע ר יידישע ר
קהילה אי ן אלט ע צײט ן או ן מי ר האב ן קײ ן שו ם ידיעו ת גיש ט װעג ן מלאװע ר רבני ם
אין ד י דאזיק ע צײטן .
עס אי ז מי ר דא ך געלונגע ן צ ו אנטדעק ן א מלאװע ר ר ב פו ן סו ף 18*ט ן י״ה •
ױםף אפאטאש ו הא ט מי ך אויפמערקזא ם געמאכ ט אוי ף א שטעל ע אי ן ביבליאגראפיש ן
םפר ״יכב ד אב ״(ז ׳ 22 ) װא ו ע ם װער ט דערמאנ ט א ר ב א מחב ר ארי ה לײ ב הכה ן
אבד״ק מלאװ א בעהעמח׳ ם ״פנ י אריה״ .
דאם םפ ר פנ י אריה , א םפ ר פו ן חידושי ם אויפ ן ש״ס , אי ז געװאר ן גע ־
דרוקט אי ן נאװידװא ר אי ן יא ר 1787 .
די הקדמ ה צו ם םפ ר ענדיק ט זי ך מי ט ד י װײטערדיק ע װערטער ז
הק׳ ארי ה לײ ב בהר ב הגאו ן מש ה כ״ ץ זללה׳ ה מטיקטין , ומנוחת ו כבו ד בק׳ ק
מאקאװי אש ר ש ם או ר תורת ו הי ה זורח , בםו ף ימ ױ וחת ן הגאו ן מוה׳ ר אש ר קמ ץ
זללה׳ה שמנוחת ו כבו ד בק׳ ק װישגרא ד אש ר ש ם הי ה דו ר תורת ו זור ח בםו ף ימױ .
חונה בק׳ ק מולאװ א יצ׳ו . הםבמו ת אויפ ן םפ ר האב ן געגעבן $ דע ר בריסקע ד ר ב
ױסף קאצענעלנבאגן , א זו ן פו ן באקאנט ן בריםקע ר ר ב אברה ם קאצענעלנבאג ן ?
דער גראדנע ר ר ב אליעז ד ב ן צב י הירש : דע ר טשעכאנאװע ר ר ב יצח ק כהנא !
דער ר ב פו ן װרעשנע , (אי ן פויזנע ר געגנט ) אפרי ם קמץ , א שװאגע ר פו ן מחב ר
און דע ר ביאליסטאקע ר ר ב קלונימו ס קלמ ן ליכטנשטײן . ד י הםכמו ת פו ן בריםקע ר
און גראדנע ר רבני ם זײנע ן געגעב ן געװאר ן אויפ ן ירי ד אי ן זעלװ ע אי ן חוד ש א ב
תקמ״ו (1786) .
אויך אי ן ד י הםכמו ת װער ט מלאװ ע געשריב ן מולאװ א אזו י װ י אי ן דע ר הקדמ ה
פון מחבר , װא ם שטימ ט איבערײ ן מיט ן דײטש ן נאמע ן פו ן דע ר שטא ט !
דער מלאװע ר ר ב ארי ה לײ ב כ״ ץ אי ז צו ם סו ף פו ן זײ ן לעב ן אװע ק פו ן מלאװע .
ער אי ז אװע ק אי ן ד י פויזנע ר געגנ ט װא ו ע ר אי ז געװאר ן ר ב אי ן דע ם שטעט ל
פארדאן, װא ו ע ר אי ז נפט ר געװאר ן אי ן תשר י תקפ״ א (1820) . ז ע װעג ן אי ם !
01^1611>! מ1 > 1) 1111 615311201111011^ 1 *411 .
.393 ,1611) £201 0861161 ? €11! ) 111 1611) 6€1116111
*) זע : 269 ♦ ד 1 -
318
פנקס מלאװ ע
319
ב
מלאווע הא ט געהא ט דרי י רבני ם מי ט ד י זעלביק ע נעמען י
הרב ר ׳ זא ב וואל ף ליפשיץ ׳ בר ׳ יעק ב שאם ׳ א שוואגע ר דע ם טשעכאנאווע ר
רביס, ר ׳ אברה ם לאנדעס , אי ז געבויר ן געװאר ן אי ן פלאצק , תקנ״ ד — 1794 .
זיין מוטע ר מר ת מרי ם אי ז געװע ן ד י טאכטע ר פונע ם פלאצקע ר בעל־הבית , ר ׳
יצהק הכהן , ב ן הר ב ר ׳ שמוא ל הכה ן פו ן לאסק .
ר׳ זא ב װאל ף אי ז געװע ן ר ׳ ד ן לאנדע ס א שטיף־זו ן או ן א ן איידעם . ר ׳
װאלף הא ט חתונ ה געהא ט מי ט ר ׳ דנ ס טאכטער , מי ט זעלד ע חיהן , פו ן דע ם
ערשטן װײב .
באלד נא ד דע ר חתונ ה הא ט מע ן אי ם אויפגענומע ן פא ר ר ב אי ן ראדזינא ־
װע, פלאצקע ר גובערניע . אי ן תקע״ ד (1814 ) אי ז ע ר געװאר ן ר ב אי ן מלאװע .
זעכצן יא ר הא ט ע ר אנגעהאלט ן ס׳מלאװע ר רבנות . אי ן תקצ״ ו — 1836 אי ז ע ר
געװארן ר ב אי ן אזערקאװ , װא ו ע ר אי ז נפט ר געװאר ן זעק ס טע ג אי ר אב , תרכ״ ד
— 1864 , אי ן עלטע ר פו ן זיבעצי ק יאר .
ג
װען ר ׳ װאל ף ליפשי ץ אי ז געװאר ן ר ב אי ן אזערקאװ , הא ט מלאװ ע אויפ ־
גענומען פא ר ר ב זײ ן פעטערס , ר ׳ יהוד ה לײ ב קעמפנערס , אײדעם , װא ס הא ט
אויך געהײס ן ר ׳ זא ב װאלף , א זו ן פו ן דע ם װארשעװע ר ר ׳ ױא ל ליפשיץ .
ר׳ ױא ל ליפשי ץ אי ז געװע ן א זו ן פונע ם גאו ן ר ׳ שלמ ה זלמ ן ליפשיץ , דע ם
״חמדת שלמה״ , װארשעװע ר רב .
מיט ד י ױנג ע רבנים , שארפ ע קעפ , ר ׳ װאל ף בר ׳ יעק ב שלו ם או ן ר ׳ װאל ף
בר׳ ױאל , הא ט פויל ן געשמט . מע ן הא ט ז ײ גערופן ) ״ד י װעלף״ .
ר׳ װאל ף בר ׳ ױא ל אי ז געװע ן לאנג ע יאר ן ר ב אי ן מלאװע , װא ו ע ר אי ז נפט ר
געװארן אי ן תרכ״ ה — • 1865 . ד י שטא ט הא ט אװעקגעשטעל ט א ן אוה ל אוי ף זײ ן
קבר.
ד
דער מלאװע ר רב , ר ׳ װאל ף ליפשיץ , אי ז געװע ן ר ׳ חײ ם ליפשיצע ס פו ן
פלאצק א זון . ר ׳ חײ ם אי ז געװע ן א ן אײניק ל פונע ם רשכב״ה , דע ם ״בע ל מאיר ״
ר׳ מאי ר פויזנע ר אבד״ ק שאטלאנ ד בדאנציק״ .
320
פנקס מלן^וו ע
ער אי ז נפט ר או ן נקב ר געװאר ן אי ן מלאװע . אוים ן אלט ן בית־עול ם שטיי ט
אן אוה ל אוי ף זיי ן קבר .
הרב ר ׳ יחיא ל מש ה םאגאלאװיט ש הא ט געשטאמ ט פו ן וױלנע . זי ץ פאטער ׳ ר ׳
חיים, מחב ר פו ן ספ ר ״מקו ר חיים״ , ״שות״ , אי ז געװע ן איישישאקע ר מורה־הוראה .
און תרנ״ ב אי ז ר ׳ יחיא ל מש ה געװאר ן מלאװע ר רב . ביי ם מלאװע ר גירוש , אי ן
1941, הא ט מע ן אי ם פארשיק ט קי ץ לובלין , אי ן דע ר שטא ט פו ן זי ץ עלטער־עלטע ר
זײדע, דע ם מהר״ ם מלובלין , װא ו דע ר ר ב אי ז נפט ר געװאר ן אי ן חוד ש כסל ו תש״א .
י. א .
זע: 418,187,889
ש. לעװענטא ל (בוענןן ס אײרעס )
דער ערשטע ר מלאװע ר קרב ן
פון נאציז ם
געפאלן א ײדישע ר מיליציאנער • װאפק ע בײלאװיט ש אי ז זײ ן נאמען . אײנע ר
פון גא ר א ס ד װא ם האב ן זײער ע לעבנ ם פארענדיק ט אוי ף ד י שלאכט־פעלדער ׳
װאו ם׳װער ט געקעמפ ט פא ר שפאניע ם פרײהײ ט או ן אומאפהענגיקײט . א נאמע ן
אן אומבאקאנטע ה כמע ט א ן אנאנים ׳ אבע ר דא ך אי ז אינטערעםאנ ט צ ו דערמאנע ן
אײניקע עפיזאד ן פו ן זײ ן לעבן .
געבוירן אי ן מלאװע , פוילן , ד י געבורטשטא ט פו ן ױם ף אפאטאשו . אי ן יא ר
1904. פו ן זײ ן פריעםטע ר ױגנ ט א ן ארבעטער , פו ן קײ ן קינדערשע ר פרײ ד וױי ם
עד נישט , װײ ל נא ך אל ם קינ ד אי ז אי ם זײ ן פאטע ר אפגעשטארב ן או ן זײענדי ק דע ר
עלטםטער ברודע ר פאל ט אוי ף אי ם ד י לאם ט צוזאמע ן מי ט זײ ן מוטע ר אויםצוהאלט ן
די משפחה . באל ד װער ט ע ר א שנײדע ר או ן מאכ ט דור ך אל ע גרויל ן אוי ף דע ר לער .
אבער ד י נוי ט פו ן שטו ב צװינג ט אי ם אל ץ איבערצוטראג ן װײ ל ע ר מו ז גי ך זי ך
אויםלערנען דא ם פא ך או ן פארדיגע ן געלט . צוזאמע ן מיט ן אנהויב ן ארבעט ן קומ ט
דער אינטערע ם צ ו געזעלשאפטלעכע ר ארבע ט או ן םאציאל ע פראגן . פונק ט אי ן
יענער צײ ט — אי ן ד י יאר ן 1916־ 1917 — גרינדע ט זי ך אי ן מלאװ ע דע ר ״גראםע ר
קלוב״, װא ם הא ט מי ט א קאלאםאל ן פארנע ם או ן װאונדערבארע ר קולטורעלע ר
ארבעט ארומגענומע ן כמע ט דא ם גאנצ ע געזעלשאפטלעכע , פראגרעםױו ע לעב ן פו ן
שטאט. װאפק ע הויב ט א ן דאר ט ארויפקומע ן או ן װער ט באל ד ארײנגעצויג ן אי ן דע ר
ױגנט־םעקציע, װא ו ע ר פארנעמ ט שטענדי ק א פאראנטװארטלעכ ן פאםטן . אדאנ ק
ױין אמביציע , אדאנ ק ױי ן פר י דערגרײכט ע זעלבשטענדיקײ ט רוק ט ע ר זי ך גלײ ך
ארוים אומעטו ם װא ו ע ם קזמ ט אי ם אוי ם צ ו ארבעטן .
מ׳קען זאג ן א ז פו ן ערשט ן מאמענ ט א ן װע ן װאפק ע טרע ט ארײ ן אי ן דע ר גע ־
זעלשאפטלעכער ארבע ט קומ ט ניש ט פא ר קײ ן שו ם װיכטיק ע געשעעני ש אויפ ן
געזעלשאפטלעכן געבי ט — גריגד ן פראפעםיאנעל ע פאראײנען , שאפ ן ביבליאטעקן ,
קולטור־אינםטיטוציעם אאז״ װ — א ן ױי ן אקטױוע ר מיטבאטײליקונג . אי ן יא ר
322
פנקס מלצװ ע
1929 פאר ט ע ר א פ קײ ן בראזיל . אוי ך דאר ט זעצ ט ע ר פא ר אומדערמידלע ך זיי ן
טעטיקײט צוזאמע ן מי ט זײ ן ברודע ר — איסא ק — װעמע ן ע ר הא ט גלײ ך אריבער ־
גענומען נא ך בראזיל , אי ז ע ר אקטױ ו אי ן דע ם ײדיש־געזעלשאפטלעכ ן לעב ן פו ן
ריא־דע־זשאנײרא. ע ר װער ט פארפאלגט , עטלעכ ע מא ל ארעםטירט , פארשיק ט
אויפן אינדז ל או ן צו ם סו ף װער ן בײד ע ברידע ר דעפארטירט . ז ײ געפינע ן זי ך אי ן
פאריז. אוי ך ד א לאז ט מע ן ניש ט צוח . כםדרדיק ע אויסװײזונגע ן צ ו פארלאז ן
פראנקרײך. אי ן נאװעמבע ר 1936 פאר ן ז ײ קײ ן שפאניע . זײ ן ברודע ר אויפ ן
פראנט פו ן מאדריד , װא ו ע ר װער ט פארװאונדע ט אי ן ב א קאם א דע ל קאמפא , פו ן
װאס ע ר אי ז ארוי ם א הינקעדיקע ר אוי ף א פום ! או ן ע ר אלײ ן אי ן א פראנצויזיש ־
שפאנישער גרופ ע אי ן אלבעסעטע . אדאנ ק זײנ ע מיליטעריש ע קענטעניש ן װא ם
ער הא ט באקומע ן אי ן פויליש ן מיליטע ר װער ט ע ר זײע ר םערזשאנט , או ן ע ר שטודיר ט
כסדר צ ו קענע ן דערגרײכ ן א העכער ן ראנג . פו ן זײנ ע ברױ ו פו ן שפאני ע שפראצ ט
מיט ענטוזיאז ם מסירותדיקע ר איבערגעגעבנקײ ט או ן גלויב ן אי ן דע ר זא ך פא ר
װעלכער ע ר אי ז געפאר ן מקרי ב זײ ן זײ ן לעבן . קײ ן מינו ט צװײפל ט ע ר ניש ט אינע ם
זיג פו ן דע ר שפאנישע ר רעפובליק , װײ ל דא ם אי ז דע ר זי ג פו ן דע ר גערעכטיקײ ט
און קולטו ר קעג ן דע ר אומרעכ ט או ן בארבאריזם .
געפינענדיק זי ך אי ן ד י טראנשײע ן פו ן פראנ ט פארגעס ט ע ר ניש ט אי ן דע ר
ליטעראטור פא ר װעלכע ר ע ר הא ט א םפעציעל ן אינטערעס . ע ר שרײב ט א ן זײ ן
בארימטן ברױ ו צ ו זײ ן לאנדםמא ן או ן באליבט ן שרײבע ר ױס ף אפאטאשו , מאנענ ־
דיק דע ם געהעריק ן פלא ץ אי ן דע ר ײדישע ר ליטעראטו ר פא ר ד י ײדיש ע קעמפע ר
פאר דע ר פרײהײ ט פו ן שפאניע . ד י קעמפע ר האב ן מי ט זײע ר בלו ט או ן ױנג ע
לעבנס אפגעלײקנ ט דע ם עקלהאפט ן בילבו ל װא ם ד י שונאי ם האב ן אויםגעטראכ ט
װעגן דע ר ײדישע ר פחדנות .
אין ױל י ד . י . װער ט ע ר געשיק ט אויפ ן עבר א פראנ ט װא ו ע ר קעמפ ט העלדי ש
קעגן דע ם אנגרײפנדיק ן שונא . דע ם 25ט ן דע ם זעלב ן חוד ש פאל ט ע ר טוי ט אויפ ן
זעלבן פראנט , פארענדיקנדי ק זײ ן לעב ן פו ן נויט , אקטױויטעט , פארפאלגונגען ,
דעפארטאציעם או ן קאמ ף פא ר א בעםער ן מארג ן װא ם ע ר אלײ ן װע ט שוי ן ניש ט
זעןי
צבור־לעבן:
לײבוש אלטע ר
רבקה לידזבארסקי־קארנישי ן
אריה בערמא ן
זיגמונט קלענע ץ
יעקב ראדא ק
עובד שערפסק י
הערש װעלװע ל מי ו
ד״ר יעק ב שאצק י
לײביש אלטע ר (אילת־השחר )
די ערשט ע יאר ן אי ן דע ר ײדישע ר
גימנאזיע (1923-1917 )
0ז צ ו דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמ ה הא ט דע ר גרעםטע ר טײ ל פן ן
דער ײדישע ר יוגנ ט געלערנ ט אי ן חדרי ם או ן ישיבו ת או ן באקומע ן א טראדיציאנעל ע
ײדישע דערציאונג . װײניק ע אויםנאמען , װ י מש ה לאםקי , בולני ק או ן אנדערע -
האבן געלערנ ט אי ן דע ר פוילישע ר האנדלם־שולע , װא ם אי ז געגרינדע ט געװאר ן
נאכן אויפשטאנ ד פו ן 1905 , װא ם הא ט געגעב ן ד י פאליאק ן קולטורעל ע אויטאנאמיע •
די האנדלם־שול ע אי ז געװע ן אויםגעהאלט ן דור ך א שול־פאראײ ן או ן ע ם אי ז אינ ־
טערעםאנט, א ז מערער ע ײדיש ע באלעבאטים , אפיל ו חםידיש ע ײדן , זײנע ן געװע ן
מיטגלידער אי ן דע ם פאראי ץ או ן געצאל ט א מאנאטלעכ ן אפצאל .
די ״םטודענטלעך ״ אי ן שװארצ ע אוניפארמע ן או ן היטלע ך מי ט א גרינע ם
פאם או ן א מעשענע ם האנדלם־צײכ ן האב ן ארויםגערופ ן שטארק ע קעגנערשאפ ט
אין ד י חםידיש ע קרית ן או ן פא ר א ,״חטא ״ פו ן שיק ן קינדע ר אי ן ״שקאלע ״ הא ט
מען ארויםגעװארפ ן פו ן ״שטיבל״ .
די װעלט־מלחמ ה הא ט געשטוים ן דא ם לעב ן פאראוים . ד י צא ל יידיש ע שילע ר
אין דע ר פוילישע ר שול ע אי ז געװאקםן . מע ן הא ט אנגעהויב ן קוק ן אוי ף ד י שילע ר
מיט ד י גרינ ע לאמפאם ן מי ט וױעיקע ר חשד .
מיט דע ר באפרײאונ ג פו ן פויל ן אי ז געװאקם ן דע ר אנטיםעמיטיז ם או ן ע ם
האט זי ך אנטװיקל ט דא ם נאציאנאל ע ײדיש ע באװאוםטזיין .
אין יא ר 1917 אי ז אי ן אונדזע ר שטאט , ו ױ אי ן א ם ך גרעםער ע שטע ט אי ן
פוילן, געגרינדע ט געװאר ן א ײדיש ע פראגימנאזיע , א שול ע מי ט פוילישע ר אונטער ־
ריכטם־שפראך או ן א ברײט ן פראגרא ם פו ן װדאאיםטיש ע לימודים . כמע ט אל ע
ײדישע שילע ר פו ן דע ר פוילישע ר שול ע זײנע ן אריבע ר אי ן ד י ײדישע ר שולע ,
װאם הא ט דא ך אי ן ערשט ן יא ר געהא ט וױיני ק שילער . ד י גימנאזי ע אי ז פו ן אנהוי ב
325
326
פנקס מל^װ ע
געװען אי ן דע ר געבײד ע אוי ף סמאליאדנא , װא ו ע ס אי ז שפעטע ר געװע ן ד י תלמוד ־
תורה. א טײ ל שילע ר אי ז געקומע ן אי ן דע ר שול ע מי ט לאנג ע קאפאטעם .
ערשטער דירעקטא ר אי ז געװע ן מילבאנד ׳ שפעטע ר באקאנ ט אי ן ארץ־ישרא ל
אונטערן גאמע ן צביאלי . ע ר אי ז געװע ן א באקאנטע ר צױניסטישע ר טוע ר אי ן
װארשע. צװיש ן ד י לערע ר זײנע ן געװע ן האלב־אםימילירט ע ײד ן או ן מיר , װא ם
זײנען כמע ט אל ע געקומע ן פו ן חדרי ם או ן באקומע ן א נאציאנאל־ײדיש ע דער ־
ציאונג, האב ן ניש ט װײני ק אויםגעטײל ט ד י לערע ר או ן געװאל ט ז ײ ארויפפיר ן
אויפן ריכטיק ן װעג .
אײן יא ר אי ז מילבאנ ד געװע ן אי ן מלאװע . נא ך אי ם אי ז געקומע ן אינזשיניע ר
קונאװסקי, א מענט ש מי ט א לענגערע ר לערער־פראקטיק . ע ר הא ט געהא ט א שטאר ־
קע האנ ט או ן הא ט אנגעהויב ן אײנפיר ן ארדענדנגען .
דער גרעםטע ר טײ ל פו ן ד י שילע ר אי ז געװע ן אראגניזיר ט אי ן ״השומ ר
הצעיר״. דע ר דירעקטא ר הא ט פארבאט ן ד י שילע ר צ ו געהער ן אי ן אײ ן ארגא ־
ניזאציע מי ט נישט־שילער . דע ר פארבא ט הא ט ארויםגערופ ן א גרוים ע קעגנער ־
שאפט. ד י שילע ר האב ן אנגעהויב ן פיר ן א קאמ ף קעג ן דע ר גזירה . אזוי , װ י
עם אי ז דעמאל ט ^ןרגעקומע ן אי ן קינא־זא ל א ן אלגעמײנ ע פארזאמלונ ג פו ן דע ר
צױניםטישער ארגאניזאציע , האב ן ד י שילע ר זי ך ארײנגעקריג ן אי ן זא ל או ן נא ך
א פא ר מא ל פאדערן , הא ב אי ך באקומע ן דא ם װארט . אי ך בי ן שטאר ק אחיםגע ־
טרעטן קעג ן דע ר פארארדענונ ג או ן געפאדערט , א ז ד י אלגעמײנ ע פארזאמלונ ג זא ל
אנגעמען א באשלו ם קעג ן דירעקטאר , א ז ד י צױניסטיש ע ארגאניזאציע , װא ם אי ז
פאראנטװארטלעך פא ר דע ר גימנאזיע , זא ל מבט ל מאכ ן ד י גזירה . מײ ן אויפטרי ט
האט ארויסגערופ ן א גרוים ן שטורע ם ב ײ ד י צױניסטיש ע טוער . מע ן הא ט ניש ט
געװאלט פארלײדן , א ז א ײנג ל זא ל זאג ן א דע ה דערװאקסענע . דערפא ר בי ן אי ך
שפעטער אויםגעשלאס ן געװאר ן פו ן דע ר שול ע או ן ע ם אי ז אויםגעבראכ ן א שילער ־
סטרײק. נא ר נא ך לאנג ע באמיאונגע ן או ן אדאנ ק מש ה מערקע ר אי ז דע ר אינ ־
צידענט ליקװידיר ט געװארן .
די פראגימנאזי ע אי ז נא ך צוױ י יא ר פארװאנדל ט געװאר ן אי ן א גימנאזיע ,
שפעטער זי ך פאראײניק ט מי ט דע ר מײדלעך־שול ע פו ן פרל ׳ צעגל א או ן געװאר ן
א קאעדוקאציע־שולע .
די צא ל שילע ר אי ז געװאקסן , ע ם זײנע ן צוגעקומע ן תלמידי ם פו ן דע ר נאענטע ר
און װײטע ר םביבה . ע ם האב ן זי ך אנגעהויב ן ארגאניזיר ן אי ן דע ר גימנאזי ע
פארשײדענע אידעאיש ע גרופן . אמבולטסט ן אי ז געװע ן דע ר קאמ ף צװיש ן ד י
חברים פו ן ״השומ ר הצעיר ״ או ן דע ר םאציאליםטישע ר גרופע , װא ם אי ז באשטאנע ן
פון פועלי־צױן , רעכט ע או ן לינקע , ״בונד ״ או ן קאמוניםטן . פארשטײ ט זיך , א ז ד י
םאציאליםטישע פאראײניקונ ג אי ז געװע ן אומלעגאל . דא ך הא ט ז י אונטער ן מאנט ל
פון זעלבםטבילחנג־קרײז ן געפיר ט א ן אינטענסױו ע טעטיקײט . א ם ך מ י הא ט זי ד
פנקס מלאװ ע
327
די גרופ ע געגעב ן צ ו ארגאניזיד ן אלגעמײנ ע גימנאזיע־ענינים . ע ם אי ז דא ן גע ־
גרינדעט געװאר ן אי ן דע ר גימנאזי ע א קרײ ז פא ר זעלבםט־הילף , ווא ס הא ט געהא ט
א קאאפעראטױ ו פו ן שרײב־מכשירי ם או ן ביכער , הא ט געהאלפ ן ארעמ ע שילע ה
אאז״װ. ד י סאציאליסטיש ע גרופ ע הא ט גענומע ן ד י גאנצ ע זא ך אי ן אי ר האנט •
מיט ד י ערשט ע פא ר מארק , װא ם מי ר האב ן צוזאמענגענומע ן זײנע ן מי ר ארײנגע ־
פארן קײ ן זאלד א או ן אײנגעהאנדל ט פאר ן קאאפעראטױ ו ביליק ע מציאות . אי ן
דער שאנ ק פו ן קאאפעראטױ ו האב ן מי ר אײנגעארדנ ט א םאציאליסטיש ע ביבליאטעק ,
װאס הא ט אומלעגא ל פארשפרײ ט םאציאליםטיש ע ליטעראטו ר או ן געפיר ט פראפא ־
גאנדע. אי ן דע ר ארבע ט זײנע ן געװע ן טעטי ק אברהמ ל װארשאװםקי , איטק ע
פיזשיץ, אי ך או ן אנדערע . מי ר האב ן אונטע ר פארשײדענ ע נעמע ן געפײער ט
סאציאליםטישע ימים־טובים , ארגאניזיר ט קתת ן פא ר עקאנאמי ע או ן געזעלשאפט ־
לעכע פראגן . מי ר האב ן זי ך באזונדער ם באמיט , א ז ד י שילע ר זאל ן לײענע ן ײדיש ,
װאס אי ז ניש ט געלערנ ט געװאר ן אי ן דע ר גימנאזיע . פו ן צײ ט צ ו צײ ט האב ן מי ר
אײנגעארדנט פארלעזונגע ן איבע ר אלגעמײנע ר או ן ײדישע ר ליטעראטור .
די חברי ם פו ן ״השומ ר הצעיר״ , װא ס זײנע ן געװע ן דע ר הויפט־כו ח אי ן דע ר
גימנאזיע, האב ן זי ך באמי ט ניש ט צ ו דערלאז ן צ ו אונדזע ר העגעמאניע . דע ר
קאמף הא ט זי ך אפגעשפיל ט אוי ף ד י אלגעמײנ ע פארזאמלונגע ן פו ן זעלבסטהילף ־
קרײז, װא ם זײנע ן פארגעקומע ן יעדע ס האלב ע יאר . מי ר האב ן ד י פארזאמלונגע ן
אויסגענוצט אוי ף פראפאגאנדע , או ן דװק א אי ן ײדיש .
נאך א געװיס ע צוגרײטונ ג האב ן מי ר פארפליכטע ט ד י חברי ם פו ן םאציא ־
ליםטישן קרײ ז ארײנצוטרעט ן אי ן ד י נאענט־שטײענדיק ע סאציאליסטיש ע ױגנט ־
ארגאניזאציעס. אזו י ארו ם האב ן מי ר פארשטארק ט ד י ארגאניזאציע ס מי ט קול ־
טורעלע כוחות . מי ר האב ן זי ך אוי ך אינטערעםיר ט מי ט דע ר פראפעסיאנעלע ר
ארבעט, געהאלפ ן ארגאניזיר ן סטרײק ן אאז״װ .
אין אלגעמײ ן געזאגט , אי ז אי ן ד י ערשט ע יאר ן פו ן דע ר גימנאזי ע געפיר ט
געװארן צװיש ן איר ע װענ ט או ן אונטע ר אי ר מארק ע א לעבהאפט ע געזעלשאפט ־
לעכע טעטיקײט . ד י גימנאזי ע הא ט אויםע ר אי ר אויפגאב ע צ ו געב ן בילדונ ג אוי ך
דערנענטערט א גרויס ע צא ל פו ן ײדיש ע קלײנבירגערלעכ ע ױגגטלעכ ע צו ם ארבע ־
טער־קלאם או ן זײנ ע פראגן .
רבקה לידזבצרסקי־קארנישי ן(תל־אבי ס
דער ײדישע ר ״קינדער־גארטן ״ פו ן
מלצװער שטאט־רא ט
נאר ד י װאל ן צו ם שטאט־רא ט אי ן מלאװ ע אי ן יא ר 1927 , װא ם האב ן גע ־
בראבט צו ם זי ג פו ן ד י םאציאליםטיש ע פארטײען , או ן צװיש ן ז ײ — ד י ײדיש ע םא ־
ציאליםטישע ארבעטע ר פארט ײ /׳פועלי־צױ ך מי ט אי ר פארשטײע ר מאי ר קאנארעק ׳
זײנען געשאפ ן געװאר ן אײניק ע ײדיש ע םאציאל ע אינסטיטוציע ם אויסגעהאלט ן
דורכן מאגיםטראט . דא ם ערשט ע מא ל אי ן דע ר געשיכט ע פו ן מלאװע ר ײד ן אי ז
געגרינדעט געװאר ן א ײדישע ר שטאטישע ר ״מושב־זקנים״ , אלט ע לײ ט זאל ן דאר ט
פארברענגען זײער ע לעצט ע יאר ן אונטע ר א פאםיקע ר אויפזיכ ט או ן אי ן מענטש ־
לעכע, היגיעניש ע באדינגונגען •
עם אי ז אוי ך געגרינדע ט געװארן , אונטע ר דע ר לײטונ ג פו ן רבק ה לידזבארםקי ,
א ײדישע ר ״קינדער־גארטן ״ פא ר קינדע ר פו ן דע ר ײדישע ר ארעמקײ ט אי ן עלטע ר
פון 4 בי ז 7 יאר . דא ס אי ז געװע ן דע ר צװײטע ר ײדישע ר קינדער־גארט ן אי ן דע ר
ײדישער שפרא ך אי ן גאנ ץ פוילן . ד י אינםטיטוצי ע אי ז געװאר ן גענצלע ך אוים ־
געהאלטן דור ך דע ר שטאט־פארװאלטונ ג או ן געשטאנע ן אונטע ר דע ר אויפזיכ ט
פון אי ר ״סאציאלער־שוץ״ . ע ם פלעג ן אפ ט פארקומע ן באזוכ ן פו ן פארשטײע ר
פון דע ר מאכט .
די ארבע ט אי ז געװע ן באשװער ט דור ך דע ר גרויםע ר צא ל קינדע ר אי ן א קלײ ־
נעם לאקאל . אי ן ד י שפעטערדיק ע יאר ן זײנע ן פארגעקומע ן פארשײדענ ע אוים ־
בעסערונגען. װינטע ר האב ן ד י קינדע ר באקומע ן פו ן ד י געהעריק ע אינסטאנצ ן
א װארעמע ן פרישטיק . ד י מלאװע ר ײדיש ע פרויען־ארגאגיזאצי ע הא ט באזארג ט
די נוי ט באדערפטיק ע קינדע ר מי ט קלײדע ר או ן שיך .
אין יא ר 1932 אי ז ד י אינםטיטוצי ע איבערגעגאנגע ן אי ן א גרעםערע ר װאוי ־
גונג מי ט א גרויס ן הויף , װא ו ד י קינדע ר האב ן זי ך געקענ ט פר ײ שפילן .
פנקס מל^װ ע
329
פאר דע ר ײדישע ר ארעמע ר באפעלקערונ ג אי ז ד י קינדער־הײ ם געװע ן א זייע ר
וױכטיקע אינסטיטוציע . גליקלע ד זײנע ן געװע ן ד י עלטערן , א ז זײער ע קינדע ר
װאלגערן זי ך ניש ט ארו ם אי ן ד י שמוציק ע גאסן , װא ו ז ײ װער ן אפ ט געשלאג ן פו ן
די קריסטלעכ ע קינדער , נא ר פארברענגע ן א האלב ן טא ג אי ן א מאדערנע ם דער ־
ציאונגס־אנשטאלט.
דער צוזאמענשטע ל פו ן ד י עלטער ן אי ז געװע ן * האנדװערקע ר — 18 , קלײנ ־
הענדלער — 7 , לערע ר — 1 , טרעגע ר — 11 , דינערשאפ ט — 3
די קינדער־הײ ם פלעג ט פײער ן אל ע ײדיש ע נאציאנאל ע או ן ארבעטע ר ימים ־
טובים. יעד ן פורי ם אי ז פארגעקומע ן א טראדיציאנעל ע פארשטעלונ ג מי ט דע ר
באטײליקונג פו ן פי ל געס ט או ן עלטערן . דע ר מאגיסטרא ט פלעג ט אסיגניר ן געל ט
אויף זיסװאר ג פא ר ד י קינדער .
אין 1934 אי ז פארגעקומע ן א ן ענדערונ ג אי ן צוזאמענשטע ל פו ן דע ר מלאװע ר
שטאט־פארװאלטונג. אויפ ן אר ט פו ן בירגערמײסטע ר אי ז געקומע ן א רעגירונגס ־
קאמיםאר. דע ר מאגיםטרא ט אי ז געװע ן אי ן א גרויס ן דעפיציט . הא ט מע ן אנגעהויב ן
צו רעד ן װעג ן ליקװידיר ן פארשײדענ ע אינסטיטוציע ס או ן אויפ ן ערשט ן ארט , װ י
עם אי ז געװע ן פאראויםצוזען , ד י ײדישע .
אין יא ר 1935 , מיט ן אפפאר ן פו ן פרל ׳ לידזבארםק י קי מ ארץ־ישראל , אי ז ד י
אינםטיטוציע, װא ם אי ז געשאפ ן געװאר ן מי ט אזו י פי ל מ י או ן ארבעט , געשלאם ן
געװארן.
אריה ברמ ן(חי3ה )
פראגמענטן
בתי־תפילה
טלאװער שול ׳ בתי־מדרשי ם או ן שטיבלע ך האב ן זי ך געפונע ן אי ן דע ר
שול־גאס (קאזשיא ) או ן אי ן ד י ארומיק ע געסלעך . אי ן דע ר שו ל האב ן געדאװנ ט
דער ר ב או ן ד י מתנגדים ׳ שײנ ע יידן , בעלי־מלאכו ת או ן סת ם יידן .
אין דע ד שו ל הא ט אוי ך געדאװנ ט מענד ל װישינסקי , אדע ר װ י מע ן הא ט אי ם
גערופן סענד ל באשקעס , גבא י פו ן ״בקור־חולים ״ או ן,״בית־לחם״ . ע ר אי ז געװע ן
דער, װא ם הא ט זי ך אנגענומע ן דע ם ארעמאנ ס קשױודע . אי ך דערמא ן זי ך א פאקט :
דער פישע ר זר ח לענגאלק א הא ט אחיםגעװארפ ן פו ן דע ר דיר ה מיצנמאכערן , א ײ ד
אן ארעמאן . שבת , װע ן מע ן הא ט שוי ן געהא ט ארויסגענומע ן דא ם ספ ר צו ם לײענען ,
גײט מענד ל מי ט שנעל ע טרי ט ארוי ף אויפ ן באלעמער , גי ט א קלא פ אי ן טי ש : ״מע ן
װעט ניש ט לײענע ן אזו י לאנג , װ י ע ם געפינ ט זי ך צװיש ן אונד ז א ײד , װא ם הא ט
זיך געקענ ט דערלויב ן װינטע ר ארויסצואװארפ ן א ן ארעמא ן פו ן דע ר דירה״ . לענ ־
גאלקא הא ט זי ך פארשעמ ט או ן פארלאז ט ד י שול . צומארגנ ס הא ט ע ר גערופ ן
מיצנמאכערן צו ם רב . דע ר ר ב הא ט צוגעפסקנ ט מיצנמאכער ן 500 זלאטע ם אוי ף
א נײע ר דירה . לענגאלק א הא ט דע ם פס ק אויםגעפירט .
נישט אײנמא ל הא ט מענד ל געמאכ ט געװאלד ן אי ן דע ר שול , װע ן דע ר אדע ר
יענער הא ט ניש ט געװאל ט געב ן פא ר ״בקור־חולים ״ אדע ר ״בית־לחם״ . ע ר אי ז
געװען דע ר ,״םטראשאק ״ פא ר דע ר קהילה . פא ר זײנ ע חי ד הא ט מע ן מור א געהאט .
װעלטן פלעג ט ע ר איבערקערן , װע ן ע ם הא ט זי ך אי ם אויםגעדאכט , א ז ד י קהיל ה
האט געשטעל ט א צ ו הויכ ן פרײ ז פא ר דע ר שחיט ה אדע ר מצות .
די שו ל אי ז געװע ן אײנגעטײל ט אי ן דר ײ קאטעגאריע ם דאװנער . ב ײ דע ר
מזרח־װאנט זײנע ן געזעס ן ד י שײנ ע ײדן , בעםע ר געזאג ט — ד י רײכערע . נא ך ד י
330
פנקס מלאוו ע
331
די בעסער ע בעלי־מלאכות , שנײדערס , װ י בערי ש בײלאװיטש , מי ץ טאט ע יחזקא ל
בערמאן, זלמ ן ניבארסקי , מש ה קורט א או ן אנדערע . ז ײ האב ן שוי ן געהא ט א בלי ק
אויפן לעבן , געלעז ן א צײטונג , זי ך אינטערעסיר ט מי ט פארטײען . נענטע ר צ ו דע ר
טיר צ ו זײנע ן געזעס ן ד י שוסטערס , דע ר לאמע ר סענדע ר פו ן דע ר פלאצקע ר גאס ,
דער לאמע ר לײבטש ע פו ן דע ר װארשעװער , דע ר לאמע ר שמח ה מי ט זײנ ע זין .
יעדן פרײטיק־צו־נאכט ס פלעג ט דע ר ר ב קומע ן דאװנע ן אי ן שול . נא ך אי ם
פלעגט נאכגײ ן דע ר שמ ש זײנװ ל לאנגלעבן , א ײ ד מי ט א גראב ן בוי ך או ן מי ט
א שטענדיק ן שמײכ ל אויפ ן פנים .
אין נײע ם בית־המדרש , אדע ר װ י מע ן הא ט ע ס גערופ ן דא ס צױניסטיש ע בית ־
המדרש, האב ן געדאװנ ט ד י צױניסטן . גבא י אי ז געװע ן בנימי ן סאלדאנסקי , געחפ ן
דער רויטע ר בנימין . ע ר אי ז געװע ן דע ר ״סטראשאק ״ פא ר ד י קלײנ ע ײנגלעך .
מיר האב ן מור א געהא ט פא ר זײ ן בליק . ע ם אי ז געװע ן א פח ד ארויסצולאז ן ד י פאר ע
פון מוי ל בעת ן לײענע ן אדע ר דאװנען . מי ר האב ן אויפגעלעבט , װע ן ע ר פלעג ט
ארויםגײן אוי ף עטלעכ ע מינו ט פו ן בית־המדרש . אי ז ע ר צוריקגעקומען , אי ז אל ץ
מיטאמאל שטי ל געװארן .
בײ דע ר מזרח־װאנ ט האב ן געדאװנט : הענע ך טאץ , סאלאמאן , אברה ם
אײזיק ביעזשונסקי , אברה ם ראזנבערג . אפ ט פלעג ט ד א דאװנע ן אברה ם ראזנבערג ם
בחדער מש ה פו ן טשעכאנאװ , א ײ ד א ן אפיקורם . ע ר הא ט פו ן אלע ם געלאכ ט או ן
געטריבן שפאס . בעת ן דאװנע ן פלעג ט ע ר דערצײל ן װיצן .
די נדרי ם אי ן גײע ם בית־המדר ש פלעג ן גײ ן אוי ף צױניסטיש ע צװעקן . שמחת ־
תורה, אדע ר ב ײ הל ל פלעג ט מע ן צוזינגע ן ארץ־ישראלדיק ע לידער .
פון דע ר צװײטע ר זײ ט שו ל אי ז געװע ן דא ם אלט ע בית־המדרש . ע ם אי ז
געװען א ן אלט ע געבײדע , אינעוױיגי ק שמוצי ק או ן פארלאזט . װע ן ד י שנייע ן
פלעגן לאזן , הא ט דאר ט ד י בלאט ע דערגרײכ ט בי ז איבע ר ד י קנעכלען . דאר ט
האט געדאװנ ט בעיק ר ד י ארעמ ע באפעלקערונג , סת ם בטלנים , דורכרײזנד ע שנא ־
רערס, אדע ר א ײד , װא ס מע ן הא ט ארויםגעװארפ ן פו ן שטיבל , װײ ל זי ץ קינ ד הא ט
געלערנט אי ן דע ר גימנאזיע .
שמש אי ז געװע ן מאשק ע שמ ש (מש ה בײלאװיטש) , א ײ ד מי ט א שמוציק ע
קאפאטע. ע ר הא ט געפאנפע ט אונטע ר דע ר נאז . שטענדי ק פלעג ט ע ר פארשפע ־
טיקן צ ו עפענע ן דא ס בית־המדרש . װע ן ע ר אי ז אנגעקזמען , האב ן שוי ן אי ן דרוים ן
געװארט עטלעכ ע מגינים . צו ם סו ף פלעג ט זי ך ארויםװײזן , א ז ע ר הא ט פארגעם ן
מיטצונעמען ד י שליםלען . ע ר זוכ ט לאנ ג אי ן ד י צעריםענ ע קעשענע ס פו ן זײ ן
לאנגער קאפאט ע או ן צו ם םו ף מו ז ע ר אהײמגײ ן ברענגע ן ד י שליסלען . ע ר אי ז
אויך געװע ן דע ר שמ ש פו ן זיש ע מוה ל או ן מי ט אי ם מיטגעגאנגע ן אוי ף אל ע בריתן .
מען הא ט אי ם צולי ב דע ם גערופ ן ״מאשק ע מי ט ד י שטיקלעך ״
332
פנקס מל^וו ע
אין שכנו ת זײנע ן געװע ן ד י שטיבלעד . לעב ן דע ר מקװ ה אי ז געװע ן דא ם
גערער שטיבל . ד י דאװנע ר — גערע ר חםידים , אל ע פו ן דע ר אגודה . אפ ט פלעג ן
דארט פארקומע ן סקאנדאל ן צולי ב דעם ׳ װא ס א חםידיש ע טאכטע ר הא ט אנגעהויב ן
לערנען אי ן דע ר ײדישע ר גימנאזיע , שפאציר ן מי ט ײנגלעד ׳ אדע ר שפיל ן פיאנא .
נישט װײ ט פו ן דאר ט אי ז געװע ן דא ם שטיל ע אלעקםאנדע ר שטיבל , דא ס
סטריקאװער, אטװאצקער , נײשטעטע ר או ן אנדערע .
ל י י ב ל פ ר א ל
^|ײן װאםער־לײטונ ג הא ט מלאװ ע בי ז ד י לעצט ע יאר ן ניש ט געהאט .
װאסער הא ט ד י שטא ט גענומע ן פו ן ברונעמם , פו ן װעלכ ע מע ן הא ט געפלימפ ט דא ס
װאםער מי ט א האנט־פאמפע . אײנ ע אי ז געװע ן אי ן מאר ק לעב ן דע ר תיפלה , אײנ ע
אין דע ר פלאצקע ר גאס , אײנ ע אי ן דע ר װארשעװער , אײנ ע אי ן דע ר זאלדאװע ר או ן
אײנע לעב ן דע ר טורמע . דא ם פונאנדערטראג ן װאםע ר הא ט געשאפ ן פרנם ה פא ר
פיל מענטשן . א גאנצ ן טא ג פלעג ט מע ן זע ן װאסערטרעגע ר מי ט פידע ם או ן פו ן
בײדע זײט ן פול ע עמער ם מי ט װאםער .
א באקאנטע ר װאםערטרעגער , װא ם אי ז אוי ד געװע ן דע ר שטאט־אידיאט , אי ז
געװען לײב ל פראל . ע ר פלעג ט אײנמא ל אי ן יא ר באקומע ן א ן עליה , װע ן מע ן הא ט
געלײענט ד י תוכח ה או ן קײ ן לײטישע ר ײ ד הא ט אז א עלי ה ניש ט געװאל ט אננעמען .
עם אי ז שװע ר צ ו באשרײבן , װ י גליקלע ד לײב ל אי ז געװע ן מי ט דע ר עליה .
פאר ד י ימי ם נוראי ם פלעג ט אוי ף אי ם פאל ן א פחד . ע ר פלעג ט /׳דאװנע ך
מיט גרוי ם כװנה . ב ײ כל־נדר י פלעג ט ע ר פארלײג ן ד י לינק ע האנ ט אויפ ן אויער ,
די רעכט ע האנ ט אויסשטרעק ן צו ם הימ ל או ן מי ט א װײנענדיק ע שטימ ע שרײע ן
מיט התפעלו ת *כ ל נדרי , כ ל נדרי״ . מע ר הא ט ע ר ניש ט געקענט .
װען לײב ל אי ז שוי ן געװע ן א בחו ר אי ן ד י יארן , האב ן זי ד מענטש ן ארײנ ־
געמישט או ן לש ם מצװ ה געזע ן פא ר לײבלע ן א שידוד • א געװים ן טא ג הא ט ד י
שטאט געקאכט . לײב ל פרא ל הא ט חתונ ה געהאט . שב ת אי ז לײב ל געקומע ן מי ט
א טלי ת אי ן צױניסטיש ן בית־המדר ש (ע ר הא ט זי ד געהאלט ן פא ר א צױנים ט או ן
געטראגן א ״מענדל־דוד ״ (מגן־דוד) . ע ר הא ט געבעט ן בײ ם גבא י מפטיר . ע ר
האט אויסגעפירט . ע ר אי ז ארוי ף אויפ ן באלעמע ר או ן מי ט פארגלאצט ע אויג ן
און פאריםענע ם קא פ געמאכ ט ד י ברכ ה איבער ן םפר . צומארגנ ם הא ט לײב ל װײטע ר
געטראגן װאםע ר או ן זײ ן אידיאטי ש פני ם הא ט געשיעט .
פנקס מלצװ ע
333
ש י כ ו ר י ם
מין מלאוײ נ האב ן זי ד געפונע ן צוױ י יידיש ע שיכורים . דא ם זיינע ן געװע ו
די צוױ י ברידע ר אלנשטײן ׳ זי ן פו ן זילקע ׳ איטשעל ע זילקע ם או ן זי ץ ברודע ר לוזער .
איטשעלע אי ז געװע ן פו ן מיטעל ן װאוקס , מי ט ברײט ע פלײצע ס או ן א גראב ן
בויך. ע ר הא ט געטראג ן א קאשקעט . איבער ן בוי ך הא ט אי ם נאבגעהאנגע ן א גאל ־
דענע קײט , אי ן האנ ט הא ט ע ר שטענדי ק געהאלט ן א שטעקן . ע ר אי ז געװע ן א
תבואה־מעקלער, אבע ר דע ר עיק ר אי ז ב ײ אי ם געװע ן דע ר טרונ ק בראנפן . א ז
מען הא ט געדארפ ט איטשעלען , הא ט מע ן אי ם געקענ ט טרעפ ן נא ר ב ײ מילעװסקי ן
אין דע ר שעג ק לעב ן בופעט . װא ו ע ר פלעג ט טרינקע ן א ן א ״שהכל״ . ניש ט געװע ן
קײן פריץ , תבואה־סוחר , מעקלע ר װא ס זא ל ניש ט קענע ן איטשעלען . זעלט ן פלעג ט
מען מאכ ן א גרעסער ע תבואה־טראנזאקצי ע איטשעל ע זא ל ניש ט ד ק דערבײ . דרך ־
ארץ פלעג ט ע ר האב ן נא ר פאר ן פריץ . ע ר פלעג ט אי ם זען , פלעג ט ע ר נא ך פו ן
דערװײטנס זי ד בײג ן בי ז דע ר ערד , אראפכאפ ן דע ם הו ט או ן אויסשרײען ו ״גו ט
מארגן, הע ר פרי ץ ו ״
פארן מאכ ן א געשעפ ט פלעג ט ע ר שוי ן אנד,ויב ן טריגקען , או ן נאכ ן שליס ן
די טראנזאקציע , אי ז דא ך שוי ן אפגערעדט . װע ן מע ן הא ט געזע ן איטשעלע ן גײ ן
מיט שװער ע טריט , א פארריסענע ם קא פ או ן שעלט ן אוי ף פויליש , הא ט מע ן שוי ן
געװאוסט, א ז ע ר הא ט הײנ ט פארדינ ט געלט . ביטע ר אי ז געװען , װע ן ע ס אי ז
נישט געװע ן קײ ן געל ט צ ו קויפ ן דע ם ביטער ן טראפן , אבע ר שטענדי ק הא ט זי ד
שוין װע ר געפוגען , װא ס הא ט אי ם מכב ד געװע ן מי ט א כוסה . װע ן זײ ן אײניאריקע ר
זון אי ז קראנ ק געװאר ן הא ט ע ר אי ם געגעב ן א לײטיש ע כוס ה 96־קע ר מי ט פעפער .
איטשעלען אי ז שװע ר געװע ן צ ו פארשטײן , א ז א גוטע ר טרונ ק בראנפ ן זא ל ניש ט
העלפן.
אימת־מות פלעג ט אוי ף אי ם פאלן , װע ן ע ר הא ט געדארפ ט אד,ײמגײ ן בײ ־
נאכט, אדע ר אי ן א רעג ן מי ט בליצ ן או ן דונערן . אײנע ר פו ן ד י זי ן פלעג ט אי ם
דעמאלט באגלײטן . אײנמא ל הא ט דע ר זו ן ב ײ אז א געלעגגד,ײ ט געפאדער ט פו ן אי ם
טאשן־געלט. הא ט זי ך איטשעל ע פארעקשנ ט או ן ניש ט געװאל ט געבן . הא ט דע ר
זון געמאב ט דע ם אנשטעל , א ז ע ר זע ט שדי ם או ן ניש ט געװאל ט גײ ן װײטער . אי ־
טשעלע הא ט ארויסגענומע ן עטלעכ ע זלאטעס , געגעב ן דע ם פארעקשנט ן זו ן או ן צו ־
געלײגט א פא ר באליערעס .
אז ע ס הא ט זי ך פארנומע ן אוי ף א שטורעם , הא ט איטשעל ע שנע ל פארלאז ט
די שענק . װע ן ע ס הא ט אנגעהויב ן דא ס געקלאפער , אי ז ע ר פשו ט פארריק ט גע ־
װארן פא ר מורא . נא ך יעד ן זע ץ אי ז ע ר מי ט א געװאל ד ״שמ ע ישראל ״ ארי ץ צו ם
שכן, דו ד אלטע ר % ״געװאלד , ר ׳ דו ד װא ם טו ט מע ן ?״ , ״װא ם אי ז ?״ , ״װא ם פארשטײ ט
334
פנקס מלאװ ע
איר ניש ט ז ע ס דונער ט יאד , ע ס אי ז יא ד מ ן השמים״ . א האל ב טויטע ר אי ז ע ר
געװען נאכ ן דונערן .
איטשעלע קריג ט זי ד אמא ל מי ט מאטע ס כץ . װער ט ע ר אויפגערעגט , כאפ ט
ארויס 5 זלאטעס , װארפ ט ארײ ן ד י מטב ע אי ן הו ט פו ן א גוייש ן בעטלע ר או ן הײס ט
אפזאגן א תפיל ה פא ר דע ר נשמ ה פו ן הײליק ן מאטעאוש .
דער ברודע ר לוזע ר אי ז געװע ן נא ד א גרעסערע ר טרינקער . א ן אלטע ר בחור ,
א דארער . זומע ר צ י װינטע ר הא ט ע ר געהא ט א רויט ע נאז . ע ר אי ז אוי ד געװע ן
א תבואה־מעקלער . אזו י װ י ע ר הא ט א ם ד געטרונקען , אי ז ע ר געװע ן א גרויסע ר
קבצן.
אײנמאל אי ז ע ר געװע ן זײע ר פארזארגט . ד י שטױו ל זײנע ן צעריסן , דא ס
רעקל אויסגעריבן . גײ ט ע ר אי ן גא ס או ן טרעפ ט א פו ר מי ט תבוא ה פו ן דאר ף
באגוזשין פא ר יעק ב שלמ ה מאנדזשאק . גײ ט ע ר צ ו או ן זאגט , א ז ד י תבוא ה גײ ט
אויף א ן אנדע ר ארט . אזו י װ י ד י גוײ ם האב ן אי ם געקענט , זײנע ן ז ײ פארפארן , װא ו
ער הא ט געהײסן . ע ר הא ט ד י תבוא ה פארקויפט . אי ן א פא ר שע ה ארו ם אי ז שוי ן
לחער געגאנגע ן אי ן גא ס מי ט א פא ר נײ ע שטױול , א נ ײ היט ל או ן אנצוג , שיכו ר װ י
לוט. װע ן ע ר הא ט דערזע ן דע ם פריץ , הא ט ע ר אויסגעשריג ן ? ״זא ל לעב ן באגו ־
זשין, זעט , װא ם אי ד הא ב אײנגעהאנדל ט פא ר באגוזשיגע ר געלט״ .
ש נ י י ד ע ר
^נײדער הא ט מלאװ ע געהא ט ניש ט קײ ן שלעכטע . פי ל פו ן ז ײ זײנע ן
געװען מע ר אויפגעקלערטע . צװיש ן ז ײ אי ז געװע ן זלמ ן ניבארסקי , א באלעזענע ר
מענטש, אײנע ר פו ן ד י גרינדע ר פו ן דע ר צױניסטישע ר ארגאניזאציע . בערי ש בײ ־
לאװיטש, װא ס אי ז געװע ן ראטמאן , דאזא ר או ן פארזיצע ר אי ן דע ר פאלקס־באנק .
יהודדי לײ ב לעװענטא ל או ן איטש ע שולמירסקי .
מײן טאטע , יחזקא ל בערמאן , הא ט א לאנג ע צײ ט געפיר ט א גרויס ן װערקשטע ל
און באשעפטיק ט 12 ארבעטער . ע ר הא ט געשטאמ ט פו ן טשעכאנא װ או ן פו ן 1903
האט ע ר געלעב ט אי ן מלאװ ע בי ז זײ ן טוי ט אי ן יא ר 1938 . ע ר אי ז געװע ן א פשוטע ד
ײד, ניש ט געהא ט קי ץ בילדונג , אבע ר געהא ט א געזונט ן צוגאנ ג צו ם לעבן . ע ר
איז געװע ן פו ן ד י בעלי־מלאכות , װא ס האב ן לי ב זײע ר פאד . ע ס הא ט אי ם פארדראסן ,
װאס אונתע ר ױגנ ט שעמ ט זי ד מי ט א פאד . ע ר הא ט געשעצ ט א בחור , װא ס אי ז
א גוטע ר פאכמא ן או ן אי ז איי ד געבילדעט . אדאנ ק זי ץ פא ד הא ט ע ר געהא ט בא ־
ציאונגען מי ט אל ע מלאװע ר רעגירונגס־באאמטע , אנהויבנדי ק פו ן פארזיצע ר פו ן
קױיז־געריכט או ן ענדיקנדי ק בײ ם טורמע־װעכטע ר אדע ר פאליציאנט . ע ר פלעג ט
די קענטשאפט ן אויסנוצ ן צ ו טא ן טובו ת מלאװע ר ײדן . ע ס מאכ ט זי ד אמאל , מע ן
פנקס מל^װ ע
335
כאפט דע ם אלט ן צעגל א בײ ם אויםארבעט ן בראנפ ן א ן א דערלויגעני ש פו ן דע ר
אקציז. ע ם דראע ן אי ם יאר ן טורמע . אדאנ ק מײ ן פאטע ר װער ט ע ר פארמשפ ט
נאר אוי ף 3 חדשי ם או ן אנשטא ט צ ו זיצ ן אי ן דע ר תפיםה ׳ זיצ ט ע ר אינדערהײ ם
און אי ן ד י טורמע־ביכע ר אי ז פארשריבן ׳ א ז ע ר געפינ ט זי ך דארט .
מײן פאטע ר פלעג ט ניש ט גײ ן עםן > בי ז ע ר הא ט ניש ט פארזארג ט ד י ײדיש ע
ארעםטאנטן מי ט עםן . יעד ן שב ת או ן װם־טו ב הא ט ע ר צוזאמענגענומע ן א מני ן
ײדן צ ו דאװנע ן אי ן דע ר טורמע . ע ם אי ז ב ײ אי ם שטענדי ק געװע ן א געג ײ פו ן ײד ן
פון מלאװ ע או ן אומגעגנד . ע ר הא ט קײנע ם ניש ט אפגעזאג ט קי מ הילף .
די ״טאנדעטניקעם ״ האב ן געהא ט ״שטעלן ״ אי ן מארק ׳ װא ו ז ײ האב ן אי ן
טארג־טעג פארקויפ ט ביליג ע אויםארבעטונגען . ד י הויפט־טאנדײטע ר זײנע ן גע ־
װען ד י ברידע ר צײטא ק (לאקש) , אהר ן פאדיאז ד מי ט ד י זי ן או ן אנדערע . דע ר
פויער הא ט זי ך גו ט געפיל ט בײ ם אײנקויפ ן אי ן גאם , װײ ל ע ם הא ט זי ך אי ם תמי ד
געדאכט, א ז ע ר גענאר ט דע ם םוחר . א פאלט ן אדע ר א ן אנצוג , פא ר װעלכ ן מע ן
האט אנגעבאט ן 200 זלאטעם , הא ט ע ר געקויפ ט פא ר 50 זלאטעם . װע ן דע ר פאלט ן
איז געװע ן צ ו גרוים , הא ט אז א םוח ר אוי ך געפוגע ן א ן עצה . דע ר פויע ר שפיגל ט
זיך פו ן פארנט , נעמ ט דע ר םוח ר אײ ן פו ן הינטן . שפיגל ט זי ך דע ר פויע ר פו ן הינטן ,
נעמט דע ר םוח ר אײ ן פו ן פארנט . אי ז א היט ל צוגרוים , רוק ט מע ן ארײ ן א פינגער .
װען פאמער ן הא ט זי ך פאראײניק ט מי ט פוילן , האב ן ד י דארטיק ע אײגװאוינער ,
װאם זײנע ן געקומע ן אוי ף ד י טערגער , גיש ט געװאום ט א ז מע ן דאר ף זי ך דינגע ן
און געצאלט , װיפ ל מע ן הא ט פו ן ז ײ פארלאגגט . ד י טאגדײטע ר זײנע ן דעמאל ט רײ ך
געװארן. װע ן ד י גוײ ם האב ן זי ך ארומגעזען , א ז מע ן גענאר ט ז ײ אפ , האב ן ז ײ אויפ ־
געהערט צ ו קומע ן קײ ן מלאװע . ד י טאנדײטע ר האב ן אנגעהזיב ן צ ו פאר ן אוי ף
יארידים נא ך פאמערן . מע ן פלעג ט דינגע ן א פו ר או ן אפיל ו װינטער , אי ן ד י גרעםט ע
פרעםט, פלעג ן ז ײ זי ך שלעפ ן אוי ף ד י יארידים . אפ ט פלעג ן ז ײ גוײ ם באפאל ן
און ראבירן , אבע ר דא ך זײנע ן ז ײ װײטע ר געפארן . מע ן דאר ף פרנםה . ד י לעצט ע
יארן אי ז געװע ן א שטארקע ר באיקא ט קעג ן זײ , אונטערגעשטיצ ט דור ך דע ר רע ־
גירונג, אבע ר מע ן הא ט דע ם פויע ר ניש ט געקענ ט צוגעװאוינע ן צ ו קויפ ן אי ן
קריםטלעכע געשעפטן .
דראזשקאזשעם
[ י דראזשקע ם זײנע ן געװע ן אויםגעשטעל ט לעב ן דע ם שטאט־גארטן .
צװישן ד י באקאגט ע דראזשקאזשע ם אי ז געװע ן,״קויטשע״ , א ײ ד פו ן מיטעל ן װאוק ם
מיט א װילדע , געל ע בארד . זע ט ע ר אײנע ם גײ ן מי ט א װאליזק ע אי ן דע ר האנט ,
שלעפט ע ר אי ם מי ט כו ח ארי ץ אי ן זי ק דראזשקע . פו ן צײ ט צ ו צײ ט װער ט ע ר
386
פנקס מלןןװ ע
אוים דראזשקאז ש או ן פאר ט נא ך דאנצי ג שנארען . ד י ״ר ״ הא ט ע ר גיש ט ארוים ־
גערעדט דייטלעך . אנשטא ט ״פריים ך הא ט ע ר געזאג ט ״פיאאםף , אנשטא ט ״ארוים ־
טרײבך — ״איאםטיאאבך . הא ט מע ן אי ס מכב ד געװע ן מי ט א ציגארעט , הא ט ע ר
צוגעגומען דא ם גאנצ ע שאכטל .
דוד־יאנע אי ז געװע ן א דא ר ײדל , לי ב געהא ט פו ן צײ ט צ ו צײ ט צ ו נעמע ן
א גלעז ל בראנפן . נא ך א גוט ן טרונק , פלעג ט ע ר זאג ן א פשטל . זי ץ פערד ל הא ט
קוים געשלעפ ט ד י פי ם או ן מע ן הא ט געקענ ט צײל ן זײנ ע אל ע בײנער . ע ר הא ט
כמעט תמי ד פארשפעטיק ט דע ם צוג . דוד־יאנ ע פאר ט פו ן דע ר באן . ״װא ם עפע ם
אזוי פר י פו ן צוג , ר ׳ דוד־יאנ ע ? ״ ״אי ך פא ר נא ך פו ן ערשט ן צוג״ .
%
אמאל פא ר אי ך מי ט דוד־יאנע ן צו ם צוג . ״ר ׳ דוד־יאנע , אי ר הא ט דא ך ניש ט
אויף ד י פאדערשט ע רעדע ר קײ ן גומע״ . ״ט א װא ס גײ ט ע ם די ך אן , אוי ף ד י פא ־
דערשטע רעדע ר זי ץ אי ך דא ך או ן ד ו זיצם ט דא ך אוי ף גומ ע או ן די ר אי ז װײך״ .
אין שטא ט הא ט מע ן געזאגט , א ז דוד־יאנ ע קע ן לערנען .
אנדערע דראזשקאזשע ם זײנע ן געװען * שי ע שקאפ , אבר ם קאפ , אלישע ,
משה מרדכ י או ן אנדערע •
שפעטער הא ט דגיא ל לינדנבער ג אװעקגעשטעל ט א ן אויטאבום , װא ם הא ט
פאר עטלעכ ע גראש ן געפיר ט פאםאזשיר ן צו ם צוג . פא ר ד י דראזשקאזשע ם אי ז ע ם
געװען א שװער ע קאנקורענץ .
זיגמונט קלענע ץ
מײנע חדרי ם או ן רבי ס
ביז בר־מצװ ה הא ב אי ך שוי ן געהא ט געענדיק ט אל ע מלאװע ר ״בילדוגגם ־
אנשטאלטך. אנגעהויב ן הא ב אי ך בײ ם ״פולטוםקער״ . דא ם אי ז געװע ז אז א מי ז
״קינדערגארטך. דערנא ך אי ז געקומע ז דא ם הד ר פו ן איטש ע קאטע ר או ן נאכדע ם —
די העכםט ע שטופ ע — דע ר ״טשאיקער ״
אז מע ז הא ט מי ך דא ם ערשט ע מא ל געבראכ ט אי ז חד ר ארײ ז צו ם ״פולטום ־
קער״, הא ט מי ך דע ר רב י גענומע ז אוי ף דע ר שוים ׳ הא ט מי ר מיט ן טײט ל געװיז ז
דעם אלף־בי ת או ן װע ן אי ך הא ב אנגעהויב ן ריכטי ק נאכצוזאגן , הא ט מע ן מי ר ״פו ן
הימל״ אראפגעװארפ ן א צוקערל . דא ם אי ז מי ר זײע ר געפעל ז או ן אזוי , װ י אי ך
האב געהא ט א גו ט קעפל , הא ב אי ך מי ר שוי ן פארגעשטעלט , א ז אי ך װע ל אװדא י
באלד קריג ן א פול ן זא ק מי ט צוקערלעך .
״אין דע ר בײק ע הא ב אי ך געגלויב ם
און צ ו ד י צוקערלע ך הא ב אי ך געהאפט ,
אבער מײנ ע שונאי ם זאל ן אזו י לעבן ,
צי מע ן הא ט מי ר א זא ק מי ט צוקערלע ך געגעבן. ״
מיט אדע ר א ן ד י צוקערלע ך אי ז מי ר דא ם חד ר פו ן ״פולטוםקער ״ זײע ר
געפעלן. געלערנ ט האב ן דארט ן א צװאנצי ק ײנגלע ך או ן מײדלעך . א פיר־פינ ף זײנע ז
געזעםן אוי ף ד י בענק , ױינע ן ד י אנדער ע ארומגעלאפ ן אויפ ן הוי ף או ן זי ך גע ־
שפילט.
״נו, יענקל , בי ק ד ו דיך ,
נײן, אי ך נמסט , העני ך מו ז זי ך יעצ ט ביקן .
נײן, יענקל , דו , דו , דו. ״
האבן ד י ײנגלע ך געשריגן , אזו י לאנג , בי ז יענק ל הא ט זי ך געביקט , פאנאנדערגע ־
שפרײט ד י פאל ע פו ן זי ץ קאפאטע . א פא ר ײנגלע ך האב ן ארויפגעלײג ט זײער ע
הענט אוי ף יענקל ם רוקן . אײנע ר שי ן ד י ײנגלע ך הא ט געגעב ן מי ט זײ ן הענט ל
א פאט ש אי ן יענקל ם הינט ן או ן געפרעגט , מי ט װעלכע ר האנט . יענק ל הא ט א בים ל
337
338
פנקס מל^װ ע
געקלערט או ן געענטפער ט $ ״מי ט דע ר רעכטע ר האנט״ . קוי ם הא ט ע ר ע ס ארוים ־
געזאגט, האב ן אל ע ײנגלע ך צוזאמע ן אנגעהויב ן זינגען *
״װאלסטו געזאג ט מי ט ד י לינק ע האנט ,
װאלסטו געװע ן אי ן ענגעללאנד .
און אזו י ביםט ו אונטע ר ד י באנק. ״
איך או ן אל ע ײנגלע ך האב ן אזו י געװאל ט זײ ן אי ן ״ענגעללאנד״ , אבע ר קײנע ר הא ט
קײנמאל ניש ט ריכטי ק געטראפ ן או ן מי ר זײנע ן שטענדי ק געװע ן אונטע ר דע ר
באנק.
אממײםטן האב ן ד י ײנגלע ך חוז ק געמאכ ט פו ן א ײנגל , װא ם הא ט געהײם ן
משה. ד י ײנגלע ך האב ן געמאכ ט א רעדל , גענומע ן משה ן אי ן ד י מי ט ארי מ או ן
האבן געזונגע ן *
״משה, קוישע , לאבויה ,
איז געשלאפ ן מי ט ד י אלט ע גויה .
משה הא ט זי ך באפישט ,
די גוי ה הא ט אי ס אונטערגשוישט. '
אלע האב ן געלאכ ט או ן געשריג ן * ״ א בע , א בע״ , בי ז משהל ע הא ט אנגעהויב ן צ ו
וױינען.
גאנץ אנדער ש הא ט מע ן זי ך געשפיל ט אי ן הד ר פו ן דע ר העכערע ר מדרגר ״
בײ איטש ע ״קאטער״ . פו ן װאנע ן ע ס קומ ט צ ו דע ם רב י דע ר נאמע ן קאטער ,
װײס אי ך נישט . ע ר אי ז געװע ן א דיקע ר מי ט א פעט , טונק ל פני ם או ן געטראג ן
א זײע ר לאנג ע קאפאטע . בײ ם גײ ן הא ט ע ר זי ך געשאקל ט פו ן אײ ן זײ ט אוי ף דע ר
אנדערער, װ י א קאטשקע , א ז אײגנטלע ך הא ט ע ר געדארפ ט הײס ן ״איטש ע קאטשקע ״
ער אי ז געװע ן א שטרענגע ר מלמ ד או ן לי ב געהא ט צ ו געב ן פעט ש אדע ר שלאג ן מיט ן
קאנטשיק, א ז ע ס הא ט געקנאלט . געלערנ ט הא ט מע ן ב ײ אי ם הומ ש מי ט רש״ י
און א ביס ל גמרא . געשפיל ט הא ט מע ן אי ן פאלאנ ט או ן אי ן טשאיעם .
דער ײדישע ר פאלאג ט אי ז געװע ן א פשוטער . מע ן הא ט געקלאפ ט א פילק ע
מיט א שטי ק האל ץ או ן א ז ד י פילק ע אי ז געפלויגן , זײנע ן ד י ײנגלע ך געלאפן . װע ר
עס אי ז לענגע ר געלאפן , הא ט געװאונען .
מען הא ט אוי ך געמאכ ט װיצן , צו ם בײשפי ל : זאג ט א ײנג ל צ ו א נייע ם בחורל :
״אברהמל, אי ך װע ל זאג ן א װאר ט או ן ד ו װעס ט פרעג ן : ״װא ו ז ״ — ״ויהי״ , ט זאג ,
אברהמל, װאו״ . ״װאו״ . ״בימ י — װאו , אחשורו ש — װאו , המול ך — װאו ,
מהודו — װאו , וע ד — װאו , כו ש — וואו״ , אי ן ת.. . אריץ .
דאס חד ר פו ן דע ר העכםטע ר מדרג ה אי ז געװע ן בײ ם טשײקער . ע ר אי ז
פנקס מלאוו ע
339
געװען א שײנע ר ייד , מי ט א לאנגע ר זיידענע ר באר ד או ן א בליי ך דורכזיכטי ק פנים ,
װי מע ן זע ט אוי ף ד י בילדע ר פו ן הירשנבער ג אדע ר פיליכאװםקי .
ער הא ט געהא ט צוױ י טעכטער , װא ם האב ן געקענ ט גו ט עברי ת או ן תנ״ך .
די תלמידי ם פו ן טשײקע ר זײנע ן אל ע געװע ן פו ן ד י בעסער ע מלאװע ר משפחו ת או ן
אין ד י בר־מצוה־יארן . געלערנ ט האב ן מי ר תנך , אממײםט ן ישעיהו , ירמיה ו או ן
אנדערע נביאים . דע ר טשײקע ר הא ט זי ך אויסגעצײכנ ט מי ט פארפאם ן אויפשריפט ן
אויף מצבו ת פו ן נגידי ם מי ט דע ם נאמע ן צוזאמענגעשטעל ט פו ן ד י ערשט ע אותױ ת
פון דע ם שיר . כ׳װײ ס ניש ט צ ו ד י שירי ם האב ן געהא ט א ליטעראריש ן װערט , אבע ר
מיר ײנגלע ך זײנע ן געװע ן מי ט ז ײ אנטציקט .
די חםידי ם האב ן געהאלט ן דע ם טשײקע ר פא ר א שטיק ל אפיקורם ׳ כאט ש
ער הא ט געדאװנ ט אי ן א שטיבל , אבע ר ד י גאנצ ע שטא ט הא ט געװאוסט , א ז ע ר אי ז
א פײערדיקע ר צױניםט . זײנ ע תלמידי ם זײנע ן טאק ע געװע ן זי ן פו ן מתנגדים .
יעקב ראד^ ק
די מלאװע ר ארבעטער־ביבליאטע ק
מלאװע אי ז געװע ז א פרומ׳ 5 שטאט . פמנר , װײ ם ניש ט קײ ו פ8נ8 -
טישע. שוי ן אי ן יא ר 1910 הא ט מלאװ ע פארמאג ט א ן אנגעזעענ ע ארבעטער ־
ביבליאטעק׳ ארו ם װעלכע ר ם׳הא ט זי ך גײסטי ק אויםגעלעב ט פאקטי ש ד י גאנצ ע
ײדישע ױגנט .
געװען אי ז ד י ביבליאטע ק אי ן א דאך־שטיב ל ב ײ מענד ל װישינסק י אי ן הויז .
זי אי ז ניש ט געװע ן רחבותדי ק או ן מהודרדי ק או ן אװדא י ניש ט פארמאג ט קײ ן רײו ־
באצירטע מעבל ׳ אבע ר דערפא ר הא ט ז י שוי ן בײ ם סאמ ע אנהוי ב פארגעשטעל ט מי ט
זיך א װיכטיק ע קולטורעל ע אינסטיטוציע . ד י ביבליאטע ק אי ז פו ן תהיל ת א ן
געװארן פא ר מי ר או ן מײנ ע חברי ם ד י הײ ם או ן שול .
ס׳געדענקען זי ך נא ך יענ ע פרײטי ק אװנט ן אי ן דע ם קלײנע ם געפאקט ן זא ל
מיט ד י צעװארעמט ע געמיטע ר פו ן דע ם ױנג ן עול ם בחורי ם או ן מײדלעך , װעלכ ע
זײנען געקומע ן הער ן א נ ײ װאר ט פו ן ד י גחים־שטאטיש ע רעפערענט ן או ן לעק ־
טארן. ס׳געדענקע ן זי ך אוי ך ד י חםידיש ע התלהבו ת מי ט װעלכע ר מ׳הא ט נאכ ־
געזאגט ד י אזוי־גערופענ ע דבר י תור ה פו ן ד י רעדנער ׳ אײנגעחזר ט יעד ן רו ף או ן
לאזונג או ן דיסקוטיר ט יעד ע פארטײ־אידעאלאגי ע או ן פראגראם .
איך געדענ ק דע ם שלאנק ן אברה ם פערלמוטע ה דע ר זו ן פו ן ר ׳ ױם ף דע ם
אלעקסאנדער חסי ד מי ט דע ם גרויס ן גאלאנטער ײ געשעפ ט אי ן מיט ן מארק . אברה ם
איז תמי ד געװע ן א צוריקגעצויגענע ר או ן װינצי ק זי ך געעוסק ט מי ט שטאטיש ע
ענינים, אבע ר אי ן ביבליאטע ק אי ז ע ר געװע ן אײנע ר פו ן ד י סאמ ע טעטיקםט ע
און פאפולערםט ע רעדנער . ע ר הא ט געהא ט א ם ך אינטעליגענץ , או ן געװע ן נישקשה ־
דיק באהאװנ ט אי ן פאליטיש ע עקאנאמיע , נאטור־געשיכט ע או ן אי ן ד י
ײדישע קלאסיקער . זײ ן שפרא ך אי ז געװע ן א געשליפענע , ד י דיקצי ע א קלאר ע
און ד י געדאנקע ן — רײכע .
פנקס מלאװ ע
341
איך געדענ ק אוי ך דע ם באלעבאס , דע ר שפרודלדיקע ר מענד ל װישינםקי , מי ט
זיץ פארדאר ט פני ם או ן צװ ײ קלײנ ע אומרואיק ע אויגן . תמי ד הא ט ע ר געזוכ ט
פגימות או ן חםרונות , או ן דע ר עיק ר הא ט ע ר געשטורעמ ט קעג ן ד י רײכ ע בני ם
װאס פיר ן פארבאטענ ע ליבע ם הינטע ר דע ר צערקװע . ע ר אי ז בכל ל געװע ן דע ר
יזדע הכל , או ן חוז ק געמאכ ט פו ן ד י װאויל־געלערנט ע װא ם גרויס ן זי ך מי ט זײע ר
קענטשאפט. ע ר הא ט אוי ך געװאוס ט װא ם ס׳קומ ט פא ר בײ ם ר ב אי ן שטוב ,
געװאוםט אל ע אײנצלהײט ן ארו ם דע ר מחלוק ה צװיש ן ד י גערע ר או ן אלעקםאנדע ר
חסידים, געװאום ט גענו י ד י פאליטי ק אי ן דאזאר־שטיב ל או ן אפיל ו װע ן מ׳װע ט
פאריכטן דע ם שטאטיש ן זײגע ר דערפא ר װא ס ע ר הא ט זי ך פלוצע ם אפגעשטעל ט
און אויפגעהער ט אויסצוקלינגע ן זײנ ע מעטאליש ע טענער .
בשעת ע ר הא ט פונאנדערגעטראג ן ד י גאזעטן , הא ט ע ר אוי ך געהא ט עפע ם
װאס צ ו דערצײלן . מי ט זײנ ע קלײנ ע אויגעלע ך הא ט ע ר אל ץ דערזען , או ן מי ט
זיץ שאר ף צינג ל הא ט ע ר תמי ד געהא ט עפע ם צ ו זאג ן או ן ארײנצוזאגן . ע ר הא ט פא ר
קײנעם קײ ן מור א ניש ט געהאט , ניש ט פאר ן גבי ר או ן יחם ן או ן ניש ט פאר ן רעדנע ר
און אגיטאטאר . ע ר אי ז אוי ף זײ ן אופ ן געװע ן דע ר אמת־זוכע ר או ן סאציאל־מאנער ,
און אי ם הא ט ניש ט געאר ט אוי ב דע ר אמ ת זײנע ר הא ט עמעצ ן געשטאכ ן אי ן זיבעט ן
ריפ.
שבת בײטא ג פלעג ן אי ן ביבליאטע ק פארקומע ן פארלעזונגע ן או ן דיםקוםיעם ,
און א ט ב ײ ד י דאזיק ע דיסקוםיע ם פלעג ט מענד ל װישינסק י ארומלויפ ן איבער ן זא ל
א צעטראגענע ר מי ט פונאנדערגעשפרײט ע הענ ט װ י ע ר װאל ט זי ך געיאג ט עפע ם צ ו
כאפן. זײ ן קלײ ן שיטע ר בערד ל הא ט זי ך טומלדי ק געטרײסלט , או ן זײ ן קװיטשי ק
קזלכל אי ז געװאר ן העכער , שארפע ר או ן בײםיקער .
— מעשי ם ! — הא ט ע ר גאלי ק ארויםגעשיפע ט — טו ט עפע ם פאר ן ארעמע ן
מענטשן, טו ט. י װא ם טויג ן אײ ך אל ע אײער ע רײד , א ז אי ר טו ט ניש ט עפע ם ממשות ־
דיקם ? ! א שפאר ־ או ן לײ־קאם ע דאר ף מע ן האב ן צ ו געב ן א ײד ן א גמילו ת חםד ,
א שפא ר או ן ל ײ קאםע , אי ר הער ט צ י נײ ן 1 !
אװדאי הא ט מע ן אי ם אויסגעהערט , װארע ם א ט דע ר אומרואיקער , שארף ־
צינגלדיקער מענד ל װישינםק י אי ז באמ ת גא ר געװע ן א ליבהארציקע ר מענט ש װא ם
האט אוי ף זײנ ע שמאל ע פלײצע ם געטראג ן נא ר דע ם עו ל הגלות .
די ביבליאטע ק הא ט אוי ך געהא ט א דראמאטיש ע סעקציע , װעמענ ם מיטגלידע ר
איך געדענ ק בלוי ז טײלװײז . ד י ערשט ע פיעס ע װא ס ז י הא ט אויפגעפירט , אי ז דוכ ט
זיך געװען ? ״דא ס ײדיש ע קינד״ , א מאכערײק ע אימפארטיר ט אז ש פו ן אמעריקע .
די אויפפירונ ג אי ז געװע ן א געלונגענע , או ן דע ר עול ם הא ט גרוי ם הנא ה געהאט .
װי וױי ט אי ך געדענק , האב ן ד י הויפט־ראל ן געשפיל ט װינדיצקי , װיטמאן , או ן ד י
ברידער שמידט .
בשעתם הא ט מע ן ד י דאזיק ע אויפפירונ ג פאררעכנ ט פא ר א קולטורעל ן אזיפטו ,
342
פנקס מל^וו ע
און מ׳הא ט זי ד שוי ן געגריי ט אויפצופיר ן אנדער ע פיעם ן פו ן דע ם מין . אבע ר ד א
האבן ד י פרומ ע לײ ט מיט ן דאזא ר ישעיה ו מאנדר ע ברא ש גענומע ן מאכ ן געוואלד ן :
סטײטש, יידיש ע בחורי ם או ן בתולו ת זאל ן גא ר אי ן א מיט ן מיטווא ך ווער ן פורים ־
שפילער, רחמנ א לצל ן !
דער גרעםטע ר געװינ ם אי ז אװדא י געװען , װא ם דור ך דע ר ביבליאטע ק האב ן
מיר זי ד באקענ ט מי ט ד י שאפע ר פו ן דע ר ײדישע ר ליטעראטו ר או ן אזו י ארו ם בעםע ר
פארשטאנען דא ם ײדיש ע לעבן .
שרעפי דו ד(עוב ד שערפםקי ) — ומ״אבי ב
זכרונות פו ן ״בחו ר הזעצער ״
די ײדיש ע דרוקער ײ
לייביש היינםדארפ ם דרוקער ײ אי ז געעפנ ט געװאר ן אי ן מלאוו ע נא ו פא ר
דער ערשטע ר װעלט־מלחמה , או ן הא ט ארויסגעגעב ן א ס ך דרוקע ה װא ס האב ן
אנגעהויבן װ י לערן־ײנגלעך , או ן שפעטע ר האב ן אײניק ע פו ן ז ײ געארבע ט אי ן פאר ־
שײדענע שטע ט או ן לענדער .
די ארבע ט פו ן א זעצע ר אי ז אי ן הײנסדארפ ס דתקער ײ ניש ט געװע ן קײ ן
לײכטע, צולי ב דע ר פרימיטױוע ר אײנריכטונ ג או ן דע ם ארעמע ן קאמפלע ט זא ץ —
בפרט אי ן ײדיש .
׳,אזא שטאט , װ י מלאװע , דאר ף האב ן אי ר אײגענ ע ײדיש ע צײטונג״ , הא ט
געטענהט א . מ . פערלמוטער . ע ר אי ז געװע ן א ן ענערגישע ר ױנגערמאן , ניש ט
געפרעגט ב ײ קײנעם , אװע ק קײ ן װארשע , אײנגעהאנדל ט א קאמפלע ט ײדיש ע
שריפט, געברענגט , אויסגעפאק ט או ן געמאכ ט א ״זעצערײ ״ ב ײ זי ך אי ן שטוב .
ער הא ט גענומע ן צונויפשטעל ן א צײטונג . צװיש ן מנח ה או ן מערי ב הא ט ע ר
ארײנגענומען צ ו היל ף עטלעכ ע בחורי ם או ן געשטעל ט זי ך צ ו דע ר ארבעט . הא ט
זיך אבע ר ארויסגעװיזן , א ז ע ס זײנע ן נישט א קײ ן ספאצן . װידע ר אװע ק קײ ן
װארשע, באקומע ן א פעק ל ספאצן , ארײנגעלײג ט ע ס אי ן ד י קעשענ ע פו ן פוטע ר או ן
ארײן אי ן באן . אויסגעטא ן דא ס פוטע ר או ן געכאפ ט א דרימל , חלומענדי ק װעג ן
דער קאריער ע פו ן א רעדאקטאר . בײ ם אנקומע ן קײ ן מלאװ ע הא ט זי ך ארויסגעװיזן ,
אז צוזאמע ן מיט ן פוטע ר זײנע ן פארשװאונד ן ד י ספאצן .
פערלמוטער רעזיגניר ט נישט . מע ן ברעכ ט איבע ר ד י איבעריק ע אותױ ת או ן
מען הא ט ספאצן . מיט ן דרוק ן זײנע ן געװע ן שװעריקײטן . פערלמוטע ר הא ט אנ ־
געהויבן צ ו דרוק ן אי ן דע ר שאכטל־און־גילזן־פאברי ק פו ן קלײנערן , װא ס הא ט
געהאט א קליע ע דרוק־מאשין , װא ס הא ט געקאנ ט דרוק ן יעד ע זײ ט אי ן צװ ײ מאל .
343
344
פנקס מלאװ ע
די צײטונ ג אי ז געװע ן געזעצ ט מי ט פארשיידענ ע פארמע ן שריפט , אפיל ו
רש״י־כתב. געהײס ן הא ט ז י ״אונדזע ר טריבונע״ , קײ ן קדוש־לבנ ה אותױ ת הא ט
ער ניש ט געהא ט או ן דעריבע ר הא ט ע ר געמוז ט אנקומע ן אי ן אונדזע ר דרוקערײ .
זײן שריפ ט אי ז געװע ן נידעריקע ר פו ן אונדזערן , הא ט ע ר שוי ן געמוז ט ד י גאנצ ע
ערשטע זײ ט ב ײ אונד ז דרוקן .
לאנג אי ז ד י צײטונ ג ניש ט ארויסגעגאנגען . בסך־הכ ל זײנע ן ארוי ם צוױ י
נומערן. ד י זעצע ר האב ן יארנלאנ ג געמאנ ט זײע ר לוין . מע ן זאגט , א ז פערל ־
מוטער הא ט ב ײ דע ם ״עסק ״ געפטר ט זײ ן נדן .
מיט יאר ן שפעטע ר האב ן װידע ר ״זײדענע ״ ײעעלײ ט פו ן דע ר ״אגודה ״ ארוים ־
געגעבן א געװים ע צײ ט אוי ך א ״אונדזע ר טריבונע״ , שוי ן ב ײ בעםער ע תנאי ם או ן
געדרוקט אי ן דע ר צװײטע ר ײדישע ר דרוקער ײ פו ן י . פרידמאן .
׳^דאם מלאװע ר לעב ף
^שובע ײד ן פו ן פארשײדעג ע פארטײע ן האב ן באשלאם ן ארויסצוגעב ן א
צײטשריפט, װא ס זא ל אפשפיגלע ן דא ס לעב ן פו ן אל ע אינסטיטוציע ם פו ן מלאװע .
לײביש הײנםדאר ף הא ט אוי ף דיע ר בקש ה געבראכ ט נײ ע שריפ ט פא ר דע ר
צײטונג.
מיר האב ן פארפאק ט אל ע חםיש ע שריפט ן פו ן דע ר דרוקערײ , אװעקגעשיק ט
קײן װארש ע או ן באקומע ן אײניק ע קאמפלעט ן ײדיש ע שריפ ט דערפאר .
דאם מאטעריא ל פאר ן ערשט ן גומע ר ״דא ס מלאװע ר לעבן ״ אי ז שוי ן געװע ן
צוגעגרײט.
מען הא ט זי ך גענומע ן אינטענסױ ו צ ו דע ר ארבעט . אי ך געדעג ק נא ך גו ט
דעם דאנערשטי ק פא ר חצות , װע ן דע ר ערשטע ר נומע ר אי ז ארוי ם פו ן אונטע ר
דער פרעס . ד י גאנצ ע רעדאקצי ע הא ט זי ך געפוגע ן אי ן דע ר דרוקערײ . מע ן הא ט
זיך געלאז ט ״װאוילגײן ״ מי ט בי ר או ן א צובײםן .
שרײבערם האב ן ניש ט געפעלט , מאטעריא ל אי ז געװע ן לרוב . אבע ר ד י
מאטעריעלע שװעריקײט ן זײנע ן געװע ן גרוים . מע ן הא ט אנגעהויב ן מי ט אקציעם .
דער מלאװע ר ברעגט ש פו ן ארבעטער־רינ ג אי ן אמעריק ע הא ט א ם ך בײגעשטײערט .
מען הא ט דורכגעפיר ט פרעםע־רינגען . דא ך אי ז ד י צײטונ ג פו ן צײ ט צ ו צײ ט
אפגעשטעלט געװארן . או ן נא ר אדאנ ק דע ר איבערגעגעבגקײ ט פו ן ד י רעדאקציע ־
מיטגלידער אי ז ז י װידע ר דערשינען .
אין דע ר צײטונ ג זיעע ן באהאנדל ט געװאר ן פארשײדנארטיק ע פראבלעמען .
עם האב ן זי ך געדרוק ט * א געשיכט ע פו ן מלאװע , גאװעל ן פו ן מלאװע ר שחיבער ,
פנקס מלאוו ע
345
איבערזעצונגען, לידער , ״מלאװע ר טיפך , ״מלאװע ר גןןםן׳ / אלטערטימלעכקײט ן
פזן שטאט . אוי ף יעד ן ױם־טו ב אי ז דערשינע ן א בײלאג ע ״מלאװע ר גאפע״ , פו ל
מיט הומא ר איבע ר אונדזער ע כל־טוע ר או ן אינםטיטוציעם .
פון דע ר גאנצע ר װעל ט האב ן מלאװע ר צוגעשיק ט מאטעריא ל פא ר דע ר צײ ־
טונג. ד י ״ברױ ו פו ן גאלדענע ם לאנד ״ פו ן םעקרעטא ר ישרא ל קלײ ן האב ן זי ך
געדרוקט אי ן 15 נומערן .
א םפעציעלע ר נומע ר אי ז געװע ן אפגעגעב ן דע ר 20־יעריקע ר ליטערארישע ר
טעטיקײט פו ן ױם ף אפאטאשז , א םפעציעלע ר דאפל־נזמע ר דע ם ױב ל פו ן דע ר
ססצ־יאריקער עקזיםטענ ץ פו ן מלאװע . אײ ן נומע ר אי ז געװע ן געװידמע ט דע ם
סז־יאריקן ױב ל פו ן מלאװע ר ברענטש .
די רעדאקציע־מיטגלידע ר האב ן זי ך ניש ט געפוילט . זא ב יאני ש אי ז ארויפגע ־
קראכן אויפ ן ראטהויז־טורע ם או ן דאר ט אי ן בוידעם־שטיב ל גענישטער ט אי ן ד י
ארכױון או ן פו ן לאטײניש ע דאקזמענט ן אנטדעק ט פרטי ם װעג ן דע ר פארגאנ ־
גענהײט פו ן אונדזע ר שטאט .
משה לאםק א פלעג ט שרײב ן זײנ ע ארטיקלע ן אי ן דע ר לעצטע ר רג ע או ן ד י
זעצער האב ן זי ך געמוטשע ט צ ו לײענע ן זי ץ שװער ן כתב . מאי ר קאנארעק , ראט ־
מאן פו ן שטאט , אי ן זײנ ע ארטיקלע ן או ן ד י //צײט־מאטױמ ״ פו ן פיװו ל אפאטאװםק י
האבן באריר ט אקטועל ע פראבלעמען .
אויך ד י ארומיק ע שטע ט האב ן געפזנע ן א ן אר ט אי ן דע ר צײטונג . ע ם זײנע ן
געװען קארעםפאנדענטן , װא ם האב ן צוגעשיק ט מאטעריאלן .
עם האב ן ניש ט געהאלפ ן ד י ארטיקלע ן פו ן עמזע ט (ה ׳ זיש ע מײזליץ ) או ן ע ם
איז שװע ר געװע ן איבערצוצײג ן אונדזער ע מלאװער , א ז פאר ן םוח ר אדע ר האנד ־
װערקער אי ז רעקלאמ ע א װיכטי ק מיטל . אויםע ר גראטולאציע ם או ן נעקראלאג ן
האט מע ן זעלט ן װע ן באקומע ן א ן אנאנם .
אינעם ערשט ן יא ר זײנע ן דערשינע ן 9 נומערן , דע ם צוױיט ן — נא ר 5 , אי ן
דריטן — 2 , דע ם פערט ן יא ר אי ז ד י צײטונ ג ארוי ם אי ן א פארגרעםערט ן פאר ־
מאט, שײ ן געדרוק ט או ן דערגרײכ ט דע ם רעקאר ד פו ן 22 נומערן . אי ן פינפט ן
יאר װידע ר א ירידה , נא ר ד גומער ן או ן דערמי ט הא ט ,״דא ם מלאװע ר לעבן ״ פאר ־
ענדיקט זײ ן עקזיםטענץ . דע ר טיראז ש אי ז געװע ן 500 עקזעמפלארן . ב ײ ד י
רעדאקציע־מיטגלידער אי ז געבליב ן אל ם אנדענ ק ד י זשורנאליםטן־קארט ע אי ן 3
שפראכן ־ - ײדיש , פוילי ש או ן פראנצויזיש .
הערש װעװע ל מינ ץ
די מלאװע ר תלמוד־תור ה
אין מיינ ע צייטן , דא ס הײס ט בי ז 1909 , זײנע ן אי ן דע ר תלמזד־תור ה
געװען פינ ף מלמדי ם — ר ׳ אברהם־יעק ל לאפאטקע , ר ׳ יעקב־פישל , ר ׳ אליעז ר
ר׳ פיװוע ל (מע ן הא ט אי ם גערופן : ״דע ר דלוגאשאדלער ״ או ן מײ ן פאטער ,
ר׳ פנח ס מינץ .
מײן פאטע ר ז״ ל אי ז געװע ן מלמ ד א פערט ל יארהונדערט • או ן װע ן מײ ן
פאטער אי ז נפט ר געװארן , הא ב אי ך ממלא־מקו ם געװען , א ן ער ך אנדערהאלב ן
יאר, בי ז אי ך בי ן אװעקגעפאר ן קײ ן אמעריקע •
געלערנט אי ן דע ר ת״ ת האב ן מערסטנ ס קינדע ר פו ן ארעמ ע עלטערן •
ס׳זײגען אוי ך געװע ן מיטל־קלא ס קינדער . מע ן הא ט געלערנ ט פו ן אכ ט אי ן דע ר
פרי בי ז אכ ט אי ן אװנט . אנבײס ן — פו ן צע ן בי ז צװעלף , מיטא ג — פו ן פי ר בי ז
זעקס.
יעדעס אינג ל הא ט געמוז ט האב ן מי ט זי ך ״אשר־יצר״־פאפיר . מי ר פלעג ן
ארויסגײן אי ן מארק , דיגסטי ק אדע ר פרײטי ק או ן נא ך דע ם ״טארעק״־טא ג צו ־
נויפקלײבן פאפי ר ס׳זא ל זײ ן אוי ף א גאנצע ר װאך .
יעדעס ײנג ל הא ט געמוז ט דאװנע ן אי ן דע ר תלמוד־תורה . ד י קלענער ע
האבן בלוי ז געזאגט : ״מודה־אני ״ או ן ״קריאת־שמע״ . יעדע ס ײנג ל הא ט גע ־
קראגן צײ ט אויפצועס ן ד י זעמל , אדע ר ״ס׳גריסקעלע ״ מי ט פוטער , צ י א ן פוטער ,
װאס ד י קינדע ר האב ן מיטגעבראכ ט מי ט זיך . אבע ר ניש ט יעדע ס הא ט מיטגע ־
בראכט א זעמל , אפיל ו א ן פוטער . ס׳זײנע ן געװע ן גזט ע קינדער , װא ס האב ן
זיך געטײל ט מיט ן עסן , געגעב ן א חב ר א ״ביס ״ צוטאן . טײ ל חבר ה האב ן אפגע ־
ביסן מי ט ױשר , אנדערע , װא ס האב ן אפגעביס ן א האלב ע זעמל , האב ן ארויס ־
גערופן געשלעג ן צװיש ן ד י קינדער .
זומער פלעג ן מיר , ד י ארעמ ע קינדער , קומע ן אי ן חד ר ארײ ן בארװעס .
װינטער אי ז געװע ן שלעכט ♦ מע ן הא ט געמוז ט האב ן גאנצ ע שיך , מע ן הא ט
346
פנקס מלאװ ע
347
געמוזט האב ן א פאלטן . פלעג ן טאק ע ארעמ ע מאמע ם ברענגע ן זייער ע קינדע ר
אויף דע ר האנט ׳ אײנגעװיקל ט או ן ארומגעװיקל ט מי ט שמאטעם , אב י ד י קינדע ר
זאלן לערנע ן תורה .
אויף דע ר נאכ ט זײנע ן ד י קינדע ר אהײמגעגאנגע ן מי ט לאמטערנעם . ד י
רײכערע קינדע ר האב ן געהא ט בלעכענ ע לאמטערנע ם מי ט שײבלעך . ד י ארעמ ע
קינדער — פאפירענ ע לאמטערנעם ׳ װא ם ז ײ האב ן זי ך אלײ ן געמאכט . ד י
גרעםטע זאר ג אי ז געװע ן — װא ו נעמ ט מע ן א ליכטל ׳ כאט ש א חלבנם ז ניש ט
איץ מא ל הא ט זי ך געמאכט , א ז דא ם ליכט ל אי ז אומגעפאלן , הא ט זי ך ד י פא ־
פירענע לאמטערנ ע אנגעצונד ן או ן דא ם ײנג ל אי ז ארײנגעקומע ן מי ט א געװיץ .
איז א רײכע ר מא ן קראנ ק געװארן , אי ז מע ן געקומע ן אי ן דע ר תלמוד ־
תורה ארײן , ד י קינדע ר זאל ן זאג ן תהילים . מע ן הא ט געטײל ט געלט . ם׳קלײנ ־
װארג — צ ו צװ ײ גראשן , ד י גרעםער ע — צ ו פי ר גראשן , זײנע ן מי ר מיטאמא ל
געװארן גבירים . מע ן הא ט זי ך שוי ן דערלויב ט צ ו קויפ ן צוקערלע ך אויך , או ן
דאם אי ז ניש ט געװע ן ד י אײנציק ע פרנםה . הא ט א פרו י געבויר ן א ײנג ל הא ט
מען אונד ז גערופ ן ״קריאת־שמע ״ לײענען . דערפא ר הא ט מע ן געקראג ן נים ,
ראזשינקעם או ן באניעקערן . אי ז געשטארב ן א נגי ד הא ט מע ן אונד ז גערופ ן
גיץ נאכ ן ארו ן או ן זאגן * ״צדק ה תצי ל ממות״ . געוױינלע ך האב ן מי ר געקראג ן
צו צװ ײ קאפיקע ם א קינד . אבע ר אפ ט הא ט מע ן אונד ז געטײל ט נײ ע כאלאטלעך ,
שטױועלעך או ן העמדער . דע ר מלמ ד הא ט געדארפ ט זאג ן װא ם פאר ע קינדע ר
נויטיקן זי ך צומײנםטן .
װען ד י וױיבע ר זײנע ן געגאנגע ן פו ן דע ר מקװ ה האב ן ז ײ געזוכ ט א ײנג ל
א גלע ט צ ו טא ן איבע ר דע ר באק , צ י אויפ ן קעפ ל או ן דערב ײ האב ן ז ײ געטײל ט
צוקערלעך. אזו י װ י מי ר האב ן געװאויג ט אי ן דע ר תלמוד־תור ה או ן ד י מקװ ה
איז געװע ן הינטע ר דע ר תלמוד־תורה , הא ב אי ך געקראג ן צומײםט ן צוקערלעך ,
איך הא ב געפרעג ט מײ ן מאמ ע פארװא ם ד י װײבע ר זײגע ן אזו י גו ט צ ו מיר , גלעט ן
מיך או ן גיב ן מי ר צוקערלעך , הא ט מי ץ מוטע ר מי ר געענטפערט : ״ז ײ װיל ן
האבן אזוינ ע גוט ע ײנגלעך , װ י ד ו ביזט. ״
דעם אנבײם ן או ן דע ם מיטא ג האב ן מי ר ארײנגעכאפ ט אײנם , צװײ , אב י
מיר זאל ן האב ן צײ ט צ ו שפיל ן זיך . װינטע ר האב ן מי ר זי ך געגליטשט . הינטע ר
דער מקװ ה אי ז געלאפ ן א װאםערל . מע ן הא ט ע ם גערופן : ״ד י זשיקע״ . ם׳אי ז
אין גאנצ ן געװע ן א צע ן פי ם ברײ ט או ן ניש ט טיף . װ י דע ר װינטע ר הא ט זי ך אװעק ־
געשטעלט, אי ז ד י ״זשיקע ״ געװע ן פארפרויר ן או ן ם׳אי ז געװע ן א מחי ה צ ו
גליטשן זיך . ד י ״ליזשװעם ״ (גליטשערם ) האב ן מי ר אלי ץ געמאכ ט פו ן האל ץ
און דראט .
זומער האב ן מי ר געשפיל ט אי ן פילקע , אי ן ״פאלאנט״ , אי ן ״טשאיעס ״
דאם זײגע ן געװע ן פיר־עקיק ע שטיקלע ך ציגל , געשליפ ן װ י װערפל . מי ר האב ן
348
פנקס מלאוו ע
אויך געשפיל ט אי ן קנעפ , װא ס מע ן פלעג ם אי ן דע ר הײ ם ״אפפליקן ״ (אפרײםן )
פון אלט ע מלבושים . הול־המוע ד האב ן מי ר געשפיל ט אי ן ניס .
שפילן זי ך הא ט מע ן ניש ט געטארט . או ן א ז דע ר רב י הא ט זי ך דערװאוסט ,
אז מע ן הא ט זי ך געגליטשט , צ י געשפיל ט אי ן פילקע , הא ט ע ר אראפגעלאז ט דע ם
ײנגל ד י הויז ן או ן געשמים ן אויפ ן בלויז ן לײב .
די גבאי ם זײנע ן געװען : ר ׳ פאװע ל קאנקום ׳ ר ׳ מנש ה שרענםקי ׳ ר ׳ יצח ק
זענדעלם. דערנא ך זײנע ן צוגעקומען : ר ׳ שעי ה מאנדרי ׳ ר ׳ דו ד פיזשי ץ או ן
דער ״בעל־תשובה ״ ר ׳ בנימי ן מאקאװסקי .
ר׳ בנימי ן אי ז יעד ן טא ג געגאנגע ן אי ן מקװ ה אריק . או ן פו ן דע ר מקװ ה
איז ע ר שוי ן אריי ן אי ן דע ר תלמוד־תור ה א קו ק צ ו טאן ׳ װ י ד י קינדע ר לערנען .
אײן מא ל הא ט ע ר געזען , װ י קינדער ׳ הונגעריקע ׳ רײס ן זי ך איבע ר א שטיק ל
זעמל, אי ז ע ר ארוי ס צ ו חנהן , מע ן הא ט ז י גערופ ן ד י ״שטינקיעטשינע״ , װא ם
איז געשטאנע ן לעב ן דע ר תלמוד־תור ה מי ט זעמל , גריסקעלע ך או ן נאשערײע ן
און אפגעמאכ ט מי ט אי ר ז י זא ל יעד ן פרימארג ן געב ן ד י ארעמ ע קינדע ר צ ו
זעמל או ן ז י זא ל אכטונ ג געב ן ד י קינדע ר זאל ן מאכ ן ד י ״המוציא״ .
די לימודי ם זײנע ן געװע ן פו ן אלף־בי ת בי ז גמר א או ן תוספות . ד י מערסט ע
קינדער אבע ר האב ן צולי ב ארעמקײ ט געמוז ט איבעררײס ן זײע ר לימוד . ד י
האבן זי ך וױיגיק־װא ם אויםגעלערנ ט או ן זײער ע עלטער ן האב ן ד י עלף־צװעל ף
יעריקע קינדע ר אװעקגעגעב ן צ ו בעלי־מלאכו ת אוי ף דע ר לער .
די מלמדי ם זײנע ן געװע ן פו ן אנדער ע שטעט , מערםטנ ם פו ן לאמזשע ר
גובערגיע. מע ן הא ט ז ײ גערופן : ״ליטװאקעם״ . ד י מלמדי ם האב ן געגעם ן
״טעג״, װײ ל זײער ע װײבע ר או ן קינדע ר זײנע ן געבליב ן אי ן דע ר הײם . ז ײ זײנע ן
בלויז אהײמגעפאר ן אוי ף ױם־טוב . ד י פרײלעכםט ע חדשי ם זײגע ן פא ר אונד ז
געװען — אלו ל או ן ניםן , װע ן ד י מלמדי ם זײנע ן זי ך צעפארן .
נישט צופריד ן זײנע ן געװע ן ד י קינדער , װא ם האב ן געלערנ ט בי י מי ץ
פאטער. מי ר האב ן געװאויג ט אי ן דע ר תלמוד־תור ה אוי ף דע ם בוידעם־שטיבל ,
האט מײ ן פאטע ר געלערג ט מי ט זײנ ע תלמידי ם בי ז ער ב ױם־טוב . מײ ן פאטע ר
האט געטעגהט , א ז מע ן טא ר גיש ט ״מבטל־תורה ״ זײן , װ י ע ם שטײט : ״והגי ת
בו ױמ ם ולילה״ . מײ ן פאטע ר פלעג ט מי ך אויפװעק ן פינ ף פארטא ג כ׳זא ל מי ט
אים גײ ן אי ן בית־המדר ש ארײ ן לערגע ן משנױ ת או ן זאג ן יעד ן טא ג א ױ ם
תהילים.
אין ד י זומער־שבתים , נאכ ן עסן , זײנע ן מי ר געקומע ן אי ן חד ר ארײ ן לערנע ן
״פרק״. שב ת פלעג ן אוי ך קומע ן ד י גבאים , אמא ל דע ר רב , צ י ד י דײגים ,
םארהערן ד י קינדער . כ׳געדענ ק װ י דע ר גאו ן ר ׳ יהושעל ע קוטנע ר מי ט זי ץ
פנקס מלאוו ע
349
זון ר ׳ משה ׳ װא ם הא ט געזאל ט װער ן מלאװע ר רב . זײנע ן געקמע ז אונד ז פארהעח •
יעדער מלמ ד הא ט צוגעגרײ ט ד י קינדער ׳ ד י ׳״גוט ע קעפ׳ / ז ײ געזעצ ט אי ן ד י
ערשטע רייען .
איץ שע ה אי ן טא ג הא ט מע ן געדארפ ט לערנע ן רוםיש ׳ דע ר רוסישע ר
לערער פלעג ט אבע ר קומע ן אײ ן מא ל א װאך . ד י מלמדי ם הא ט ע ס ניש ט געארט .
די עלטער ן װא ס האב ן געװאלט ׳ א ז זײער ע קינדע ר זאל ן קענע ן שרײב ן ײדיש ׳
האבן געצאל ט ד י מלמדי ם צ ו זעק ם גראש ן א װאד •
די מלמדי ם האב ן געקראג ן צ ו צװ ײ הונדער ט רוב ל יערלעד ׳ דא ם הײס ט —
פיר רוב ל א װאד • פו ן װאנע ן הא ט מע ן גענומע ן פא ר ד י פינ ף מלמדי ם ד י טויזנ ט
רובל יערלעד ז ד י תלמוד־תור ה הא ט געהא ט אי ן מלאװ ע מיטגלידער ׳ װא ם
האבן געצאל ט װע ר א זעקםער ׳ װע ר א צענע ר א ײאד • גא ד דע ם װ י מע ן הא ט
צעלאזט ד י קינדער ׳ זײנע ן ד י מלמדים ׳ פו ן אכ ט בי ז צע ן אויפדערנאכט ׳ געגאנגע ן
)אויפמאנען ס׳געלט . ם׳זײנע ז איי ד געװע ן פארמעגלעכ ע באלעבאטים ׳ װא ם
האבן געגעב ן גרעסער ע סומעס . ס׳א ײ איי ד געװע ן הכנם ה פו ן התונות . טײ ל
האלץ־סוחרים האב ן געשאנקע ן האלץ •
אין דע ר תלמוד־תור ה אי ז געװע ן זעלנעריש־אנגעטועכ ץ — גענעראלםקע ׳
אפיצערםקע או ן םת ם סאלדאטםקע . טײ ל גבאי ם או ן מלמדי ם פלעג ן זי ד פאר ־
שטעלן — אײנע ר פא ר א גענעראל ׳ אײנע ר פא ר א פאלקאװניק ׳ עטלעכ ע פא ר
םאלדאטן. אזו י זײנע ן ז ײ געקומע ן אוי ף א שטאטישע ר חתונה ׳ האב ן אװעקגע ־
שטעלט א טעלע ר מי ט א ן אויפשריפט ! ,׳תלמוד־תורה״ . מחותני ם האב ן גע ־
װארפן מטבעות ׳ חתונה־געם ט האב ן געװארפ ן מטבעות . או ן ד י פארשטעלט ע
״׳ױנים״ הא ט מע ן מכב ד געװע ן מי ט לעקעד־בראנפן ׳ מי ט פיש . דא ם הא ט ארײנ ־
געבראכט דורכ ן יא ר א שײנ ע סומ ע געלט .
די מלמדי ם האב ן געהא ט נא ד א הכנסה . אל ע קינדע ר האב ן געבראכ ט
ראש־חודש־געלט. װע ר א קאפיקע ׳ װע ר פינ ף קאפיקעס . רײכער ע קינדע ר —
צו פופצ ן קאפיקעם . מע ן הא ט איי ד געבראכ ט חתונה־געלט . פורי ם הא ט מע ן
געבראכט שלח־מנות . דע ר שלח־מנו ת אי ז באשטאנע ן פו ן א פאמעראנץ ׳ אדע ר
פון א ציטרין ׳ פו ן א שטי ק באבקע ׳ אדע ר א מטבע .
ראש השנ ה הא ט מע ן געמאכ ט א מני ן או ן פארקויפ ט ״שטעט״ . ם׳זײנע ן
אויד געװע ן •׳שטעט ״ פא ר פרויען . דא ס אה ט איי ד ארײנגעברענג ט א בים ל געלט .
בעל־תפילות האב ן מי ר געהא ט אומזיםטע . מײ ן פאטע ר אי ז געװע ן דע ר
בעל־מתחיל׳ איצע ק זענדע ל — דע ר בעל־שחרי ת או ן אברה ם זשימא ק — דע ר
בעל־מוסף.
די מלמדי ם האב ן געגעס ן ״טעג״ . או ן א ז ם׳הא ט אײנע ם אויסגעפעל ט
א ״טאג״ ׳ הא ט ע ר געגעב ן מי ץ מוטע ר צװאנצי ק קאפיקע ם פא ר דר ײ מאלצײטן •
350
פנקם מל^װ ע
מיין פאטע ר אי ז געווע ן שטאר ק צופריד ן — ע ר הא ט געהא ט א ״מזומ ך צו ם
בענטשן.
שבת צו־נאכ ט אי ז גא ר געווע ן ב ײ אונד ז פריילעך . מי ץ מוטע ר הא ט אנ ־
געגרײט פא ר ד י מלמדי ם ד י אמת ע מלוה־מלכ ה — א גריטץ , געשמאלצ ן מי ט
די שירײ ם פו ן שבת . מע ן הא ט געזונגע ן זמירו ת או ן זי ך דערצײל ט מעשױ ת פו ן
גוטע־ײח. ד י מערסט ע מעשױ ת זײנע ן געװע ן פו ן קאצק־גער־װאורקע . אי ך
געדענק נא ך הײנ ט א ס ך פו ן ד י מעשױת , װא ם האב ן מי ר ארײגגעגעב ן געהויבנ ־
קײט או ן נשמ ה בי ז דע ם הײנטיק ן טאג .
ד״ר יעק ב ש?}צק י
מלאװע מי ט צע ן יא ר צורי ק
(אין ליכ ם פו ן דע ר מלאװע ר פרעסע )
13 ך־הכ ל אי ז דא ס געװע ן מי ט צע ן יא ר צוריק , ד״ ה אי ן 1939 . מלאװ ע אי ז
געװען א שטא ט מי ט ײדן , װא ס האב ן אוי ף פלערל ײ פארמע ן פו ן ציבור־טעטיקײ ט
מאניפעסטירט זײע ד דינאמיש ע ײדישקײט . חברות , פארטײען , קלובן , צײטונגען ,
שולן, שטיבלעד , רעכט ם או ן לינק ם — אל ץ װא ס אי ז געװע ן אי ן א גרויס ן ײדיש ן
כרד, װ י װארשע , למשל , הא ט געבלי ט או ן געארבע ט װײט , וױי ט איבע ר דע ר פרא ־
פארציע צ ו דע ר צא ל ײדן , אי ן מלאװע .
אין צענט ר פו ן ײדיש ן לעב ן אי ז געשטאנע ן ד י קהילה . ז י אי ז געװע ן מע ר
דעמאקראטיש, װ י אי ן גרוים ע שטע ט אי ן פוילן ׳ או ן אוי ד מע ר פאלקסטימלעד . אי ן
איר בודזשע ט אויפ ן יא ר 1939 פיגוריר ן סובםידיע ם פא ר ת״ת , פא ר ״יבנה״ , פא ד
דער ײדישע ר גימנאזיע , פא ר דע ר געזעלשאפ ט ״ארט ״ או ן אנדער ע אינסטיטוציע ם
פאר לערנען . דע ר קהילה־בודזשע ט פאר ן יא ר 1939 אי ז געװע ן זײע ר א ן אימ ־
פאזאנטער. ע ר הא ט באטראפ ן 67,042,55 זלאטעם . א גרויםע ר טײ ל פו ן דע ר
הכנםה הא ט געזאל ט קומע ן פו ן שטײער ן לטוב ת דע ר קהילה . דא ם אי ז ניש ט געװע ן
אזוי לײכ ט אײנצומאנען . אי ן דע ם בודזשע ט פא ר 1939 פיגוריר ן אי ן דע ר הכנם ה
צוױי פאזיציעם , װא ם װארפ ן א ליכ ט אוי ף ד י שװער ע צײט ן ב ײ ײד ן אי ן מלאװע .
עם װער ן ארײנגערעכנ ט אי ן דע ר הכנם ה ד י ״פארלײגט ע שטײערן ״ פו ן ד י יאר ן
37־1931 או ן פו ן דע ם יא ר 1938 . םד־הכ ל אי ן א םומ ע פו ן 17,792 , ד״ ה כמע ט 25
פראצענט פו ן דע ם גאנצ ן קהילה־בודזשעט . משמעות , א ז ע ם אי ז ניש ט אזו י לײכ ט
אנגעקומען דע ר מלאװע ר קהיל ה איעמאנע ן איר ע שטײער ן או ן ע ם זיעע ן געװע ן
א ם ד ײד ן אי ן שטאט , װא ם זײנע ן פשו ט ניש ט געװע ן בכ ח צ ו באצאל ן זײע ר חלק .
אבער אוי ף דע ר פעריפערי ע פו ן געזעלשאפטלעכ ן לעב ן אי ן מלאװע , הא ט דע ר
352
פנקס מל^וו ע
בודזשעט פו ן דע ר קהיל ה ניש ט געשפיל ט אז א גרויס ע ראלע . דא ס אי ז געװע ן
דערפאה װא ס ד י מלאװע ר קהיל ה הא ט ניש ט קאנצענטריר ט אי ן איר ע הענ ט אל ע
חינוד אדע ר צדקה־מוסדו ת פו ן דע ר שטאט . ז י הא ט געגעב ן סובסידיעס , על־פי־רו ב
נישט קײ ן גרויס ע לגב י דע ם גאנצ ן בודזשע ט פו ן ד י געשטיצט ע אינסטיטוציעס .
אויפן געבי ט פו ן צדק ה זײנע ן יענע ם יא ר געװע ן אי ן מלאװ ע טעטי ק חו ץ
די אלט ע חברות ׳ װ י ״בי ת לחם״ , ד י ״גמיל ת חסדי ם קאסע׳ / ד י ״בקו ר חולי ם ולינ ת
הצדק״, — קודם־כ ל ד י פריש ע חברה ׳ װא ס ד י גרויזאמ ע היטלער־מגפ ה הא ט גור ם
געװען צ ו גרינדן . דא ס אי ז געװע ן ד י ״הילפס־אקצי ע פא ר ד י פליטי ם פו ן דײטש ־
לאנד״, װא ס אי ז גרא ד אי ן ד י יאר ן 1938 או ן ד י ערשט ע העלפ ט פו ן 1939 געװע ן
דער צעגט ר פו ן געזעלשאפטלעכ ע םימפאטיע ס פו ן מלאװע ר ײדן . דא ם אי ז פאר ־
שטענדלעך, שוי ן מחמ ת דע ם פאקט , װא ם מלאװ ע אי ז געװע ן נענטע ר צ ו דע ר
דײטשישער טעריטארי ע או ן פונק ט װ י ד י דאזיק ע שטא ט אי ז געװע ן פו ן ד י ערשט ע
צו פאל ן א קרב ן פו ן היטלעריזם , אזו י הא ט מלאװ ע אפש ר א ם פריםט ן דערזע ן
אין איר ע מויער ן פליטי ם פו ן דײטשלאנד .
דאם װירטשאפטלעכ ע לעב ן פו ן דע ד ײדישע ר באפעלקעחנ ג אי ן מלאװ ע
שפיגלט זי ך א פ זײע ר בול ט אוי ף ד י שפאלט ן פו ן דע ר מלאװע ר ײדישע ר פרעסע .
צװײ אינסטיטוציע ם ד י פאלקס־באנ ק או ן ד י ״קאם ע פו ן םוחרי ם או ן אינדוםטריע ־
לע״ זײנע ן געװע ן דע ר יסו ד פו ן קרעדי ט פא ר דע ם קלײנע ם ײדיש ן הענדלער , װא ם
האט על־פי־רו ב געפיר ט א ביטער ן קאמ ף פא ר עקזיםטענץ . בײד ע אינםטיטוציע ס
האבן געליט ן פו ן דעם , װא ם ז ײ האב ן געװאל ט זײ ן םאליד ע באנקע ן או ן אי ן ד י
תנאים פו ן ײדיש ן װירטשאפטלעכ ן לעב ן אי ן פוילן , אי ז דא ס געװע ן כמע ט װ י
נישט מעגלעך . קרעדי ט אי ז געװע ן זײע ר טײער . א ײ ד װא ם הא ט געהא ט געל ט
אויף צ ו לײע ן אנדערע , הא ט אי ן מלאװ ע געקענ ט קריג ן זײע ר גרינ ג צװיש ן 18
און 24 פראצענט , בע ת ד י קאם ע הא ט געצאל ט פא ר ד י דעפאנירט ע געל ט נא ר 5
פראצענט. דא ס אי ז געװע ן ד י סיב ה פארװא ם ד י בײד ע באנק־אינסטיטוציע ם
האבן זי ך ניש ט געקענ ט אזו י אנטװיקלען .
אין א קלײנע ר שטא ט שפיל ט א גרוים ע ראל ע דע ר םו ד פו ן ד י דעפאזיטן ,
כדי אנדער ע סוחרי ם זאל ן ניש ט װיםן , װיפ ל געל ט ע ם הא ט זײערע ר א קאנקורענט .
די ״קאס ע פו ן סוחרי ם או ן אינדוםטריעלער ״ באטאנ ט אי ן איר ע אפט ע מודעו ת
אין דע ר ײדישע ר פרעס ע א ז ז י ״נעמ ט א ן פקדנות ״ או ן זיכער ט ״געזעצלע ד דא ם
געהײמנים פו ן װקלאדן ״ (דעפאזיטן) .
אין 1939 הא ט ד י דאזיק ע קאס ע געהא ט 78 מיטגלידע ר מי ט ססס, 11 זלאטע ם
״שערס״. דע ר אומזא ץ פו ן דע ם דאזיק ן קלײנע ם קאפיטא ל אי ז אבע ר געװע ן
גרוים, א סימן , װ י געלט־הונגערי ק אי ז געװע ן דע ר קלײנע ר ײדישע ר םוח ר אי ן
מלאװע.
פנקס מלאוו ע
353
דאם געזעלשאפטלעכ ע לעב ן אי ן מלאוו ע מי ט צע ן יא ר צוריק , שפיגל ט זי ד
אפ אי ן דע ר לאקאלע ר פרעם ע זייע ר פילפארביק .
אין קאמ ף צוויש ן ד י פארשיידענ ע אידעאלאגיע ם אוי ף דע ר יידישע ר גא ם ער ב
דער היטלע ר קאטאםטראפ ע — זײנע ן ד י גרופירונגען , װא ם אידענטיפיציר ן זי ו מי ט
ארץ־ישראל — ד י םאמ ע װיכטיקםטע . מע ן קע ן זאג ן א ז אי ן ליכ ט פו ן ד י דאזיק ע
קאמפן או ן װיכוחי ם — אי ז דע ר צױניז ם אי ן אל ע זײג ע נױאנם ן או ן שאטירונגע ן
דער שטארקםטע ר געזעלשאפטלעכע ר כו ח אי ן מלאװע .
אין 1939 אי ז פארגעקומע ן אי ן מלאװ ע זײע ר א ן אינטערעםאנטע ר װיט ח מכ ח
דער פראגע , אוי ב מע ן ״מעג ״ אויפהענגע ן א פושק ע לטוב ת ארץ־ישרא ל אי ן א גע ־
זעלשאפטלעכן קלוב , צ ו װעלכ ן ע ם געהער ן ײד ן פו ן כלערל ײ ריכטונגען . דע ר
דאזיקער ״געזעלשאפטלעכע ר קלוב ״ הא ט געהא ט זײע ר א שײנע ם לאקאל , װא ם
״אלע האב ן באװאונדערט״ , װ י ע ם שרײב ט ד י צײטונ ג ״אונזע ר עכא״ , ד י װאל ן אי ן
דער פארװאלטונ ג אי ז געװע ן א גרוים ע געשעעניש , הא ט געדויער ט א ם ך לענגער ,
װי ד י װאל ן אי ן דע ר קהילה , או ן הא ט גור ם געװע ן א ם ך בײ ז בלוט . או ן א ט אוי ף אז א
פארזאמאנג הא ט אײנע ר געמאכ ט א פארשלאג , א ז אי ן קלו ב דאר ף הענגע ן א פושק ע
פון קרן־קימ ת לישרא ל ״װעלכע ר אי ז דע ר װיכטיקםטע ר פאלקם־אינםטרומענ ט
פארן אויפבו י פו ן אונדזע ר פאטערלאנד ״ (״אונזע ר עכא ״ 1 (33) , פו ן 6־ט ן יא ־
נואר 1939) .
א טײ ל פו ן ד י מיטגלידע ר הא ט אבע ר געהאלטן , א ז דא ם אי ז ניש ט ״לויט ן
םטאטוט״, םך־הכ ל הא ט דע ר קלו ב געהא ט 130 מיטגלידער , פו ן ז ײ א ן ער ך 15 ,
װאם זײנע ן ניש ט געװע ן צױניםטי ש געשטימט .
ארום דע ם דאזיק ן עני ן אי ז געגאנגע ן א הײם ע דיםקוםיע , װא ם אי ז ענדלע ך
״ױרידיש״ געלית ט געװארן . דע ר אדװאקא ט סאלאמא ן הא ט דערקלער ט א ז ״לויט ן
םטאטוט״ ״מע ג מע ן אויפהענגע ן א פושק ע פו ן נאציאנא ל פאנד ״ אי ן דע ם דאזיק ן
קלוב.
די תמימו ת פו ן ד י ארגומענט ן או ן ד י לײדנשאפט ן פו ן ד י אפאנענמ ן זײגע ן
זײער כאראקטעריםטי ש פא ר דע ר קולטו ר או ן שטימונ ג פו ן מלאװע ר ײדישע ר
נעזעלשאפטלעכקײט.
אין מלאװ ע זײנע ן געװע ן טעטי ק חו ץ דע ר אלגעמײנע ר צױניםטישע ר ארגא ־
גיזאציע אוי ך ד י גײ ע צױניםטיש ע ארגאגיזאצי ע (רעװיזיאניםטן) , װא ם אי ז געקומע ן
צו ״ד י מאם ן אי ן מינו ט פו ן פארצװײפלונ ג מיט ן רו ף : ״צורי ק צ ו הערצלע ן! ״
די דאזיק ע ארגאגיזאצי ע הא ט זי ך אי ן מלאװ ע דערװארב ן א טײ ל פו ן דע ר ױגנט .
פארשטײט זי ך א ז דע ר ״בונד ״ או ן ד י ״פועל י צױן ״ האב ן געהא ט זײער ע ארגא ־
ניזאציעם, אבע ר קײ ן אויםערגעװײנלעכ ע טעטיקײ ט אי ז אי ן יא ר 1939 ניש ט פאר ־
רעגיםטרירט געװארן , חו ץ דע ם ױם־טו ב פו ן 40 יא ר ״בונד״ , װא ם אי ז געפײער ט
געװארן אי ן 1938 . דע ר ״ארט ״ אי ז גרא ד יענע ם יא ר געװע ן זײע ר טעטי ק אי ן
354
פנקס מלאװ ע
מלאווע. ע ם אי ז געעפנ ט געוואר ן א ן אויםשטעלונ ג פו ן דע ר טעטיקײ ט פו ן דע ר
דאזיקער ארגאניזאצי ע או ן װא ס הא ט געפונע ן א װארעמע ן אפקלאנ ג אי ן דע ר
שטאט.
חח דע ם זײנע ן געװע ן טעטי ק דע ר ״פאראײ ן פו ן האנדל ם או ן בױר א אנגע ־
שטעלטע״, דע ר ״השומ ר הדתי״ , ד י פרויע ן צױניםטיש ע ארגאניזאצי ע (וויזא ) או ן
א ס ך אנדערע .
ױלי (כ״ ב תמוז ) 1939 הא ט ד י ״השומ ר הדתי ״ געעפנ ט פײערלע ך אי ן רוד ע
דעם ״מושב ת קיץ ״ פו ן זײ ן ארגאניזאצי ע פו ן מלאװע ר גליל . דע ר ״השומ ר הדתי ״
האט געציל ט 60 ״אחי ם ואחױת״ . ד י שטימונ ג ב ײ דע ר דערעפענונ ג אי ז לויט ן
באריבט פו ן דע ר צײטונ ג געװע ן זײע ר ״ א געהויבענע״ .
ח. א . פערל א הא ט געהאלט ן א דרש ה װעג ן דע ר ״םינטעז ע פו ן נאטו ר או ן
תורה״, װא ם װער ט פארװירקלעכ ט דור ך דע ר ״השומ ר הדתי ״ אי ן גלו ת או ן דע ם
״הפועל המזרחי ״ אי ן ארץ־ישראל .
עם רעד ן אנדערע , אוי ף ײדי ש או ן העברעאי ש או ן אל ע רופ ן ״צושפינע ן ד י
גאלדענע פעדע ם פו ן ד י שעפע ר פו ן צױניזם״ .
און אי ן דע ר זעלבע ר צײ ט עפנ ט זי ך ד י ״צענטא ס האלב־קאלאניע ״ אי ן שטא ־
טישן װאלד , זעק ס קילאמעטע ר פו ן מלאװע . דארט ן האב ן 180 קינדע ר באקומע ן
א חוד ש צײ ט עם ן או ן פארבראכ ט א גאנצ ן טא ג אוי ף פרישע ר לופט .
בײדע קאלאניעם , ד י פול ע פו ן ״השומ ר הדתי״ , או ן ד י האלב ע פו ן צענטא ס —
זײנען געװע ן אויםגעהאלט ן פו ן פרײ ע נדבו ת פו ן מלאװע ר ײדן , מי ט גא ר א קלײ ־
נעם צושטײער , װא ם אי ז געקומע ן פו ן ד י מלאװע ר לאנדסלײ ט אי ן אמעריקע .
די ״ארט־אויסשטעלונג״ , װא ס הא ט זי ך געעפנ ט אי ן מלאװ ע דע ם 5־ט ן פעבחא ר
1939, או ן געדויער ט דר ײ טעג . ז י אי ז געװע ן באזוכ ט פו ן 900 מענטש ן או ן
האט ארויםגערופ ן א ן אינטערע ם ניש ט נא ר אי ן ײדיש ע קרײזן . יענע ם יא ר אי ז
די אויםשטעלונ ג געװע ן א װיכטיק ע געשעעני ש אי ן ײדיש ן לעב ן פו ן מלאװע .
עס אי ז ניש ט אנגעקומע ן אזו י גרינ ג צ ו פיר ן א ײדיש ע געזעלשאפטלעב ע
טעטיקײט אי ן פוילן . אי ן ד י יאר ן פא ר דע ר צװײטע ר װעלט־מלחמ ה אי ז ד י
מלוכהשע קאנטרא ל געװאר ן אל ץ שטארקער , או ן ממיל א אומדערטרעגלעך . אי ן
יאנואר 1939 הא ט מע ן אי ן מלאװ ע פארמאכ ט ד י ״פועל י צױן־ארגאניזאציע. ״
דער פארזיצער , ױס ף קארן , אי ז ארויםגערופ ן געװאר ן צו ם פאליטיש ן רעפערענ ט
פון סטאראסטװ ע או ן יענע ר הא ט אי ם מודי ע געװען , א ז ״צולי ב געװים ע אומ ־
פיקטלעכקײטן װער ט ד י פארט ײ אויפגעלײזט״ .
ביז ד י פארט ײ הא ט געהא ט א מעגלעכקײ ט צ ו אפעליר ן װעג ן דע ם עני ן צ ו
דעם װאיעװאדע , אי ז שוי ן ד י מלוכ ה גופ א געװע ן אויפגעלײזט .
זײער אינטערעסאנ ט זײנע ן ד י װאל ן צו ם 21־ט ן צױניםטיש ן קאנגרעם , װא ם
איז, כידוע , ניש ט פארגעקומען , װײ ל ד י מלחמ ה אי ז אויםגעבראכן .
פנקס מלאװ ע
355
אין א באריכ ט פו ן 11־ט ן אויגום ט 1939 , ד״ ה קארג ע דר ײ וואכ ן פא ר דע ר
קאטאםטראפע געפינ ט מע ן א ן אויםפירלעכ ן באריכ ט וועג ן ד י דאזיק ע וואלן •
עם זײנע ן פארקויפ ט געװאר ן 1099 שקלים ׳ או ן געשטימ ט האב ן 949 מענטשן ׳
ד״ה 86.5 פראצענ ט פו ן אל ע שקלים־קויפער . דא ם אי ז זײע ר א גרויםע ר פראצענט ,
בעת מע ן װײםט , א ז אי ן װארשע , למשל , האב ן דורכשניטלע ך געשטימ ט אפיל ו
נישט קײ ן 50 פראצענ ט פו ן אל ע שקלים־קויפער . אי ן באריכ ט װער ט אפיל ו אנ ־
געגעבן א תירוץ , פארװא ם ע ם האב ן געפעל ט ד י 14 פראצענ ט שטימען , דא ם אי ז
געװען זומערצײט , דע ר לעצטע ר ײדישע ר זומע ר אי ן פוילן , או ן ניש ט אל ע זײנע ן
געקומען שטימען .
די װאל ן זײנע ן פארגעקומע ן אי ן צױניםטיש ע בית־המדרש . ע ם זײנע ן געװע ן
זיבן ליםטעם : אלגעמײנ ע צױניםטן , מזרחי , ײדנשטא ט פארטײ , בלא ק פאר ן
ארבעטנדיקן ארץ־ישראל , לינק ע פועל י צױ ן או ן דע ר הנוע ר החלוץ . ד י גרעםט ע
צאל שטימע ן הא ט באקומע ן דע ר בלא ק פא ר ארץ־ישרא ל (461) , או ן דע ר ״מזרחי ״
(275). ע ם אי ז אוי ך כאראקטעריםטי ש א ז ד י ײדנשטא ט פארט ײ הא ט באקומע ן
סך־הכל... אײ ן שטימע .
א טא ג פאר ן אויםברו ך פו ן דע ר מלחמ ה װער ט פארעפנטלעכ ט דע ר באריכ ט
פון דע ר לעצטע ר אלגעמײנע ר פארזאמלונ ג פו ן דע ר גמילת־חםד־קאס ע אי ן מלאװע .
די דאזיק ע פארזאמלונ ג אי ז פארגעקומע ן אי ן לאקא ל פו ן ״ארט״ . דע ר פארזיצע ר פו ן
דער קאס ע אי ז געװע ן מש ה אפאטאװסק י ( 1941 — 1880) , פו ן באריכ ט דערװים ט
מען זיך , א ז ד י קאס ע הא ט געהא ט א קאפיטא ל פו ן 17,544,78 זלאטעם . מי ט ד י
געלטער װא ם דע ר ״דזשאינט ״ הא ט צוגעשטעל ט הא ט דע ר מזומ ן פארמעג ן באטראפ ן
36,881,93, דא ם מײנ ט א ז אדאנ ק דע ר היל ף פו ן ״דזשאינט ״ הא ט זי ך דע ר קאפיטא ל
פארטאפלט. ד י צא ל פו ן הלװאו ת אי ן באריכט־יא ר אי ז געװע ן 31,853,20 זלאטע ס
און אי ז כמע ט אי ן גאנצ ן צוריקגעצאל ט געװארן . ד י קאס ע הא ט געהא ט 433
מיטגלידער, אבע ר הלװאו ת האב ן גענומע ן נא ר 260 פו ן זײ , א געװיס ע צא ל מיט ־
גלידער הא ט געהער ט צו ם פארמעגלעכ ן קלאם , װא ם הא ט זי ך אנגעשלאס ן אי ן דע ר
קאסע כד י צ ו העלפ ן איר , אבע ר ז ײ אלײ ן האב ן זי ך ניש ט גענויטיק ט אי ן קײ ן
הלװאות.
די גרויס ע פאפולערקײ ט פו ן דע ר דאזיקע ר קאם ע או ן אי ר װיכטיקײ ט אי ן
יידישן לעב ן פו ן מלאװע , אי ז א ם בעםט ן אילוםטריר ט געװאר ן אי ן דע ם אפטי ־
מיםטישן טא ן פו ן דע ר לעצטע ר פארװאלטונג־מיטינ ג פו ן דע ר דאזיקע ר אינםטי ־
טוציע. דא ס יא ר הא ט בכל ל געהא ט א שפ ע פו ן קאנקרעט ע פלענע ר פו ן געזעל ־
שאפטלעכן כאראקטער .
דער ״ארט״ , למשל , הא ט געשאפ ן א קאמפלע ט פו ן 25 מא ן פאר ן קור ם פו ן
מענער־צושנײדער, װא ם הא ט געזאל ט זי ך עפענע ן אי ן םעפטעמבער . ע ם אי ז
אויך אויפגעקלער ט געװאר ן פא ר ד י מלאװע ר בעל־מלאכו ת ד י נײ ע ױרידיש ע באז ע
356
פנקם מלאוו ע
פון דע ר מלאכ ה אי ן פוילן , אל ץ געטא ן מי ט מא ס או ן טאקט , דור ך קלאר ע פלאקאט ן
פונאנדערגעקלעפט איבע ר דע ר שטאט .
מען הא ט געזען , בפוע ל ממש , װ י דא ס ײדיש ע געזעלשאפטלעכ ע לעב ן גײ ט
בארג ארויף , בעסע ר קאנסאלידירט , רײכע ר אי ן וױל ן או ן אי ן ציל •
זײער בול ט אי ז ד י ראל ע פו ן ציבור־טעטיקײ ט אי ן מלאװ ע אי ן דע ם לעצט ן
באריכט פו ן ״ביקו ר חולים״ , ד י זיצונ ג אי ז פארגעקומע ן דע ם 15־ט ן מאי , 1939 .
פון דע ם דאזיק ן באריכ ט דערװיס ט מע ן זיך , א ז ד י דאקטוירי ם האב ן געהא ט
זײער א גוט ע מײנונ ג װעג ן דע ר ארבע ט פו ן דע ר דאזיקע ר ײדישע ר פאלקס ־
מעדיצינישער פראפעסיע .
די פויליש ע מאכ ט הא ט אבע ר געהא ט אי ר אײגענ ע מײנונג , א ס ך א געמײנערע ,
און געװאל ט ליקװידיר ן דע ם ״ביקו ר חולים״ . ד י חבר ה הא ט אנגעהויב ן זי ך משתד ל
זײן כד י אפצושרײע ן ד י גזירה . ד י שטאטיש ע אינסטאנצ ן או ן דע ר קרית־דאקטע ר
האבן באשטעטיק ט א ז דא ס אי ז א װיכטיק ע או ן נויטיק ע אינסטיטוציע . ד י דאזיק ע
שתדלנזת האב ן געהא ט א פעולה . פינ ף װאכ ן שפעטע ר הא ט דע ר ״ביקו ר חולים ״
באקומען א דערלויבעני ש װײטע ר טא ן אי ר ארבעט . לאנ ג הא ט ז י שוי ן אבע ר
די ארבע ט ניש ט געקענ ט טאן . ע ס זײנע ן שוי ן קי ץ חולי ם ניש ט געװען , נא ר
מתים. פו ן ד י נײ ע תקנו ת אבער , װא ס ד י רעגירונ ג הא ט ארויפגעצװאונגע ן אוי ף
דער דאזיקע ר ײדישע ר איגסטיטוצי ע אי ז כדא י א פא ר צ ו פאררעגיסטרירן .
די ביכע ר פו ן דע ר חבר ה דארפ ן געפיר ט װער ן אוי ף פויליש . ע ס װער ט ניש ט
דערלזיבט אויסצובארג ן מעדיציגיש ע כלי ם או ן צושטעל ן רפואות . ד י חבר ה טא ר
נישט האב ן קי ץ אויפנעם־צימע ר פא ר ד י קראנקע , נא ר דאר ף אל ע קראנק ע תיכ ף
אפשיקן צו ם דאקטע ר או ן ד י רעצעפט ן נעמע ן נא ר אי ן דע ר אפטײק .
אװעקגעשטעלט פא ר אז א תנאי , הא ט דע ר ״ביקו ר חולים ״ ניש ט געהא ט קײ ן
אנדער ברירה , װ י זי ך אונטערװארפ ן דע ם גזר־דין , װא ס הא ט געציל ט פשו ט ברענגע ן
צו א מינימו ם ד י נוצלעכקײ ט פו ן דע ר דאזיקע ר חברה .
די העכסט ע דערגרײכונ ג פו ן אנטװיקלונ ג הא ט אי ן יא ר 1939 דערגרײכ ט
די ײדיש ע גימנאזי ע אי ן מלאװע . הג ם דא ם לשו ן פו ן ד י לימודי ם אי ז געװע ן פויליש ,
איז ד י דאזיק ע גימנאזי ע געװע ן א דורכאוי ם ײדיש ע נאציאנאל ע אינםטיטוציע .
אין דע ם שול־יא ר 39־ 1938 הא ט ד י גימנאזי ע געצײל ט 175 תלמידי ם או ן
די פאלקס־שו ל הא ט געהא ט — 115 . אזו י ארו ם האב ן 290 קינדע ר באקומע ן א ן
אלגעמײנע או ן ײדיש ע דערציאונ ג אי ן דע ר דאזיקע ר שול . ע ם אי ז איגטערעסאנ ט
אז 112 תלמידי ם זײנע ן געקומע ן פו ן דע ר פרעמד , על־פי־רו ב פו ן ד י ארומיק ע
שטעט או ן שטעטלעך . ז ײ האב ן געװאוינ ט ב ײ חשוב ע יידיש ע משפחות , װא ס
האבן געהא ט ד י הסכמ ה פו ן דע ם פעדאגאגיש ן רא ט פו ן דע ר גימנאזי ע האלט ן בי י
זיך קינדער . אזו י ארו ם אי ז ד י גימנאזי ע געװע ן א ן עקאנאמיש ע באז ע פא ר 60
פנקס מלאוו ע
357
ײדישע משפחו ת אי ן מלאװע , װא ם האב ן אי ן זכו ת פו ן אי ר עקזיםטענ ץ 8לײ ן
געקענט עקזיםטירן .
װי אזו י ד י מלאװע ר ײדיש ע גימנאזי ע אי ז געװאקם ן קע ן מע ן זע ן פו ן ד י
װײטערדיקע ציפערן .
אין שול־יא ר 36־ 1935 זײנע ן סך־הכ ל געװע ן 167 תלמידים , פו ן ז ײ 72 —
אין גימנאזי ע או ן 95 אי ן דע ר פאלקס־שול . פו ן דע ר פרעמ ד זײנע ן געװע ן נא ר
אכט קינדער .
א יא ר שפעטע ר הא ט שוי ן ד י גימנאזי ע געצײל ט 209 תלמידים , פו ן ד י
117 — אי ן דע ר גימנאזי ע גופא , 92 — אי ן דע ר פאלקם־שול , או ן פו ן דע ר פרעמ ד
זײנען שוי ן געװע ן 36 קינדער .
אין דע ם שול־יא ר 38־ 1937 הא ט ד י גימנאזי ע געצייל ט 255 תלמידים , פו ן
זײ זײנע ן 140 געװע ן אי ן גימנאזיע , 115 — אי ן דע ר פאלקם־שו ל או ן שוי ן 73
אנגעקומענע פו ן מחו ץ מלאװע .
אזוי ארו ם הא ט ד י צא ל פרעמד ע קינדע ר אי ן דע ר גימנאזי ע פארגרעםעד ט
אין מש ך פו ן פי ר יא ר אוי ף גאנצ ע 140 , דא ם אי ז דע ר בעסטע ר םימן , װ י ד י
מלאװער גימנאזי ע אי ז געװאר ן פאפולע ר או ן ארוי ס פו ן אי ר לאקאל ן גד ר או ן אי ז
געװארן א ן אלגעמײנ ע ײדיש ע אינםטיטוציע .
אנהויב 1939 אי ז ד י מלאװע ר ײדיש ע געזעלשאפטלעכקײ ט צוגעטרעט ן אוים ־
ארבעטן פלענע ר אוי ף צ ו בויע ן א ן אײגענע ם בני ן פא ר דע ר ײדישע ר גימנאזיע .
בראש פו ן דע ם בוי־קאמיטע ט אי ז געשטאנע ן ח . א . פערלא . א גרופ ע מלאװע ר
כלל־טוער* װ י אדװאקא ט א . םאלאמאן , מ . בלום , ה . שפירא , נ . מארדאװיטש , נ .
בלום, י . הירשהאר ן (דע ר דירעקטא ר פו ן דע ר גימנאזיע) , ד״ ר ה . ראזענמאן , מ .
הירשהארן, ה . מ . טשארקא , א . צעגלא , י . ראזענבער ג או ן קראניק , װא ם האב ן
פארטראטן דע ם שול־פאראײן , דע ם עלטערן־קאמיטעט , ד י פאראײנע ן פו ן געװע ־
זענע תלמידי ם — האב ן ארויםגעגעב ן א קול־קור א װעג ן דע ם ענין . או ן דע ם
אויפרוף װענד ן ז ײ זי ך צ ו ד י מלאװע ר לאנדסלײ ט אי ן אמעריק ע מכ ח הילף .
״די שול ע — װער ט דארט ן געזאג ט — לעב ט איבע ר זײע ר שװער ע צײט ן
צוליב פארשײדענ ע םיבות , אבע ר בעיק ר צולי ב דעם , װא ם ד י שול־מאכ ט פאר ־
לאנגט דורכאוי ס א ן אײגענע ם שול־בניף .
די עםקני ם פו ן דע ר שו ל קלער ן אוי ף א ז ד י ײדיש ע גימנאזי ע אי ן מלאװ ע
איז ניש ט קי ץ שו ל ״פא ר רײכע , יחיד י סגולה , װעלכ ע האב ן גרוים ע געלט־מיטלעף .
עם אי ז א שולע , װא ם גרײ ט ד י ײדיש ע ױגנ ט צ ו א זעלבשטענדיק ן לעבן .
דערפאר זײנע ן אי ן דע ר גימנאזי ע פארא ן פאך־אפטײלונגען . דא ם אי ז גור ם א ז
די שול ע אי ז א ״לעבנם־זאך ״ או ן ניש ט קײ ן ״לוקםום״ .
א געװיס ע צא ל פו ן תלמידי ם באקומ ט גרוים ע הנחו ת אי ן שכר־לימו ד או ן
אנדערע װער ן אפיל ו אינגאנצ ן באפרײ ט פו ן דע ם אפצאל .
358
פנקס מל^וו ע
די דאזיק ע גימנאזיע , װא ם אי ז געגרינדע ט געװאר ן אי ן 1918 הא ט אזו י ארו ם —
װערט געזאג ט אי ן דע ם דאזיק ן אויפרו ף — געמאכ ט פו ן א ס ך ״ליידיקגײערס״ ,
״װערטפולע מענטש ן או ן ײדף .
״מיר קענע ן מי ט שטאל ץ אויםרעכענע ן פי ל פו ן ד י אבםאלװענט ן פו ן דע ר
מלאװער גימנאזיע , װעלכ ע פארנעמע ן װיכטיק ע פאסטנ ס אל ם אדװאקאטן , דאק ־
טוירים, אינזשיניערן , לערער , באאמט ע או ן גוט ע בעלי־מלאכו ת אי ן פויל ן או ן אי ן
אנדערע לענדער . גלײכצײטי ק זעע ן מיר , א ז ד י גרעםט ע טײ ל אבםאלװענט ן זײנע ן
אויך טעטי ק אוי ף אל ע געביט ן פו ן געזעלשאפטלעכ ן לעבן״ .
דער בוי־קאמיטע ט װענד ט זי ך דעריבע ר צ ו ד י מלאװע ר לאנדסלײ ט אי ן
אמעריקע צ ו העלפ ן אי ן דע ר ארבעט , װא ם װע ט זײ ן א ן ״אײביקע ר מאנומענט״ .
פון דע ם לעצט ן באריכ ט װעג ן דע ר טעטיקײ ט פו ן דע ר גימנאזי ע דערװים ט מע ן
זיך א ז ד י תלמידי ם זײנע ן געקומע ן פו ן 40 פארשײדענ ע פונקט ן פו ן לאנד . חו ץ
אלגעמײנע לימודי ם הא ט מע ן געלערנ ט העברעאיש , תנ״ך , ײדיש ע געשיכט ע או ן
די ײדיש ע או ן העברעאיש ע ליטעראטור .
פון ד י פאכ ן װא ם מע ן הא ט געלערנ ט זײנע ן ד י װיכטיקסט ע געװען , סטאלערײ ,
גלעזערײ, שנײדערײ , העפטער ײ או ן שטריקער ײ (פא ר מײדלעך) .
ױני 1939 װער ט געמאלד ן אי ן דע ר מלאװע ר ״אונזע ר עכא״ , א ז דע ר בוי ־
קאמיטעט הא ט שוי ן באטראכ ט ד י מעגלעכקײ ט פו ן קויפ ן אי ן דע ר נאענטםטע ר
צײט א פלא ץ פא ר דע ם בני ן פו ן דע ר גימנאזיע .
צװײ חדשי ם שפעטע ר אי ז דא נ גאנצ ע פויליש ע ײדנטו ם געװע ן איי ן גרויסע ר
חורבן או ן צוזאמע ן מי ט אל ע האפענונגע ן אי ז אוי ך צערונע ן ד י האפענונ ג א ז ד י
מלאװער לאנדסלײ ט אי ן אמעריק ע װעל ן העלפ ן בויע ן א בנין . זײע ר היל ף הא ט ד י
געשיכטע אװעקגעשטופ ט אוי ף גא ר אנדער ע װעגן .
אבער מלאװע ר חינו ך הא ט זי ך ניש ט אויםגעדריק ט נא ר אי ן דע ר עקזיםטענ ץ
פון דע ר גימנאזיע . ע ס זײנע ן געװע ן חדרי ם או ן באזונדע ר גו ט אי ז געװע ן באזוכ ט
די תלמוד־תורה .
אין מלאװ ע אי ז אוי ך געװע ן א מאכהש ע פאלקם־שו ל פא ר ײדיש ע קינדער .
דער לעצטע ר באריכ ט פו ן אי ר טעטיקיי ט שטאמ ט פו ן 14־ט ן ױני , 1939 . ע ס אי ז
פארגעקומען א פײערלעכע ר סױ ם פו ן ד י תלמידי ם או ן תלמידות , װא ס האב ן פאר ־
ענדיקט ד י שול . ע ס האב ן גערעד ט ז דע ר שול־לײטע ר מ . לאםקא , ד י דערציערי ן
פון דע ר זיבעטע ר (לעצטער ) אפטײלונג ״ פרו י לײבער ג או ן דע ר בירגערמײםטע ר
יאראשינםקי.
אין דע ם דאזיק ן לעצט ן באריכ ט װער ט געזאג ט א ז ״ד י שילע ר האב ן זי ך
קולטורעל או ן עסטעטי ש שטאר ק אויפגעהויב ן איבע ר דע ר סביב ה פו ן װעלכע ר
זײ קומע ן אי ן דע ר שול״ .
פנקס מלאװ ע
359
א פא ר װאכ ן שפעטע ר הא ט זי ך ד י ׳״םביבה ״ אויםגעגליכ ן מי ט ד י קינדע ר
װאם האב ן כלומרש ט ז ײ איבערגעיאגט ,
נאך אנדער ע לעצט ע באריכטן , אל ע פו ל מי ט האפענונגע ן או ן מונטערקײ ט
געפינט מע ן אוי ף ד י שפאלט ן פו ן דע ם לעצט ן יארגאנ ג פו ן דע ר מלאװע ר צײטונ ג
״אונזעד עכא״ , אי ן ד י חדשי ם יאנואר־ױל י 1939 , ז ײ גיב ן א פלאםטי ש ביל ד גװ ן
דער דינאמישקײ ט או ן פי ל פארביקײ ט פו ן דע ם ײדיש ן לעב ן אי ן א םביבה , װא ו
דער ״באלעבאם ״ פו ן לאנ ד אי ז געװע ן נידעריקע ר פו ן דע ד ײדישע ר םביבה . ד י
רדיפות או ן העצע ם קעג ן ד י ײד ן אי ן גאנ ץ פוילן , שפיגל ט זי ך א פ אי ן מלאװ ע
אין דע ם זעלביק ן מאםשטא ם או ן אי ן ד י זעלב ע פארמען .
אבער װע ן מע ן באגעגנ ט זי ך מי ט ד י קאלעקטױו ע פארמע ן פו ן ײדישע ר
ארבעט, פו ן דע ם גרוים ן פאטא ם או ן אידעאליזם , אויםגעדריק ט טילמא ל אי ן
נאאױוע פארמע ן פו ן ליטעראטור , אנטנומע ן פו ן דע ר גרויסע ר שטא ט — װער ט
מען געריר ט פו ן דע ם דאזיק ן מםירת־נפ ש או ן הויכ ע מאראליש ע קװאליטעט ן פו ן
דעם ײדיש ן ײד ן אי ן דע ם כרך , ק״ ק מלאװע , װא ם אי ז הײנט , צע ן יא ר נא ך ד י
ערשטע םימפטאמע ן פו ן א װעלט־קאטאםטראפ ע — ניש ט מע ר װ י א ן אביעק ט פא ר
א היםטאריש ן ארטיקל .
דאם װא ם װער ט ד א באשריב ן אי ז געשע ן מי ט צע ן יא ר צוריק , דע ם לעצט ן
יאר פו ן דע ר מלאװע ר ײדישע ר קהילה .
מלאװער לשון :
י. אפאטאש ו
צבי פרל ה או ן זא ב ױני ס
361
י. אפאטאש ו
פון מײ ן לעקסיקא ן
(מל^װער װערטער )
אין 1910 הא ב אי ך געשריב ן מי ץ ״פערד־גנב׳ / כ׳הא ב דע ם ראמא ן געשריב ן
אין דע ם מלאװע ר ײדיש , װא ם אי ך הא ב מיטגעבראכ ט מי ט זי ך פו ן פוילן . דא ם
מלאװער ײדי ש אי ז רײ ך געװע ן אי ן מולכער־לשון , אי ן שמײסער־לשון , אי ן גנבים ־
לשון. ם׳אי ז רײ ך געװע ן אי ן ײדיש־פויליש ן ״םלענג״ .
איז דא ך מלאװ ע דורות־לאנ ג געװע ן א גרענעץ־שטאט . ד י ײד ן — מולכער ,
שװארצער — זײנע ן געװע ן ריזיקאנטן . או ן א ז אז א אײנע ר אי ז ארוי ם מי ט לשון ,
איז ניש ט בלוי ז אי ן איטלעכ ן װאר ט געװע ן דע ר קנא ל פו ן א בײטש , נא ר ד י װערטע ר
האבן אוי ך געשוימ ט מי ט גוטםקיי ט או ן ױשר , מי ט כע ם או ן שנאה , או ן דע ר עיק ר
— מי ט פרײ ד או ן גבורה . או ן א ז לאכן , הא ט א ױנ ג זי ך צעלאכ ט מי ט א גארג ל
אקשויט או ן א מוי ד — מי ט א גארג ל שמאנט . דערצו , װא ו א פענט ע הא ט ם׳מלא ־
װער לשו ן שוי ן געהא ט אפגעװארפ ן פו ן זיך . דע ר באשטימיקע ר ארטיק ל ״די ״
האט זי ך מע ר ניש ט געבײגט . אי ן מלאװ ע הא ט מע ן געזאג ט > ״װא ו גײםט ו ן גײם ט
מיטן טאט ע איבע ר ד י גרענעץז ״ או ן מע ן אי ז געגאנגע ן א קײלעכדי ק יא ר איבע ר
די גרענעץ . מע ן הא ט געמולכ ט פו ן פרײם ן זײדנם , ציגארן , בראנפן . מע ן הא ט
געשװארצט קײ ן פרײם ן פארשויגע ן או ן פערד . דא ם זײגע ן געװע ן חבר ה ריזיקאגטן ,
חברה שלעגער , װא ם האב ן פײנ ט געהא ט מלכות , פײנ ט געהא ט הסידים , פײנ ט
געהאט לומדי ם או ן אי ן תו ך זײנע ן ז ײ געװע ן הײס ע ײדן .
און א ז ד י פארנאכט ן זײנע ן צוגעפאלן , פו ן מערב־זײ ט האב ן ד י מולכע ר
געדארפט אנקומע ן פו ן פרײס ן מי ט קאנטראבאנדע , הא ט זי ך א שװערע ר אומע ט
אראפגעלאזט אויפ ן שטעטל . ם׳װײבערפאל ק מיט ן קלײנװאר ג זײנע ן ניש ט איינ ־
געזעםן אי ן ד י שטובן . טרויע ר אי ן ד י אויגן , טרויע ר אי ן האר ץ — װעל ן ד י מאנם ־
בילן י א קומען , צ י װעל ן ז ײ ניש ט קומען ? ד י וױיבע ר האב ן געהא ט צ ו דערצײל ן
363
364
פנקס מלאװ ע
פון זײדעס , פו ן טאטעס , פו ן זין , װא ס זײנע ן ניש ט קריקגעקומען . או ן ד י צװעלף ־
דרײצן־יעריקע ײנגלעך , אוי , האב ן ז ײ געװאל ט זי ץ עלטע ר מי ט צוױ י יאר , געװאל ט
זיך אװעקלאז ן מיט ן זונאויפגאנג , געװאל ט מיטגי ץ מי ט ד י טאטע ס קי ץ פרײסן .
דאס בענקעני ש אי ז איבערגעגאנגע ן פו ן זײד ע צו ם טאטן , צו ם זון .
אזא פארשוי ן הא ט זי ך ניש ט באגנוגנ ט מי ט א ן עוק ץ בראנפן , מי ט א נעו £
אקטוויט. אז א אײנע ר הא ט געטרונקע ן בראנפ ן פו ן א פלאטשיקע ר מאמע , װא ס
ער הא ט געהאלט ן אי ן א הינטערשטע ר קעשענע , צ י אי ן א כאליאװע . או ן פארביס ן
דעם בראנפ ן הא ט ע ר מי ט פאנצן־טאבעכעס , מי ט א קרײזלפוס , מי ט א מיקערל . או ן
אונטער װעגנ ס — מי ט א גאנ ץ זײט ל אויסגעזאט ן קעלבער ן פלײש .
בענקעניש, טרויער , דא ס נעמע ן א קלאפ , דא ס קענע ן געב ן א קלאפ , מײדן ,
שיקםעס, דא ס ארײנעס ן או ן ארײנטרינקען , ד י שטענדיק ע געפאר , — דא ס אל ץ
האט געהאלפ ן שאפ ן װערטער , װא ם זײנע ן געװע ן עובר־לםוחר , ניש ט אפגעריבענ ע
מטבעות.
און דר ײ מײ ל הינטע ר מלאװע , אי ן קוצבארג , האב ן ײד ן גערעד ט כמע ט א ן
אנדער לשון , װא ם הא ט ארויסגערופ ן ב ײ ד י מלאװע ר א געלעכטער . מע ן הא ט
געזאגט: ״שיםלכיע , טעפלכיע״ . מע ן הא ט געזאגט י ״אי ך העט , אי ך מעכט״ .
טלאקריריק הא ט ב ײ ז ײ געהײםן * ״בײנעזאמען׳ . ז י ליג ט בײנעזאמע ן — ז י ליג ט
א באנומענע , ז י ליג ט א שלאקריריקע .
כ׳האב שוי ן דעמאל ט געװאוםט , א ז ם׳ליטעראריש ע ײדיש , װ י מע ן הא ט גע ־
שריבן אי ן ד י װארשעװע ר צײטונגען , אי ז א בית־עול ם אי ן פארגלײ ך מיט ן מלאװע ר
ײדיש, מיט ן ײדי ש פו ן אל ע שטע ט או ן שטעטלעך , װא ו ד י ײשובי ם האב ן געצײל ט
פינף, זעקם , או ן ^ ט הונדער ט יאר .
און א ז אי ך בי ן געקומע ן אי ן 1907 קײ ן נױ־יארק , װא ו כ׳הא ב זי ך באגעגנ ט
מיט ײד ן פו ן דע ר גאנצע ר װעלט , אי ז מי ר אײנגעפאלן , א ז אונדזע ר ליטערארי ש
ײדיש װע ט געטירעמ ט װער ן הי , אי ן נױ־יארק , ניש ט אי ן װארשע , ניש ט אי ן אדעם .
נישט געװע ן ד י װאך , שיפ ן זאל ן ניש ט ברענגע ן הונדערטע ר או ן טויזנטע ר ײדן .
די ײד ן זײנע ן געקומע ן מי ט דיער ע דיאלעקט ן פו ן פוילן , פו ן גאליציע , פו ן ליטע ,
פון אוקראינע , פו ן רומעניע , פו ן אונגארן , או ן ד י הונדערטע ר יעריק ע דיאלעקט ן
זײנען געװע ן אזו י פארװארצלט , א ז א מלאװע ר ײדענ ע װאל ט גרינגע ר געװע ן
זיך צונויפצורעד ן מי ט גליק ל פו ן האמע ל װ י מי ט א ליטװאטשקע .
כ׳דערמאן זי ך װ י אי ן 1910 האב ן פיטקינע ר ײד ן געפיר ט מי ט קלעזמארי ם
א ספר־תור ה אי ן שו ל אריץ . אוי ף אפריע ר אי ז געריט ן א קלעזמע ר אוי ף א װײםע ר
קאבילע. גאנ ץ פיטקי ן עװענ ױ אי ז נאכגעגאנגען .
א שכנה , א ליטװאטשקע , אי ז ארײנגעלאפ ן צ ו מײ ן מוטע ר מי ט א שמח ה :
״מיםעם לעבן , מ ע פיר ט א רײניקײ ט אי ן קלוי ז ארײן״ .
מיץ מוטער , װא ם אי ז ניש ט לאנ ג געװע ן אי ן לאנד ״ הא ט צוגעשמײכל ט או ן
פנקס מלאװ ע
365
גארנישט געענטפערט . או ן א ז ד י שכנ ה אי ז אתי ס הא ט ד י מאמ ע מײנ ע א הוי ב
געטאן צ ו מי ר מי ט ד י אקסלען * ״הערסט ׳ ױסף ״ כ׳פארשט ײ ניש ט קײ ן ווארט ׳
װאס ד י ליטװאטשק ע רעד ט צ ו מיר . ז י רעד ט מײ ן (מער ) ענגלי ש װ י ײדיש״ .
״רײניקײט״ או ן ״קלויז ״ האב ן ב ײ מײ ן מוטע ר געקלונגע ן װ י ענגליש ע װער ־
טער. או ן כ׳בי ן זיכער ״ א ז ד י ליטװאטשק ע הא ט אוי ך ניש ט פארשטאנע ן מײ ן מו ־
טערס גרויספוילי ש ײדיש .
עס דערמאנ ט קענסטאנ ס אנעקדא ט פו ן פופצנט ן יארהונדערט . א פארמע ר
פון יארקשײ ר אי ז געקומע ן קײ ן קענ ט או ן הא ט געװאל ט קויפ ן ב ײ א פארמערק ע
אײער. דע ר פארמע ר הא ט געבעט ן ״עגם ״ (אײער ) או ן ד י פארמערק ע הא ט גע ־
ענטפערט״ א ז ז י פארשטײ ט ניש ט קײ ן פראנצויזיש . ד י פארמערק ע פו ן קענ ט הא ט
קײן מא ל ניש ט געהא ט געהער ט פונע ם װאר ט ״עג״ . א ן א ײ הא ט ב ײ אי ר געהײם ן —
ת6:נץ6-ץ6.
כ׳בין געװע ן זיכע ר א ז ד י ײדיש ע דיאלעקט ן װעל ן זי ך דורכזיפ ן או ן דורכ ־
קאכן אינע ם נױ־יארקע ר שמעלצטיג ל או ן מי ר װעל ן האב ן דא ם אידעאלםט ע לי ־
טערארישע ײדיש .
און אי ן דע ר אמתן ז
במשך פו ן ד י דרײסי ק יא ר זײנע ן ד י צײטונגע ן געלעג ן אי ן ד י הענ ט פו ן
מענטשן״ װא ס האב ן זי ך ניש ט געזארג ט װעג ן שפראך . נא ך ערגע ר — רעדאק ־
טארן האב ן אפ ט געקוק ט אוי ף ײדי ש װ י אוי ף א מיטל ״ װא ם מע ן װע ט הײנט־מארג ן
פון אי ם פטו ר װערן . װא ו א זאפטי ק ײדי ש װאר ט — הא ט מע ן ע ס באזײטיקט .
האט א װאר ט געקלונגע ן אי ן זײער ע אויער ן אלט־פרענקי ש — טאבו . װא ו הײ ם
בלוט — הא ט מע ן אפגעצאפ ט או ן פארגלױוערט . או ן געבליב ן אי ז ד י צייטונגם ־
שפראך — א ן אויסגעצער ט לשון ״ א שײע ר שטרו י נאכ ן דרעשן . ז ײ האב ן ניש ט
געװאוםט״ א ז א ן דיאלעקט ן אי ז קײ ן שפרא ך ניש ט בנמצא . דיאלעקט ן דא ם זײגע ן
די בלוטאדערן ״ װא ס נער ן או ן האלט ן אוי ף ס׳לשון . א ן דיאלעקט ן מו ז א שפרא ך
אײנדארן או ן אונטערגײן . אנשטא ט װערטער ״ װא ס גיב ן דע ם זאי ן קריפט ן או ן
לעבן״ באנוצ ט זי ך ד י צײטונ ג מי ט שטרויענ ע אויסגעדראשענ ע פארזעענישן ״ װי :
״צוגונםטן״״ ״פארלעםליך״ ״ ״דיזע״ ״ ״אנװעזנדע ״ או ן ״פאלגענדע״ .
שוין צענדליקע ר יאר ן װ י ד י שיפ ן האב ן אויפגעהער ט צ ו ברענגע ן ײד ן קײ ן
גױ־יארק. ד י ײדיש ע ישובי ם אי ן פוילן ״ ליטע ׳ רומעניע ״ אונגאר ן ליג ן אי ן הורבות .
די דיאלעקט ן זײגע ן ניש ט פארשריב ן געװארן . אי ן 1928 ״ װע ן כ׳בי ן געװע ן אי ן
מינםק״ הא ט דע ר לינגװים ט מרדכ י װײנגע ר מי ר געװיז ן עטלעכ ע צענדלי ק טויזנ ט
קארטלעך — מאטעריאל ן פא ר א ײדיש ן װערטער־בו ך װא ס אי ז ניש ט אתים . דר .
מ. װײנרײ ך הא ט מי ר געװיז ן אי ן װילנ ע צענדליקע ר טויזנ ט קארטלע ך — מאטע ־
ריאלן פא ר א ײדיש ן װערטערבוך . װא ו זײנע ן ד י קארטלעך ז
366
פנקס מלאװ ע
דער ײדישע ר שרייבע ר אי ז געצװאוגגע ן צ ו ארבעט ן לויט ן זכרון . ווערטער ,
אידיאמען, װא ס זײנע ן ניש ט פארצײכנ ט געװארן ׳ האב ן אבע ר א טב ע זי ך ארויס ־
צוגליטשן פונע ם זכרון , האב ן א טב ע פארגעס ן צ ו װערן . דע ר ײדישע ר שרײבע ר
דארף אלײ ן קנעט ן לײם , באק ן ציג ל או ן ערש ט דערנא ך זי ך שטעל ן מויערן . דע ר
ײדישער שרײבע ר הא ט ביז ן הײנטיק ן טא ג ניש ט קײ ן װערטערבוך . הארקאװי ס
װערטערבוך הא ט ניש ט געקענ ט באפרידיקן . הארקאװ י הא ט ארײנגענומע ן אל ץ פו ן
ליפשיצן, צוגעגעב ן װערטע ר פו ן מענדעלען , פו ן שלום־עליכמען , א ביס ל פו ן דיקן .
דאס װא ס פר ץ הא ט צוגעטראג ן צ ו ײדי ש װע ט אי ר שוי ן ב ײ הארקאװי ן ניש ט גע ־
פינען. דא ס װא ס ד י שרײבער ס נא ך פרצ ן האב ן צוגעטראג ן װע ט אי ר ב ײ אי ם
אװדאי או ן אװדא י ניש ט געפינען .
איך װע ל ד א פארצײכענע ן בלוי ז ד י װערטער , בלוי ז ד י אידיאמע ן פו ן מײנ ע
װערק, װא ס באגעגענע ן זי ך ניש ט ב ײ ליפשיצן , ניש ט ב ײ הארקאװין , אוי ך ד י
װערטער װא ס געפינע ן זי ך ב ײ הארקאװי ן אי ן א ן אנדע ר נוסח , מי ט א ן אנדע ר
באטײט. אי ך װי ל דערמי ט מאכ ן א התחלה , כ׳הא ף אבע ר א ז מײנ ע קאלעג ן װעל ן
מיר נאכטאן . אפש ר װע ט דא ס פארלײכטער ן דע ם שװער ן װע ג או ן מי ר װעל ן זי ך
סזף־כל־סוף דערשלאג ן צ ו א ײדיש ן װערטערבוך , װא ס װע ט ארײננעמע ן ניש ט
בלויז ד י שפרא ך פו ן אונדזער ע קלאסיקער , נא ר אוי ך אל ע ײדיש ע דיאלעקטן ,
אויך דע ם ײדיש ן,/סלענג״ .
איך ברענ ג ד י װערטע ר,,פו ן יענע ר זײ ט בריק ״
און אנדער ע דערצײלונגע ן (1910־12 )
אויסגיסן זי ך — משתי ן זײ ן(װעג ן א בהמה) . ״ס׳פער ד הא ט זי ך אויסגעגאס ן או ן
דער בעל־עגל ה אויסגעזײכט.׳ ־
אויסקאשפערן — אויסנארן . די ק שרײב ט ־ אפקאספערן . ,״ע ר הא ט ב ײ מי ר
אויסגעקאשפערט ד י פא ר גראשן. ״
אויסשטײגן — ליציטירן . ב ײ גליק ל האמי ל הײס ט ע ס ? ״מאכ ן א ן אויסחף״ .
״מען הא ט אויסגעשטײג ט מפטיר. ״
אנגעברענטס, דא ס — א ן עס ן װא ס אי ז צוגעפאל ן צו ם באדע ם פו ן טעפ ל או ן
ס׳האט זי ך צוגעברענט . ״שמעק ט אנגעברענטס. ״
אנשמערגלען — אפקאכ ן א ן עס ן א ן א טעם . ״דא ס אי ז אנגעשמערגלט , ניש ט
געקאכט.״
אפזענגען — אפסמאליען . ״זענ ג א פ ד י גאנדז. ״
אפשיסן — אפבליאקעװען . ״ד י םחור ה הא ט אפגעשאםן. ״
פנקס מל^וו ע
367
ארעס׳ דע ר — אי ן אויםדרו ק י ״א ז ארע ם האלץ״ ׳ ד״ ה אזו י פי ל האל ץ װיפי ל
ם׳לײגט זי ך אי ץ צװיש ן דע ר אויסגעבויגענע ר האנ ט או ן דע ם אקסל .
באװארקע׳ ד י — הײסע ׳ געצוקערט ע מיל ך מי ט װאםער ׳ געמיש ט העלפ ט אוי ף
העלפט. ״גי ם מי ר א ן א גלא ז באװארקע. ״
באנדע׳ ד י — לאנגע ר שװערע ר אײבערמאנט ל פא ר מענער .
בורקע׳ ד י — א באנד ע מי ט א קאפטער .
בארכאנקע׳ ד י — א ן אונטערקלײ ד געמאכ ט פו ן בארכן .
בלאראוךבלוי — דורכגעגומע ן פו ן קעלט ׳ דורכגעפרוירן . ״װא ם זאגסט ו
אויף דע ר קריע ה ז ע ר אי ז דא ך בלאן־און־בלוי. ״ פו ן בחין־און־בלוי .
בענקאץ׳ דע ר — א ממזר . אי ן אנדער ע דיאלעקט ן בענקארס .
בריטאן — א צעװאקםענער ׳ א ן אומגעלומפערטע ר מענטש .
גיל׳ ד י — א בלעז ל ראץ .
דרװאל׳ דע ר — א ן איבערגעװאקםענע ר ױנג ׳ א ױנ ג א גראבע ר פליגל .
דרים׳ דע ר — א ן איבערגעריםענע ר פאדעם . ^׳א ט אי ז ד י גאלקע ׳ גי ב מי ר
א דרי ם פאדעם. ״
האלקע. ד י — א ן אונטערקלײד .
הײט׳ ד י — לאגע . ״הא ב אי ך ז י געטראפ ן אי ן א הײט ׳ אוי ף שוגאי־ישרא ל
געזאגט.״
העקלען — פארשפיליען . ״העק ל מי ר צ ו ם׳קלײד. ״
השכװה׳ ד י — פר י דאװנען . דאװנע ן ב ײ דע ר השכמה ׳ ׳״בהשכמ ת בית־המדרש״ •
״משה בהשכמ ה עלה״ . ״א ז ס׳אי ז װאלװ ל פיש ׳ אי ז א געפאקט ע השכמה. ״
װארשטע׳ ד י — א שיכט ׳ א שטויס ׳ ׳״ א װארשט ע ביכער״ ׳ ״ א װארשט ע האלץ. ״
זײכן — משתי ן זײ ן(װעג ן א מעגטשן) . אליה ו בחו ר אי ן ״תשבי ״ צ״ ג שרײב ט
״שתן בל״ א זאײכן. ״
טאבעקבלום׳ ר י — עעלי ש ן אי ן אנדער ע געגנט ן װנרויז ׳ סא ־
נישניק.
טאבעקקער׳ ד י — קער ל פו ן א טאבעקבלו ם (זע) .
טאלירן — טאשן ׳ טאליר ן קארטן .
טאמבאנק׳ ד י — א צאלבאנק ׳ ענגליש , 61;)מטס0 .
יאברעך׳ ד י — פרעםער ׳ צעלאזענע ר ױנג .
יאפע׳ ד י — ברײ ט צעעפנ ט מויל .
יאק׳ דע ר — נאר .
כאדאק׳ ׳עס ׳ דע ר — צעפארענע ר שוך .
כאמערן — שלאפ ן(װעג ן א קראנק ן געזאגט) . ״ע ר ליג ט או ן כאמערט. ״
כמארעם — א סך . ״ע ר אי ז פארװארלאזט ׳ כ׳הא ב אויסגעקעמ ט כמארע ם
לײז.״
368
פנקס מלןןוו ע
לעצגעלם, דא ס — געזעגן־געלט ׳ אפפארגעלט , ווא ס מע ן לאז ט איבע ר קינדע ר
און דינסטן . (ז ע * לעצט) .
לעצט, ד י — ״אוי ף א גוטע ר לעצ ט הא ט ז י באגנבעט ״(וועג ן א דינסט) , װא ס
א גאנצ ן זמ ן הא ט ז י זי ד גו ט אויפגעפירט , או ן דע ם לעצט ן טא ג הא ט ז י באגנבעט .
״אויף ד י גוט ע לעצט ״
מאנג — צװישן . ״מאנ ג אונדזע ר סגאל״ , צװיש ן אונדזע ר גלײכן .
מצה־פנים — א געשטופלטער .
מיש, דע ר — צעמישטקײט , גײסטיק ע נישט־נארמאלקייט . ״ע ר הא ט א מי ש
אין קאפ״ .
מישער, דע ר — א מענט ש א גרעגע ר (גראגער) , א פלוידערזאק •
מישערין, ד י
מישערקע, ד י
מעגעלע, דא ס — העלדזל . ״א ן אנגעפיל ט מעגעלע״ .
מערזשל, דא ס — א כל י געמאכ ט פו ן גאסאײזן , פו ן מעש , װא ו מע ן שטוים ט
צוקער, פעפער , אינגבער , מצות . (זע * שטויסל) .
מערב, דא ס — מערבי ק געבעקס , קרוכ ע געבעקם . ״כ׳ג ײ מאכ ן מערב. ״
סעקן — שלאפן . ״ע ר ליג ט או ן סעק ט בי ז אי ן גרויס ן טא ג ארײן. ״
פאנץ, דע ר — גא ר א דיקע ר בויד • ״כ׳װע ל אי ם כאפ ן אי ן א װינקל , װע ל אי ד
אים אײנקװעטש ן דע ם פאנץ. ״ ״גי ט מי ר פא ר א גילד ן פאנצ ן או ן טאבעכעס ״
(קישקעס). מעגלע ד פו ן ״טבחות״ . אי ן שו״ ת הײס ט ״טבחות ״ פלײש ן או ן קישקע ס
פון געשאכטענ ע בד,מות . פו ן פאנצ ן מאכ ט מע ן װעמפלעד . א פאנצ ל פו ן א שעפ ס
הײסט מיקערל , פו ן א קעלב ל גרײשל . אי ן א מיקער ל פיל ט מע ן א ן ד י קישקעלע ד
מיט מעל . אי ן א גרײש ל שנײד ט מע ן אוי ף ד י קישקעלע ד או ן מע ן קאכ ט ז ײ מי ט
״סידור״ (מיט ן שטי ק מאג ן װא ס בלעטער ט זי ד װ י א סידור) .
פלאמבירן — גרויס ע שװארצ ע יאגדעס .
פליטש, ־ן , דע ר — א רונ ד שטי ק ברויט , א לחמא , א פעצענע , א סקיבע , א
סנעכע, א לוסטע , א חתיכ ה ברויט .
פעצענע, ד י — א שטי ק ברויט , א לחמ א ז א צעװאקסענ ע מויד .
פארצע־דראנע — זײע ר פרי . ״װא ס האסט ו זי ד עפע ס אויפגעכאפ ט פארצע ־
דראנע ? ״ א שפעטפארעם .
פלישלאנג, דע ר — א שלאנ ג פו ן פאפי ר װא ס פליט .
צװעל, ד י — טישטעד . צװעלכיע , דא ס : טישטעכל . ״נע ם ארא פ ד י צװע ל
פון טיש. ״ ד י חלו ת זײנע ן צוגעדעק ט מי ט א צװעלכיע. ״
צלאפ, דע ר — א ן אפגעלאזענער , א בטלן . ״ א חסי ד א צלאפ ״ ן דע ר אפהיל ד
פון צעפארענ ע שיד .
קאזװאניעץ, דע ר — ליגנע ר פו ן העברעאי ש כזב ן מי ט א פויליש ן סופיקס .
פנקס מל^וו ע
369
קאלערל, דא ס — גאלקע . א קאלער ל גאח , א קאלער ל פאדעם ׳ א קלעצ ל
פאדעם.
קאשארבן, דע ר — קוגלטאפ . דע ר ערשטע ר טיי ל קא=קאל=קוי ל (קוגל) .
קונדעיטע. ד י — אינפארמאציע ׳ מייגונג . ״ע ר הא ט װעג ן מי ר געגעב ן א גוט ע
קונדעיטע.״
קיענקע. ד י — א פלאטשי ק ברעט ל אויסצוקלאפ ן דע ם שמ ח פו ן נאסע ר װע ש
בײם װאשן .
קיקעלע, דא ס — א קיכ ל אנגעפיל ט מי ט שװארצ ע יאגדעס ׳ א סטאניק .
קלעצל, דא ס — קאלערל . ״ א קלעצ ל פאדעם״ .
קנײפער, דע ר — מעסער ל מי ט אײ ן קלינג ל װא ס לײג ט זי ו אײ ן או ן מי ט א
הילצערן שטילכל . פארגלײ ך ענגליש ז
קראגן, דע ר — ושט , ב ײ א הון .
קרוכע — מערביק . קרוכ ע קארטאפל , קרוכ ע קיכלעך .
קרײזלפוס, דע ר — גרײשלפוס , א קעלבער ן פיס ל געקאכ ט אוי ף קאלט ן (פע ־
טשא) אי ן אײנע ם מי ט קישקעלעך .
ראפע, ד י — װײס ע אויגן־מאטעריע . ״ראפ ע אי ן ד י אויגך . ״ע ר הא ט פאר ־
ראפעטע אויגן. ״
ריץ, דע ר — מיש , א מי ש אי ן קאפ . ׳״ע ר הא ט א רי ץ אי ן קאפ. ״
רענטלעך — ציכטיק . ״ א רענטלעכע ר מענטש. ״
שקרות (שאקרעס ) — שװינד ל ב ײ קארטן . ״דע ר קאזװאניע ץ מאכ ט שקרות״ .
שוידערגעלט, דא ס — דא ם געלט , װא ס מע ן נעמ ט ארא פ בײ ם קארטנשפי ל נא ו
יעדער קא ן פו ן דע ר באלעבאםטע ס װעגן , װע ן מע ן שפיל ט אי ן א שענק .
שטויס, דע ר — װארשטע . ״ א שטוי ם ביכער. ״
שטויסל, דע ר — א װאלצ ל פו ן גאסאײזן , פו ן מעש , װא ם מע ן שטוים ט דערמי ט
אין מערזש ל (ז ע ־ מערזשל) .
שטאקעדיק — פינצטער , שטאקפינצטער . ״ א שטאקעדיק ע נאכט. ״
שיבערן זי ך — זי ך קראצן .
שיפן — אויפציטערן . ״ע ר הא ט זי ך איבערגעשראק ן או ן געטא ן א שיפ ״ ! ״ע ר
האט א שי פ געטא ן פו ן שלאף. ״
שפאל, ־ן , דע ר — שטיפטן . ד י הילצערנ ע שטיפט ן װא ם מע ן קלאפ ט ארי ץ
אין ד י זוילן . ״געשפאלט ע פאדעשװעס. ״
געזאמלט דור ך צב י פרל ה או ן זא ב ױני ס (תל־אבי ס
װערטער או ן װערטלע ך
אויפשטעכן דע ם בלאטע ר = מאכ ן א סוף .
אויפשטעכן דע ם בלאטע ר מי ט עמיצ ן = אויסשטעל ן פא ר א שײגעץ .
אן א ײ אוי ף מארג ן = ע ס װע ט גארניש ט ארויסקומע ן
אײנמאכן אי ן א קלײ ן טעפ ל = באגאטעליזירן .
אויף שאקענ ע נײנצי ק כפרו ת = מע ן דאר ף ע ס נישט .
אויף שאקענ ע נײנצק י כפרו ת = מע ן דאר ף ע ס נישט .
אויף הונדער ט טויזנ ט ארל ײ = אוי ף ניש ט צ ו באדארפן .
ארויםצובלעקן ד י צונ ג = ארויסשטעק ן ד י צונג .
ארײנטאן ד י באב ע מיט ן זײד ן = ניש ט שפארן .
אחמברויען = שטיפן .
אויף מײ ן יאנדע ם (יהדות ) = אױ ף מײ ן נאמנות .
אז מע ן הא ט א טאט ע א הונט , זאג ט מע ן אי ם אוי ד ניש ט אפודזשע ם
אײנרוימען א םו ד ד י מײ ז = רעד ן שטיל .
אויםגעפתט װ י רעכעל ע צו ם ג ט = שײ ן אנגעטאן .
אויםזען װ י א רו ח אי ן בארש ט = שלעכ ט אוישען .
אײנשלינגען א ן אק ם מי ט קאפיטע ם = עס ן א סך .
אן אויםגעשטופט ע קישק ע = א פרעסער .
ארײנפארן = אריבערפאר ן ד י גרענעץ .
אםור א ברא ק = ע ס הויב ט זי ך ניש ט אן .
אינװײניק = אוי ף יענע ר זײ ט גרענעץ .
אן אמב ע = 2 נומער ן אי ן דע ר זעלבע ר שור ה אי ן טערנעשקע .
איטשע פיטשע , מיתלדרעק , נע ם א שפענד ל שא ר אװעק •
איעגענומען פלוידערװאםע ר = רעד ט א סך .
אנ׳םליחה׳נען = אפנארן .
370
פנקס מל^וו ע
371
^812ער = א9נאר1 .
אנגעזיקעװעט = פו ל מי ט גוטס .
אנדערש ניש ט װ י דױיצ ן = !אנדטר ש װילסט ו ניש ט 7
אויםגעצויגן זאלםט ו מי ר װער ן = 8 ״װאונטש ״ בײ ס ניסן .
אביערקע = שא ל פו ן קארטאפל .
באכניע = א שטוי ס מי ט דע ר פויסט .
בעטשן = װײנען .
בלעקעצן = דע ר גל ח בלעקעצט .
בית מז ל = הא ט א גו ט מזל .
א ברא ק = א שטיקל .
די באבעליאק ע װע ט די ך נעמע ן = אפצושרעק ן קינדער .
בויקער = א קלאפ .
באניקערן = קערן .
כ׳בין ניש ט דײ ן מש ה מחוי ב = כ׳בי ן די ר ניש ט פארפליכטעט .
גוט שב ת טרײנע , רעטי ך אי ז טײע ר = אוי ך מי ר א נײס .
ם׳גײט א פג ר = א גוײש ע לװיה .
דאם גײע ם = דא ס פויערן־פאלק .
גלויבן װ י אי ן טול ע (תלוי ) = גלויב ן װ י אי ן גוײש ן גאט .
גלײך װ י א קחמפלהאל ץ = קרום .
גוליע = נאר .
גראפע = א טאפ .
גיץ אויפ ן בוי ך = קריכן .
בעשלידער = פלײש־אפפאל .
דזשאכניע = א שטויס .
דעק = א פערינע .
דרערדליגער = קארגער .
דערצײלט פײג ל אי ן דע ר לופט ן = טרײב ט איבער .
דערגיזלט = פארשװיצט .
דראט או ן דרי ם = גךא ד או ן אום .
א דיטי ע = א זעקסער .
דא שטע ל די ך נישט , ד א מע ק די ך ניש ט = גארניש ט אי ז דערלויבט .
הארצשטארק = אמאניא ק צו ם שמעק ן ױם־כפור .
היװון = הײבאם .
הונט מי ט אויער ן = רשע .
האק או ן טרע ן = שװע ר איבערצוצײגן .
האלט זי ך גחים , װ י ר ׳ קעקל ם איעיק ל = א ״יחסן״ .
372
פנקס מלאװ ע
האט געהא ט א גוט ן יארי ד = טראג ט דא ס היט ל פארדרײט .
האנטקעסקאף = תקיעת־כף .
האסט א דרע ק צ ו באפעל ן = האס ט ד א גארניש ט װא ס צ ו זאגן .
העכטלעך = אומלעגאל ע עװיגראנטן .
װימפערלעך = געקאכט ע אײטערן .
װיעזע, קאז ע = תפיסה .
װערן א גבי ר פו ן א נאכטקרא ץ = פו ן א גניבה .
א װי ש איבע ר דע ר נא ז = שאר ף אפענטפערן .
װי א ױכטעװ ע כאלעװ ע = ניש ט אײדל .
װארפן זי ך װ י שלאקרירי ק = זײ ן שטאר ק אי ן כעס .
זאליען = פיש ן(ב ײ פערד) .
זילער = בוידעם .
זאג דע ר באב ע ױר ע גוטװא ך = מי ך װעסט ו ניש ט אפנארן .
כמאל = גראבע ר ױנג .
טשעפע זי ך צ ו צ ו א באן , װעסט ו שנעלע ר פארפאר ן = טשעפ ע זי ך
אפ פו ן מיר .
טרוקן װ י א דראפע ק (בעזים ) = מאגער .
טשאקער = ליגנער .
טערנעשקע = חנוכה־שפיל , לאטא .
טשיפ = איבערמאס .
יחצן = א ״יחסף .
יאק = טיפש .
ױקעװ, ױקעװ־ױנ ה = א נאר .
יענער דעבענ ט = א מענטש , מי ט װעלכ ן ס׳אי ז שװע ר דורכצוקומען .
א כליא פ = א שטארקע ר רעגן .
לאבערן(דאבערן ) = רעד ן א סך .
לאזן זי ך אפשנײד ן א פאל ע = פארבײגײן , פארזע ן א ן עװל ה או ן
ענדיקן.
לײגן ד י גא ל = פלאצן .
לעקער = צונ ג ב ײ א בהמה .
לאפסערדאק = א ן אפגעלאזטער .
לײבםערדאק = א װינטע ר מלבוש .
לײגן הינטער ן אויע ר = געדענקען .
לײגט ניש ט הינטער ן אויע ר = ע ר פאס ט ניזסט .
לאהמע ברוי ט = גרוי ס שטי ק ברויט .
ליאפ =פאטש .
פנקס מלאװ ע
373
מלאװער גאפ ע = װלאװע ר נ^ר .
מעכל הא ט א קרעמ ל = שטענדי ק פארנומע ! מי ט דע ר זעלבע ר זאך .
מישאדעמאנקע = צוזאמענמישונג .
א מעסער , ס׳זא ל ניש ט װאקס ן גרעסע ר = א טעמ פ מעסער .
מלינארסקע סוכאטע ס = דיק .
מוילעכער = שמוגלע ר איבע ר דע ר גרענעץ .
נױזשעקל = דא ס ײנגסט ע קינד .
ניאניע = א גרויס ע נאז .
סארנער = שלעכטע ר סוחר .
סװאנד = טע1אד , שלעכטע ר ריח .
סמאלע־קאפ, סמאלע־ ט . . . = שוסטער .
עסט א ן א באדע ם = עס ט א סך .
פלוישער = רעד ט א סך .
א פײ ג מי ט עסי ק = גארנישט .
פידעס = האלצערנ ע פלײצע ם פא ר א װאסערטרעגער .
פישאטן היט ל = פוטער ן היטל .
א פישער , מאכ ן א פישע ר = מאכ ן א פשרה .
פאמעשאף = א כל י פא ר שמוצי ק װאסער .
פונקט פערצ ן = דװק א אזוי ?
א פול ן װ י הײסמע ס = שטענדי ק באשעפטיקט .
א פול ן ת.. . מי ט װערטשאפ ט = שטענדי ק באשעפטיקט .
פון פארנ ט יאקיש , פו ן הינט ן פיװוי ש = א משונהדי ק אנטון .
פארשטאנענע גרױו ן = א פארעלטערטע ר ענין .
פארמאך ס׳געװעל ב = פארמא ך ד י קנעפלע ך ב ײ ד י הויזן .
פנים פו ן א גראפ ע = ברײ ט פנים .
פלינדזן = לאטקעס .
פאמיעם = שמוצי ק װאסער .
פערגן = לויפן .
פארליאפעט = פארליבט .
ם׳פאלט פו ן אי ם דא ם פלײ ש = הא ט עגמ ת נפש .
פראםק אי ן פים ק = א פאטש .
פעלטשיקער רעטי ך = הוילע ר רעטיך .
צװעטל ד י פישער ן = װע ן מע ן הא ט געהא ט 12 ב ײ טערנעשקע .
צערײסן דא ם לײלע ך = האב ן עגמ ת נפש .
צװיקל בארש ט = בערקעס .
צעדריזשדזשעט = ארוי ס פו ן דע ר פארם .
374
פנקס מל^וו ע
קהלה מישער , קהל ה גראבלע ר = כלל־טוער , 8 ניש ט באליבטער .
קלײנער = דע ר ױיזל .
קורדופ = קלײ ן או ן די ק אוי ף קרומ ע פיס .
קאפ, מוח , געדערעם , ת.. . = משוגענע ר פיקןזאף .
קװאטש מי ט זאז ע = גארניש ט װערט .
קאג בילע ט = זײע ר קלוג .
קאלטע גרי ץ = 8 פארעלטערטע ר ענין .
א קונ ץ פו ן א בעקער , נעמ ט א טײגל , מאכ ט א בײגל .
קלוג װ י א הײ ס ברוי ט = 8 נאר .
קוקט אוי ף ד י הינער , פײגער ן ד י גענד ז = 8 םקאס , 8 שיקלדיק ע
קליסקעלעך, קלויצקעלעך , קלויצקע ס = טײג־געקעכטס .
רײסן פו ן זי ך פאס ן = פ^רדריסן .
רײסן פו ן זי ך ד י שטשערװ א = פארדריסן .
רעדן װ י פו ן א טי ן = רעד ן הימעריק .
רישערן (רא ש העיר ) = בירגערמײםטער .
רעבעל = װילד .
רעפטל = ע ק פו ן 8 ברויט .
ראצער = סמ^רעק .
ראמפלען = לויפ ן שנעל .
שאבעלעך = פאסאליעס .
שילגעלעך = טײג־עסן .
שערי־רחמים = תפיםה .
שאלאטן שאמע ס = בחינעמדיקע ר שליח .
דער שט ן הא ט דע ם קאטא ר = אומדעחוארט ע שטערונג .
שליאך, שליאכ ע מיר ל = 8 שמוציקע .
שמאדער = 8 שמוציקער .
שטשאפעס האל ץ = שטיקע ר האלץ .
שטעל ארוי ס דע ם אוױו ן = װע ן ע ס קומ ט 8 זעלטענע ר גאםט .
שלאגן א גראש ן א פונ ט = גו ט אנשלאגן .
שװענצלען = הײליק ן דא ס עם ן דורכ ן גלח .
ס׳שטינקט פו ן קא פ = ד י אנפירונ ג אי ז שולדיק .
ס׳שמעלצט מי ר דע ר פאמעקוא ף = ס׳אי ז ניש ט קיי ן גרויםע ר יחו ס
שמאדאלניק = כיטרע ר קאפ .
אז ד ו שטאמס ט פו ן ר ב קעקלע ן = אײנגערעדטע ר יחוס .
שאװער = שמוציקער .
פנקס מלאװ ע
375
שמײסערם = װא ס פיר ן נזענטש ן אי ן בא ן א ן בילעטן .
שײנט זמי ן גענעצ ט = זע ט שלעכ ט אויס .
שיערן = זאמלע ן אלטמארג .
שאכרײ = גנב , שמינדלער .
תנא בארטע ק = ניש ט קײ ן גרויסע ר תלמיד־חכם .
א תיר ח פא ר ד י מײ ז = ס׳אי ז ניש ט קײ ן תירוץ .
(צחןןמענגעקליבן
אברהם טשװא ק
אברהם יא ק
איטשע קאטע ר
אברהם לאק ש
איטשעלע זעלצא ק
אפטייקער
איקענעם
אליהו טורע ק
אתה ידע ת
באבסערטשינא
ביקיע
ברוך םאביעסרא ל
ביאץ
בנימין הא ן
בורא רפואו ת
בידליאק
בידקאזש
געלער פיערע ק
גרויםער מא ש
גרינער מענד ל
געלער מענד ל
גרינער װאלקע ר
גוזשיק
ונעמען
דורך דע ר רעדאקצי ע אי ן תל־אביב )
גאטיע
גאפע יאיע •
גראדול
געלער פנה ם
דײטשער םװאנ ד
דוד הער ש גראבע ר קא פ
הערשיע קוד ש
הערשל טראלעל א
הערשל יעזו ם
האזטשינע
העינדל
ונתנה תוק ף
װעלװל קיטע ק
זלמן קראדני ק
זרח װאלאז ש
זיידעיע
חזקאל כא ם
הנא גארשקע ם
חײם גראדו ל
חיל גאפ א
חײם האר ש
חנה יא ש
376
פנקס מלאוו ע
377
חםיד׳ל
כאדאק
חאמעלע — קװיא ט
סאםע מל ו
טל ומט ר
טויטער מענד ל
טאטעיע
יעקל גלאצע ר
יעקב מאי ר ציצע ק
ױאל לעטק ע
ײדל קלו ך
יעקעלע אונטערהויז ן
בגיכול
לײבל לאפעטשא ק
לײבל אביערק א
לײבל פרא ל
לאדנא
לײבל פאמיע ם
לײפער
לײבל מי ט ד י מוי ז
לײבל מאטשע ק
לײבל פולטארא ק
לאנגער מענד ל
לײביש קוד ש
לײבל ג^ ע
לעװעק
לעטקע
מענדל מלא ך
מה טוב ו
מאטיע מיט ן פערדעי ע
מיכאל נאםא ל
מאניע םרא ק
משה מי ט ד י עלױ ת
משה שאהר ײ
משה קא פ
מאשקא שמ ש
מענדל קיקעלע ר
משה בע ר דע ר טויטע ר
מויטע פייט ע
מאטע לײ כ ראנטשק ע
מענדקע
משה קראװיאז ש
םלאדקע רבק ה
עוד כ ו נשבת ו
פורים קט ן
פסה קאזשיעבאר ד
פורימיע
פעפעריע
פאנפאל
פאטערלאנד
פאניע
פיױול פיעכא ט
פאליאק
פיפעק
צאץ
ציבעלע
קאלטן
קױוקע פאר ך
קיװקע גנ ב
קויטשע
קלײגער משה׳ל ע
קויטשע פאר ך
פנק
קלײנער אדמ״ ל
קוקאווקא
קארחניק
קאשטאז
קעזל
רויטער ט ל ומט ר
מיטער בנימי ן
רביע
מל^ווע
שמעון קלאט ס
שװארצער משה׳ל ע
שיע שקא מ
שטינקיע
שװארצער אברה ם
שװארצער יאםק ע
שטורמאק
שמדאל הקט ן
י. אפן^טאש ו
חומש־װערטער
אין 1932 חא ט נחו ם שטי ף בי י מי ר געבעט ן ד י טײטש ן פו ן די ז 1 ) חושן ־
שטײנער, 2 ) ד י אומרײנ ע עופו ת או ן שרצים ׳ 3 ) קלײדע ר או ן צירונגע ן (ישעי ה ג
18*23), 4 ) אורש ה או ן אועד •
איך הא ב אי ם צוגעשיק ט ד י טײטש ן װא ס אי ך הא ב געדענק ט פו ן ײנגלװײז .
שטיף הא ט ד י טײטשן , דוכ ט זיך ״ אי ן ערגע ץ ני ט פארעפנטלעכט . דעריבע ר גי ב
איך ז ײ איצ ט איבער . ד י טייטש ן הא ב אי ך פו ן מײ ן מלמד , װא ם גערופ ן הא ט מע ן
אים פם ה מלמ ד ן געלערנ ט הא ב אי ך ע ס אי ן ד י יאר ן 1893*1894 , אי ן מלאװע .
1) ד י שטײנע ר אי ן חוש ן (גסמו ת כ ח 17־20 )
אדם ־ -
פטדה —
ברקת —
גופך —
םפיר —
יהלום —
לשם —
שט —
אחלמה —
תרשיש —
שוהם —
ישפה —
רובין
פריזאנט (מײ ן פאטע ר
האט געטײטש ט טאפאז )
גארפינקל
שמאראק
םאפירשטיץ
פערלמוטער
טירקאז
טאפאז
קרישטאל(מײ ן פאטע ר
האט געטײטש ט אמעטיםט )
יאכצונג (יאכצום )
אניקל
יאשפיז
379
380
פנקם מלאוו ע
2) אומרײנ ע עופו ת או ן שרצי ם (ויקר א י א 13־19 , 22 , 29 , 30 או ן דברי ם
יד 12־8ו )
אדלער
הנשר —
האפיכט
הפרס —
גריף
העזניה —
רויטע װי י
הדאה —
װײםע וױ י
האיה —
גאפע (קרא )
הערב —
שטרויםפויגל
בת־היענה —
אמםיל
התחמם —
קוקוק
השחף —
שפארגער
הנץ — ־
אײל
הכוס —
רײגיר
השלד —
שטאקאײל
הינשוף —
קרא
הקאת —
אגלאטשיר
הרחם —
שטארך, כאטשא ן
החםידה —
װידהאפ
האנפה —
אויערהאן
הדוכיפת —
פלעדערמויז
העטלף —
פעלדשפרינגער
הםלעם —
הײשעריק
החרגל/ החג ב —
װיזל
החלד —
מויז
העכבר ־ —
שילדקראט
ןעב —
איגל
האנקה —
אײכי
הכח —
אילטיש
הלטאה ־ —
שנעק< טשערעפאכ ע
החמט —
מאלװארף
התנשמת —
װײ
הראה —
גײער
הדיה —
אײאר־גײער
הרחמה —
פנקס מלאוו ע
381
ס קלײדע ר או ן צירונגע ן (יט^ני ה ג 16־23 )
שיכלעך
העכסים —
שטערנטיכלעד
השביסים —
האלבע לבנו ת
השהרנים —
שנירלעך פער ל
הנטפות ־ —
ארעמבענדלעו
השרות —
הילעם (פו ן הילןז )
הרעאת —
הוטן
הפארים —
בראםלעטן
הצעדות —
פוםבענדער
הקשרים —
ברוםטטיכלעך
בתי הנפ ש —
קמיעות
הלחשים —
רינגעלעך, פינגערלע ך
הטבעות ־ —
נאזרינגען
נזמי הא ף —
העמדער
המחלצות —
מאנטלען
המעטפות —
טיכלעד
המטפחות —
בײטלען
החריטים —
שפיגלען
הגלױנים —
לײלעכער
הסדינים —
שלײערן
הצניפות —
געװאלגערטע בלעכ ן
הרדידים —
4) ד י װערטע ר אורש ה או ן אוע ד
וכי יפת ה אי ש בתול ה אש ר ל א אורש ה (שמו ת כ ב 15 ) — אנטשסויזט .
אשר ל א יעד ה (שמו ת כ א 8 ) — געקער ט אנברײטען .
אשר אוע ד לכ ם שמ ה (שמו ת כ ט 42 ) — אויםזעצ ן א צײט .
פון דע ר רעדאקצי ע : מי ר ברענגע ן ד י דאזיק ע חומש־װערטע ר אוי ך איבע ר
פראקטישע מאטיװן . מי ר האלט ן א ז א ט ד י טײטש ן װא ם האב ן הינטע ר זי ך א טרא ־
דיציע פו ן הונדערטע ר יאר ן קענע ן נא ך אוי ך איצ ט צונ ח קומע ן בײ ם אויםגעפינע ן
די פאםיק ע װערטע ר פא ר שטיינער , פא ר פײג ל או ן שרצים .
(״ײדישע שפראך״ , 1941 , נױ־יארק )
צוזאמענגגמסםעלט דור ך צב י פרל ה או ן זא ב ױני ס (תל־אביב )
מלאװער אויסשפרא ך
די מלאװע ר ייד ן האב ן גערעד ט יידי ש מי ט א םפעציעלע ר אויםשפראך , װא ס
איז, מי ט אײניק ע אפנײגונגען . כאראקטעריסטי ש אוי ך פא ר דע ר אומגעגגד .
1) ״י ׳ פאר ן סו ף װאר ט הא ט מע ן אויסגערעד ט װ י ״יע ׳ :
איד — איע ד
שיך — שיע ך
יזיד — זיע ד
פיר — פיע ר
קאליר — קאליע ר
2) ״ײ ׳ הא ט מע ן אויסגערעד ט װ י ״אא ׳
װײב — װאא ב
װיחער — װאאזע ר
רײד — רןמי ד
אריץ — אראא ן
פויערטע — פאארט ע
װיץ — װאא ן
צײט — צאא ט
שנײדער — שנאאדע ר
איחן — אאז ן
בלײבן — בלאאב ן
״ײ״ װ י א י
םלײש ־ - פלאי ש
גײ — גא י
קלײד — קלאי ד
דרײען — דראיע ן
382
פנקס מלאװ ע
383
ס ״א ׳ פילמא ל ו ױ *ומ ׳
גלאז • —
װאם —
בארד —
אן -
צאז —
יאר —
האר —
שסאט —
גלועז
װאועס
בוערז־
אוען
צוען
ױער
הוער
שטועס
4) ״וי ״ הא ט מע ן אויסגערעד ט װ י ״אא ׳ אדע ר װ י ״אויע ׳
תימען — ראאמע ן
בויו — באא ד
לויט — לאא ט
אוים — אא ס
שרויף — שר^ ו
הויז — האא ז
מויער — מאא ר
הויט — האא ט
פויער — פאא ר
אדער
ײיד — רויע ד
ייויד — הויע ד
5) ״ע ״ א ץ סו ף פ װ װאר ט װ י ״א ׳
מלאװא
מלאװע —
װארשא
װארשע —
באבא
באבע ׳ -
זיידא
זײדע —
מאמא
מאמע —
פראאגא
פראגע —
שיסעלא
שיסעלע —
לאאגא
לאגע —
384
פנקס מלאװ ע
6) צװינס ן צװ ײ קאנסןןנאנט ן אי ן סו ף װןןר ט הא ט מע ן אפ ט צוגטגעב ן אי ן דע ר
אויסשפראד 18 יע ״
שטארעק
שטארק —
מארעק
מארק —
פארעד
פארד —
בארעג
בארג —
מילעד
מילד —
קאלעד
קאלד —
הילעף
הילף —
דארעף
דארף-
פינעף
פינף —
?) ״י ׳ אי ז אפטמא ל אויסגעשפרןןכ ן װ י ״ע ׳
ליבט — לעכ ט
געדיבט — געדעכ ט
קיד — קע ד
(8
(9
לוים דע ר אויסשפרא ך קע ן מע ן פילמא ל אונטערשײד ן צװיש ן סינאנימע ן
זײער האר ט
געװארן אויסגעשפראכ ן
״ל״ אי ז
— ניש ט הער ן
טויב
טויב
— א פויג ל
טאאב
— קערפע ר
לאאב
לײב
— א חי ה
לאיב
— צו ם ברענע ן
קױל
קויל
— צו ם שים ן
קאאל
— אי ן א פיד ל
זאיט
דיט
— רעכט ס אדע ר
זאאט
— אל ט
גראיז
מײיו
— פעלע ר
גראאז
— ניש ט מיאו ם
שאיז
שײז
— ליב ט
שאאן
— א טיי ל פו ן א
לויט
לויט
— אזו י װ י
לאאט
— מיידלע ד
מאידן
טײדן
— אויםמייד ן
מאאדן
פנקם מלצװ ע
385
- דא ד
פארט
פארט
— רײז ט
פוערט
— ע ם דרא ט א געפא ר
דרוט
דראט
— פו ן אײז ן
דרועט
— װא ס רעד ט א ס ך
רעדער
רעדער
— פו ן א װאג ן
רעידער
— הנא ה האב ן
קװעלן
קװעלן
— צודרוק ן
קװעילז
— ארומדרײע ן
דראי
דרײ
3 —
דראא
— װײנע ן
װײן
וױין
— צו ם טרינקע ן
װאאז
— ניש ט נידרי ק
הויעך
הויך
— א בלא ז
ד׳אאד
— פו ן א פא ר הויז ן
הויז
הויז
— צו ם װאוינע ן
האאז
חורבן:
אריה זימנאוױט ש
צבי פרל ה
שמעון קאזשי ק
387
אריה זימנאוױט ש
אזוי הא ט זי ך ע ס אנגעהויב ן
אזוי הא ט זי ך ע ם אנגעהויבן .
שוין א חוד ש װ י היטלעריסטיש ע הארדע ם האב ן באזעצ ט ד י שטא ט מלאװע .
שרעקלעך אי ז געװע ן דע ר אויםזע ן פו ן דע ר שטאט , ב ײ 60 פראצענ ט פארברענ ט
און צעקלאפט . װע ן דע ר שמ ש פו ן אלט ן בית־המדר ש אי ז ארומגעגאנגע ן פו ן הוי ז
צו הוי ז מיט ן גלא ק אי ן האנ ט או ן הא ט גערופ ן ד י ײדיש ע אײנװאוינע ר אויםצוהער ן
דעם באפע ל פו ן לאנדרא ט (קאמענדאנ ט פו ן שטאט ) װעלכע ר לויטע ט > הײנ ט פינקט ־
לעך אזײגע ר אײנ ם נא ך מיטי ק זאמלע ן זי ך אל ע ײד ן װעלכ ע געפינע ן זי ד אי ן
מלאװע — בײ ם מאגיסטראט , בכד י אחיםגעשיק ט צ ו װערן . געװע ן אי ז דא ם
שמחת־תורה 1939 .
צעטומלט זײנע ן מי ר אל ע געװאר ן פו ן דע ר ידיעה , אל ע האב ן גענומע ן
זיך גרײט ן צו ם גלו ת ניש ט װיםנדי ק װאוהין . ד י װײבע ר האב ן יעדע ם קינ ד
אנגעטאן װיפי ל ס׳אי ז גא ר ארויף , או ן דערב ײ יאמערלע ך געװײנט ? ״ממעקי ם
קראתיך ד׳. ״ שרעקלע ך האב ן אל ע אויסגעזע ן בײ ם פארלאז ן ד י הײמען , ירושו ת
פון דורות . אונדזער ע עלטער־זײדע ם האב ן דא ם מי ט זײע ר שװײ ם געבוי ט או ן ד י
אײניקלעך מוז ן דא ם אל ץ לאז ן אוי ף הפקר , צו ם רוי ב פא ר אוגדזער ע הײמיש ע
שכנים . . .
צו דע ר באשטימטע ר צײט , כמע ט אל ע ײד ן געפינע ן זי ך אויפ ן באשטימט ן
פלאץ (גא ר א קלײנע ר טײ ל הא ט זי ך אויסבאהאלטן) . װע ן אי ך בי ן געקומע ן צו ם
פלאץ זײנע ן שוי ן געװע ן אויסגעשטעל ט רײע ן אי ן מיליטעריש ן ארדענונג . ברא ש
מיט אונחע ר מלאװע ר ר ב הר ב םעגאלאװיט ש זצ״ל . זײ ן געזיכט , װײ ס װ י קאלך ,
אבער דע ם קא פ הויך , גרײ ט מיטצוגײ ן מי ט זײ ן עד ה אי ן גלות . מ׳שטײ ט רואי ק
מיט ד י פיטשינק ע קינדערלע ך אוי ף ד י הענט . ד י מאמע ם לאז ן ניש ט וױינען .
און דערוױי ל פילנעװע ט מע ן אונדז , מ׳פאטאגראפיר ט אונדז , מ׳טחיב ט חוז ק
389
390
פנקס מל^װ ע
פון אונדז . או ן מי ה מי ר װארט ן אוי ף א נם , דא ך אמא ל ב ײ ײד ן געשע ן ניםים .
ם׳קומען, װ י ד י טײװלאנים , פראכט־אויטאם . מי ר װער ן אומרואיקער . או י
א נ ם װע ן געשעט? !
קאלט או ן אכזרױתדי ק קומ ט דע ר באמעל ! ארוי ף אוי ף ד י מאשינעם ו
דער ערשטע ר זיצ ט אוי ף דע ר רב . ד י נאנט ע העלפ ן אי ם אונטער . ע ר אי ז גרײ ט
מקדש־השם זײן . ם׳דויער ט עטלעכ ע מינוט , א צענדלי ק מאשינע ן שוי ן פו ל
אנגעפאקט מי ט ײדן . ד י מאטאר ן הויב ן א ן רוישן . אל ע װײנע ן יאמערלעך .
די מאשינע ן ריר ן פונע ם ארט . דא ם געװײ ן װער ט הויך , העכער . או ן געשע ן
איז א נם . מ׳הײם ט אל ע פונאנדערגײ ן זיך . ד י מאשינע ם פאר ן דור ך ד י פלאצ ־
קער גאם , װארשעװע ר גאם . מ׳הײם ט ז ײ אוי ך גײ ן אהײם .
קורץ נא ך דעם , — אונדזע ר הוי ך געװיקםיקע ר שמש , פונע ם אלט ן בית ־
המדרש, קלינג ט שוי ן װידע ר אי ן ד י יידיש ע היתער ן ״הײנ ט אײנ ם בײטא ג קומע ן
זיך אל ע ײד ן צוזאמע ן אי ן שטאטיש ן גארטן , קעגנאיבע ר דע ר פוילישע ר גימ ־
נאזיע. נעמע ן מי ט זי ך אל ע װערט־זאכ ן — גאלד , געל ט או ן אל ע אנדער ע װערט ־
זאכן. װע ר ם׳װע ט ניש ט קומען , דע ר װע ט שטרענ ג באשטראפ ט װערך . פאר ־
זארגטע או ן פארצארנט ע האב ן זי ך מאם ן מענטש ן געצויג ן צו ם באשטימט ן ארט .
די רוצחי ם זײנע ן געלאפ ן פו ן אי ץ ײדי ש הוי ז אי ן צוױיטן , האב ן ארויםגעטריב ן
די ײדן , או ן אי ן דע ר זעלבע ר צײ ט גענומע ן װא ם ם׳הא ט זי ך געלאזט . איך ,
מײנע צװ ײ ברידע ר או ן דע ם מצבה־קריצער ם (גורפינקל ) א זון , האב ן מי ר זי ך בא ־
צײטנם פארשטעק ט אי ן א םפעציע ל צוגעגרײ ט אר ט אונטער ן דאך , װא ו אײ ן
מעגטש הא ט זי ך קוי ם געקענ ט באװעגן . מ׳הא ט געזוכט , גענישטערט . ם׳אי ז
אונדז דא ם מא ל געלונגען , אבע ר 5 טע ג האב ן מי ר קײ ן טרא ט ניש ט געקאנ ט
שטעלן, אזו י צוזאמענגעקװעטש ט זײנע ן מי ר דאר ט געװע ן בי ז 5 שעה .
און ז ײ ד י מלאװע ר ײד ן הא ט מע ן באפויל ן ארויםצולײג ן אלץ , װא ם ז ײ
פארמאגן, נא ר צװ ײ הונדער ט זלאטע ם אי ז דערלויב ט זי ך איבערצולאזן , גע ־
גלויבט הא ט מע ן קײנע ם נישט , אל ע האב ן זי ך געמוז ט אויםטא ן אד ם נאקעט ,
מענער או ן פרויען , מ׳הא ט אל ע גו ט רעװידירט . פי ל הא ט מע ן צעשלאגן , צו ־
גענומען פינגערלעך , זײגערלעך , אוירינגלע ך או ן בכל ל אל ץ װא ם ם׳הא ט געהא ט
עפעם א װערט .
און ײד ן האב ן געדאנק ט דע ם רבונ ו ש ל עול ם : ״ג ם ז ו לטובה״ , אב י ם׳נפ ש
איז נא ך פאראן •
מ׳האט געזע ן װ י ד י שװארצ ע כמאר ע לאז ט זי ך װא ם אמא ל נידעריקע ר
איבער אונדזער ע קעפ , ד י גמינ ע מו ז צושטעל ן יעד ן טא ג א געװים ן םכו ם ײד ן
צו דע ר ארבעט . מ׳שלאג ט ב ײ דע ר ארבעט . אי ן לא ץ פו ן דע ר מארינארק ע מו ז
מען טראג ן א בלעכענע ם נומער , לוי ט דע ם נומער , װ י מ׳אי ז געװע ן רעגיסטריר ט
אין מאגיסטראט . א ײ ד אי ז ניש ט דערלויב ט צ ו גײ ן מיט ן טראטואר . א ײ ד
פנקס מלאוו ע
391
מדז ציע ן דע ם הו ט פא ר יעד ן היטלעריםטיש ן נבזה . מ׳רײם ט בער ד ב ײ יעד ן
ײדן, װא ם מ׳טרעפ ט אי ן גאם .
ם׳דערמאנט זי ך מי ר װע ן כ׳הא ב אײנמא ל דערזע ן מײ ן פאטע ר מי ט א
האלבער באר ד או ן אויג ן גרויםע , פארלאפענ ע מי ט בלו ט פו ן צע ר או ן צארן .
האט זי ך ב ײ מי ר ארויםגערים ן א היםטערי ש געלעכטער.. . בי ז כ׳בי ן גע ־
פאלן אי ן חלשות , מי ץ פאטע ר הי״ ד הא ט זי ך פארבונד ן דא ם פנים.. . פאר ־
שײדענע גזירו ת פרואװ ט מע ן אפרופ ן מיט ן אלט ן אויםפרובירט ן מיט ל — מ׳גי ט
שוחד, פאקענ ע מאנטלען , גאלדענ ע זײגערם.. .
ם׳הערשט דע ר מםו ר שלו ם גוטמאן . ד י שטימונ ג װער ט נא ך ערגע ר מי ט
די קלאנגען : מ׳װע ט פארברענע ן ד י שול .
ם׳קומען ײד ן פו ן ד י ארויםגעטריבענ ע שטעטלעך , װא ם ארו ם מלאװע .
די מלאװע ר ײד ן געמע ן ז ײ אויף , מ׳פארשאפ ט פא ר ז ײ שטובן . יעדע ר קװעל ט
זיך. מ׳שאפ ט פא ר ז ײ עםן , ז ײ זײנע ן דא ך ״אחי ם לצרה״ . בכל ל הא ט אײנע ר
דעם צװײט ן געהאלפ ן מי ט װא ס ס׳אי ז נא ר געװע ן מעגלעך .
און דא ם דערװארטעט ע אי ז געשען .
אין א געװים ן פרײטי ק צ ו נאכט , צװעל ף אזײגער , רויט ע פלאמיק ע צונגע ן
רײסן זי ך אי ן הימ ל ארײן , אל ע פארשטײע ן װא ם דא ס באדײט . ם׳ברענ ט ד י שול .
די פויםט ן בײל ן זיך , ד י ברוםט ן קלאפ ן האםטיקער . אל ע ארומיק ע קזק ן זי ך
שטום אי ן ד י אויגן . אונדזער ע טאטעס , מאמע ם הויב ן ד י הענ ט צו ם הימל ז
״פארװאם אז א ביטערע ר גזר־דין ? א , גאט , װ י קענסט ו דא ס צוזען? ״
מ׳קוקט דור ך א שפארע : ײד ן לויפ ן מי ט עמערס . אפש ר װעל ן ז ײ לאז ן
פארלעשן? מי ר אל ע טוע ן אוי ך דא ם זעלבע , מענער , פרויען , אל ע מי ט עמער ם
לזיפן מי ר צ ו דע ר שול . יא , זײ , ד י מנװולים , שטײען , גיב ן אכטונג . לאז ן
קײנעם ניש ט צו . אי ר ײד ן הא ט אונטערגעצוגד ן ד י שו ל בכד י צ ו קאמפראמיטיר ן
דאם אײדעל ע דײטשיש ע פאלק . ברענג ט װאםע ר גים ט אוי ף ד י ארומיק ע הײזע ר
זײ זאל ן ניש ט פארברענ ט װערן .
מיר אי ז אויסגעקומע ן שטײ ן אויפ ן דא ך פו ן א היתק ע לעב ן דע ם אלט ן
בית־המדרש. ד י שול , דא ס נײ ע בית־המדר ש זײנע ן שוי ן אינגאנצ ן ארומגעגומע ן
פון פלאמען . אי ן שטא ט אי ז ליכטי ק װ י בײטאג . דא ם אלט ע בית־המדרע ז
ברענט נא ך נישט . ז ײ האב ן זי ך געריכ ט — דא ם פז ן דע ר שו ל וזע ט זי ך שזי ן
דאס פײע ר איבערטראג ן צו ם אלט ן בית־המדרש . אזנדזע ר הזיכ ע שו ל הא ט
נישט געװאל ט געב ן פו ן איר ע פלאמע ן צ ו פארברענע ן אי ר אלט ע שכנה . ד י
הױת, אי ן מענטשן־געשטאלט , באראט ן זי ך מי ט ד י ״פאטריאטישע ״ פויליש ע
פאליצײ. מ׳ברעגג ט שטרוי , מ׳לײג ט ארוי ף בענק , טישן , װא ו דורו ת פשוט ע
ײדן האב ן אזו י ערלע ך זײע ר האר ץ פא ר גא ט אויםגעגאם ן אז ן געבעט ן אוי ף
שלזם פא ר דע ר װעלט . ס׳װי ל דא ך ניש ט ברענען . ס׳דויער ט א לענגער ע צײ ט
392
פנקס מלאװ ע
ביז ס׳באװימ ן זי ך פלאמען . ס׳הא ט זי ד געדאכט , װ י דא ס אלט ע בית־המדר ש קעמפ ט
מיט ד י שונאים , זײע ר ש ר הא ט אי ן הימ ל גוב ר געװען.. .
גאטס בימע ר צאר ן הא ט זי ך אויסגעגאס ן אוי ף אלע ם װא ס ס׳אי ז ײדיש .
שמעלצט זי ך דע ר צינערנע ר דא ך פונע ם אלט ן בית־המדרש , מי ר גיס ן װא ־
סער אוי ף ד י ארומיק ע הימער , אל ץ גליט , דע ר שמעלצנדיקע ר דא ך גי ט ארוי ס
אזעלכע בלוי ע קאלירן . טראכס ט פאנטאסטיש , ס׳אי ז דערפא ר וױי ל דא ס בלוט ,
װאס טריפ ט יעצ ט פו ן דײ ן הארץ , מיש ט זי ך צוזאמע ן מי ט ד י דורו ת לאנג ע טרערן ,
װעלכע ד י װענ ט פו ן דע ם מקום־קוד ש הא ט אי ן זי ך אײנגעזאפט , דא ס אל ץ גײ ט
יעצט אי ן הימל , דא ס װע ט זי ך ארײנגיס ן אי ן דע ם ״טרערן־בעכער״ , װא ס דאר ף
פול װערן , בכד י ד י היל ף זא ל קאנע ן קומען .
די אלט ע באניסלאװסקי ס או ן קלעניצע ס האב ן געהאפט , א ז אײבי ק װעל ן
זײערע טאװלע ן אראפשײנע ן פו ן ד י געבײדעס , ניש ט ז ײ או ן ניש ט זײע ר דו ר
האבן געפיל ט דא ס אונטע ר ד י געבײדע ס טליע ט א װאולקאן.. .
אונדזערע הענ ט האב ן ד י פארברענט ע װענ ט צענומען , געקליב ן שטיקלע ך
פון פארברענט ע םפר־תורות , שטיקלע ך צי ן פו ן דא ך אל ס אנדענ ק או ן זכ ר או ן
הויך געמוז ט שרײע ן ״מי ר ײד ן האב ן דא ם אלײ ן אונטערגעצונדן ״ !
א ״האלאטע ״ עס־עס־לײ ט האב ן אי ן אײנע ם א טא ג פארפלײצ ט ד י שטא ט
מלאװע. א טײ ל הא ט זי ך געלאז ט אוי ף דע ר װארשעװע ר גא ם א הולי ע טא ן
איבער ד י נידערגעשלאגענ ע ײדן . מײ ן ײנגסטע ר ברודע ר הי״ד , װא ם אי ז
פון ז ײ באמערק ט געװארן , האב ן ז ײ מי ט א פינגער־רו ף צוגערופן , גלײ ך באקומ ט
ער א פאט ש אי ן פנים . װײ ל ע ר אי ז ניש ט שנע ל געלאפ ן װע ן ז ײ האב ן אי ם
גערופן. דע ר צװײטע ר קרב ן בי ן אי ך געװען . מ׳הײס ט אונד ז מיטגײן , דורכ ן
װעג האב ן זי ך אנגעזאמל ט 30 אזעלכ ע אומגליקלעכע . קלײנ ע או ן גרוים ע שקצי ם
װײזן א ן װא ו ס׳װאוינע ן ײדן .
צװישן אנדערע , געדענ ק איך , עטלעכ ע פו ן די , װעלכ ע זײנע ן געװע ן צװיש ן
אונדז. א געװיםע ר צימערמאן , גלאצער ס זון , אלטער , דע ם בלינד ן שמ ש זון ,
םאפירשטײן, דע ם װאולקע ר שוחט ם אײניקל , מאנדשטײן , כץ , נײמאר ק ישראל ,
אלטער משה ס זון .
געטריבן הא ט מע ן אונד ז דור ך לאמםקע ר גאם , צו ם שרענםקע ר שאםײ ,
מ׳מאכט מי ט אונד ז מיליטעריש ע איבונגען ? פאלן , אויפשטײן , מ׳שלאגט , מ׳קא ־
פעט, מ׳פאטשט .
מיר קומע ן אי ן א הויף , ניש ט װײ ט פונע ם ײדיש ן גימנאזױם . דאר ט שטעל ט
מען אונד ז אי ן צװ ײ רײען . ד י בעםטיע ם װער ן פשו ט משוג ע פו ן שמחה . ם׳װע ט
זײן איבע ר װעמע ן א הולי ע צ ו טאן . ם׳שטײע ן פא ר ז ײ 30 ײדיש ע בחורי ם
מיט װעלכ ע מ׳קע ן מאכ ן מי ט ז ײ װא ס ם׳האר ץ גלום ט נאר . ס׳הויב ט זי ך א ן
מיט א שאכט ל םיגארעטן . צ ו אײנע ם פו ן אונד ז דערנענטער ט זי ך א ן עם־עם־מא ן
פנקס מלאוו ע
393
און פרעגט : ״ױדע ׳ װילסט ו חיכערןן ״ דע ר ענטפערט : ״יא״ , שטעק ט ד י
האנט צו ם נעמען ׳ ם׳קומ ט דע ר ענטפע ר צוזאמע ן מי ט א קלינגענדיק ן פאט ש
אין פנים : ״ד ו פארשאלטענע ר ײד ׳ ד ו האס ט קרי ג געװאלט ׳ ד ו פארשאלטענע ר
האר בעלישע , ד ו װילם ט דויטש ע סיגארעט ן רויכערן״ ז
עם פאל ט דא ן א באפע ל אײנע ר זא ל ארויםגײ ן אל ם דיריגענט , או ן װע ן
אזא אײנע ר מעלדע ט זי ך (געװע ן אי ז דא ס םאפירשטײן) . דא ן פאל ט דע ר בא ־
פעל זינגע ן א העברעאי ש נאציאנא ל ליד . דע ר דיריגענ ט דיריגירט . מי ר הויב ן א ן
זינגען ״התקוה״ . אל ע זינגע ן הויך , מוטי ק דא ס לי ד פו ן האפענונג . ז ײ קריכ ן
אונטער יעד ן פו ן אונדז , הער ן זי ך צו , צ ו ע ר נאר ט ניש ט אפ . אבע ר גרא ד יעצ ט
האבן געזונגע ן אוי ך די , װא ם האב ן דע ם ײדיש ן הימ ן קײנמא ל קײ ן כבו ד ניש ט
אפגעגעבן. רואי ק או ן מי ט פארװאונדערונ ג זײנע ן א ט ד י חױ ת געשטאנען , זי ך
צוגעהערט. אפש ר האב ן שוי ן דעמאל ט פי ל פו ן ז ײ געפיל ט א ז א ט דא ם פאלק ,
דאם דערנידעריקטע , או ן פארפײניקט ע װע ט איבערלעב ן זײ.. .
ם׳איז ז ײ געפעל ן געװארן . ״דא ס װא ר גוט״ . מ׳הײם ט אונד ז זינגע ן נא ך
א ליד , נא ר העברעאיש , מי ר זינגע ן דא ם װא ס ס׳הא ט זי ך געפאס ט צו ם מאמענ ט
״תחזקנה״.
״יא דא ם װא ר או ך גוט״ .
20 מנװלי ם דרײע ן זי ך ארו ם אונד ז מי ט ד י רעװאלװער ן אי ן ד י הענט .
אײנער װי ל איבערשפיצ ן מי ט א ן אויפט ו דע ם צװײטן .
ם׳פאלט א באפע ל דר ײ מא ן זאל ן ארויסגי ױ פרײװילי ק צו ם דערשיסן , —
א קורצ ע װײל ע טראכ ט איך , אפש ר װעל ן ז ײ אײגע ם פו ן אונד ז דער ־
שיסן או ן ד י איבעריק ע װעל ן געראטעװע ט װערן . דע ר מו ח ב ײ מי ר ארבע ט
שנעל: או ן אפש ר װעל ן ז ײ אויסגוצ ן ד י מעטאד ן פו ן טויט־שרעק , װעל ן ז ײ ד י
פרײװיליקע פיר ן פו ן דע ר צװײטע ר זײ ט חויז , שים ן אי ן דע ר לופט , א ז ד י אי ־
בעריקע זאל ן האב ן טויט־שרעק ז (בײ ם אנהוי ב הא ט מע ן זי ך נא ך דערלויב ט
אזוי צ ו טראכטן) , או ן װע ן אל ע דערװארט ן דע ם שרעקלעכ ן גור ל פו ן אומקו ם
— ט א זא ל אי ך זײ ן פו ן ד י ערשטע . כ׳װע ל ניש ט זע ן דע ם מאםן־אומקום .
כ׳האב לײכ ט באריר ט דע ם חב ר װא ס אי ז געשטאנע ן פא ר מי ר אי ן דע ר
פאדערשטער רײ . יענע ר מאכ ט ארט , אי ך בי ן ארויםגעטראטן ׳ געבליב ן שטײן ,
גלײך אויםגעצויגן , זעלנעריש , געקוק ט פא ר זיך , אבע ר גא(־ניש ט געזען . כ׳הא ב
אפילו ניש ט געפילט , א ז לעב ן מי ר האב ן זי ך צוגעשטעל ט נא ך צװ ײ חברים , װא ם
ביז הײנ ט װײ ם אי ך ניש ט װע ר ז ײ זײנע ן געװען .
דאס דויער ט אזו י עטלעכ ע מינוט . ״יא , װע ן אי ר זענ ט פרײװילי ק ארוי ם
צום דערשיסן , גײ ט צורי ק אי ן רײ״ .
דאן פאל ט א באפעל : ״אנדער ע דר ײ מא ן ארוי ם צו ם דערשיסן״ .
חברה, זעענדי ק א ז מ׳שים ט נישט , זײנע ן שוי ן ארוי ם דר ײ מא ל דרײ . זײנע ן
394
פנקס מלאוו ע
זײ נעבע ד צעשלאג ן געװארן , א שרע ק געװע ן צ ו קוקן ׳ פארװא ם ז ײ זײנע ן ניש ט
ארוים פו ן ד י ערשטע .
מ׳האט זי ך געוױילט , געהוליעט , איבע ר אונד ז מי ט זילזולי ם או ן קלעפ . יעד ן
געשטעקט דע ם רעװאלװע ר :װ ם שלייף .
מ׳צעטײלט אונד ז אי ן פי ר גרופן , ארו ם א ברונעם . אוי ף מי ר פאל ט אוי ס
צו זײ ן דע ר ״שוא ב המים״ . װע ן כ׳צ י ארוי ף דע ם ערשט ן עמע ר װאםער , שטעל ט
מען מי ר צ ו פי ר חברי ם בי ז ד י העלפ ט אויםגעטאן . מ׳הײם ט ז ײ אנבויג ן זי1 .
כ׳קריג דע ם באפע ל אפצוגיםן , כ׳הא ב דע ם באפע ל גאנ ץ שלעכ ט אויםגעשילם ,
װײל קודם־כ ל הא ב אי ך נא ר געגאס ן אוי ף ד י ערשט ע צװײ . ד י איבעדיק ע
זײנען נא ר באשפריצ ט געװארן , או ן ד י גרעםט ע טײ ל װאםע ר געגאם ן דערלעבן .
װען אי ך הא ב מי ר געטא ן מײ ן ארבעט , הא ט מע ן ד י איבעריק ע געשלאג ן מכות ־
רצח, ז ײ פרעג ן אײנעם : ״װע ן האםט ו זי ך ראזירטז ״ דע ר ענטפער ? ״הײנט״ .
ער באקומ ט שרעקלע ך צעשלאג ן פא ר אז א ״ליגנט״ , דא ן ענטפער ט שוי ן א צװײ ־
טער נעכט ן הא ט ע ר זי ך ראזירט , כאפ ט ע ר נא ך מע ר ארײן . אזו י אי ז געװע ן
װעגן עםן , שלאפן , װאש ן אאז״װ .
ביז זעק ם אװנ ט אי ז צ ו יענע ר צײ ט געװע ן דערלויב ט דע ר צױוילע ר פאר ־
קער. או ן מי ר האלט ן שוי ן ב ײ זיב ן אזײגע ר אװנט . אוי ף א געװים ן שט ח האב ן
זיך פונאנדערגעשטעל ט דר ײ רוצחים , יעדע ר פו ן אונד ז הא ט געמוז ט דור ך ז ײ
אדורכגיץ, בכד י צ ו קריג ן דע ם געזעגן־פאטש .
דער ערשטע ר הא ט געהא ט ד י אויפגאב ע צ ו געב ן א פאט ש אי ן פנים , דע ר
צװײטער א זע ץ מי ט א נאהײקע , דע ר דריטע ר א קאפי ע מיט ן פום .
יעצט — װ י קומ ט מע ן אהײ ם ? או ן גײ ן אהײ ם מו ז מען . ד י נאענט ע קאנע ן
חלילה פו ן טויט־שרע ק פא ר אונדזע ר גור ל אויםגײן , טאק ע אײנשטעלנדי ק דא ם
געראטעװעטע לעבן , האב ן מי ר זי ך װ י ע ם אי ז דערשלאג ן צו ם מצבה־קריצער ם
הויז. יצח ק ראזינ ס הויז , װא ו מי ר האב ן בי ז יעצ ט געװאוינט , אי ז געװע ן פארברענט .
א װא ך צײט , הא ט מײ ן ײנגםטע ר ברודע ר אברה ם מש ה הי״ ד יעד ן פרי ־
מארגן געמוז ט מאכ ן מויל־איבונגען , וױי ל אנדער ש אי ז אי ם אוממעגלע ך געװע ן
אנהויבן רעדן , אדע ר עסן . פי ל פו ן אונד ז זײנע ן עטלעכ ע װאכ ן געלעג ן צ ו
בעט.
צומארגנם, װע ן מלאװע ר ײד ן האב ן זי ך דערװאוסט , װ י מ׳הא ט זי ך מי ט אונד ז
״געשפילט״, האב ן ז ײ זי ך שטאר ק געבײזער ט הלמאי , מ׳שיק ט ניש ט א דעלעגאצי ע
צום לאנדראט , א ז אזעלכע ם זא ל זי ך ניש ט איבערחזרן.. .
און אל ץ גידעריקע ר לאז ן זי ך ד י שװארצ ע כמארע ם איבע ר אונדזער ע
קעפ.
פאריתומט אי ז דע ר שמ ש פונ ע אלט ן בית־המדרש , קלינג ט שוי ן ניש ט מע ר
מיטן גלעקל . ע ר גי ט נא ר צ ו װים ן אײ ן ײד , או ן דא ס אי ז גענו ג : ״אי ן פינ ף מינו ט
פנקס מלאװ ע
395
ארום זאל ן אל ע מלאװע ר װיםן , א ז דינסטי ק אנהוי ב דעצעמגע ר 1939 , מוז ן
אלע ייד ן מענע ר או ן פחיע ן טראג ן ד י געל ע לאט ע פו ן פארנט , או ן אוי ף דע ר
פלײצע. ד י לאט ע דאר ף זײ ן ד י גרוי ס פו ן א ציפערבלא ט פו ן א װעק־זײגער .
װער םװע ט ניש ט אויםפיר ן דא ם געזע ץ װע ט שטרענ ג באשטראפ ט װערך . װע ן
דער אלטיטשקע ר ריבא ק הא ט אונד ז געבעטן , מ׳זא ל אוי ך ױי ן עלטסט ע טאכטע ר
העלפן בײ ם אדורכגי ץ ד י םאװעטיש ע גרענעץ , הא ט ע ר זי ך צעיאמערט : ״אי ו
בין, זאג ט ער , א ן אלטע ר צױניםט . ד י מי ל צוגענומען , דא ס גאנצ ע פארמעג ן
צוגענומען, דא ס אר ט מי ך נישט , אבע ר ד י שאנד ע פו ן דע ר געלע ר לאט ע דא ס
װעל אי ך ניש ט איבערטראגך .
2 טע ג פא ר דע ר לאטע־גזיר ה זיצ ן מיר , 10 מלאװע ר ױנג ע מענטש ן אי ן
א פזיערי ש פורל , װא ם פיר ט אונד ז קי ץ אסטראלענקא , צ ו דע ר רוםישע ר גרעגעץ .
בארי, איטאליע , מא י 1947 .
געטא או ן חורב ן
פון דערצײלונגע ן או ן ברי װ באארבע ט דור ך צב י פרל ה (תל־אבי ס
1939 - 1940
שי י ן אײניק ע װאכ ן פאר ן אויםברו ך פו ן דע ר מלחמ ה הא ט געהערש ט אי ן
שטאט א געדריקט ע שטימונג . פארמעגלעכ ע מענטש ן זײנע ן אװע ק קײ ן װארש ע
און אי ן אנדער ע שטעט . װע ר ע ס הא ט נא ר געקענט ׳ הא ט פארקלאפ ט טיר ן או ן
פענצטער, הא ט מיטגענומע ן מי ט זי ך דא ם נויטיקםט ע או ן געלאז ט זי ך אי ן װע ג
ארײן, איבערלאזנדי ק דא ס איבעריק ע אוי ף הפקר . מע ן הא ט שוי ן געזען ׳ א ז לעב ן
איז קײ ן לעב ן ניש ט או ן פארמעג ן אי ז קײ ן פארמעג ן נישט .
ארעמע לײ ט זײנע ן דערװײ ל געבליב ן זיצ ן אויפ ן ארט , װא ו מע ן הא ט דא ם
גאנצע לעב ן געהארעװעט . ע ם אי ז א שא ד געװע ן צ ו פארלאז ן ד י קחמ ע װענ ט
פון הײזל , װא ו ז ײ או ן זײער ע עלטער ן האב ן געװאויג ט או ן דא ס ביס ל פארמעגן ,
װאם מע ן הא ט מי ט אזו י פי ל מ י זי ך פארשאפט .
מלאװע הא ט אי ן ד י ערשט ע טע ג פו ן דע ר מלחמ ה געליט ן מע ר פו ן אנדער ע
שטעט. באל ד פרײטיק , דע ם ערשט ן םעפטעמבער , 5 אזײגע ר פארטאג , אי ז ד י שטא ט
באמבארדירט געװאר ן או ן ע ם זײנע ן געװע ן קרבנו ת (צװיש ן ז ײ — הענע ד זילבער ־
בערגם זון) . ד י שטא ט הא ט געברענט . דע ר מאר ק אי ז געװאר ן צעשטער ט —
פערלאס זײ ט מי ט ד י ארומיק ע גאםן , ליפקער ס זײט , ד י פלאצקע ר גא ס בי ז קא ־
זשיקן, כמע ט ד י גאנצ ע ניבארגער , גאנ ץ כראברעגא .
פון פחיטי ק בי ז מאנטי ק הא ט געדויער ט ד י גרויזאמ ע קאנאנאדע . מענטש ן
זײנען אנטלאפ ן פו ן ד י קלײנ ע הײזלע ך אי ן ד י גרויס ע געמויערט ע הײזע ר או ן ד א
דװקא זײנע ן פי ל מענטש ן אומגעקומען . זונטי ק בײנאכ ט אי ז נא ך ד י שטא ט גע ־
שטאנען אי ן פלאמען . קײ ן לעבעדיק ן מענטש ן הא ט מע ן ניש ט געזען . מאנטי ק
אין דע ר פר י האב ן זי ך אל ע געלאז ט לויפ ן פו ן דע ר שטאט . כמע ט אל ע ײד ן זײ ־
נען געלאפ ן קײ ן סטשעגאװא . מע ן אי ז געלאפ ן מיט ן פלאצקע ר שאסײ . פו ן בײד ע
396
פנקס מלאװ ע
397
זײטן שאם ײ האב ן געדונער ט הארמאטן , פו ן אויב ן זײנע ן געפאיג ן עראפלאנען ׳
וואס האב ן באשי ט דע ם שאם ײ מי ט קויל ן או ן באמבעס .
מיט םכנות־נפשו ת אי ז מע ן אנגעקומע ן קײ ן סטשעגאװא . ד י דארטיק ע ײד ן
האבן ז ײ אויפגענומע ן מי ט װא ס ז ײ האב ן נא ר געקענט ״ אזו י װ י אי ן דע ר ערשטע ר
װעלט־מלחמה.
באלד אי ז אוי ך סטשעגאװ א שװע ר באמבארדיר ט געװאר ן או ן א ס ך מלאװע ר
זײנען דאר ט געפאל ן — קאטלארטשיק , אזשאראװ ס פרו י מי ט קינדע ר או ן אנדערע .
ײדן זײנע ן אנטלאפ ן קײ ן װארשע . אויפ ן װע ג אי ז דערהרגע ט געװאר ן יעקב־װם ף
װיטמאן, אליעז ר צעגלא . אוי ך ב ײ דע ר באמבארדירונ ג פו ן װארש ע זײנע ן אומגע ־
קומען מלאװע ר — הענ ע װיעלגאלאסק י מיט ן מאן .
װען ד י מלחמ ה הא ט זי ך אי ן פויל ן געענדיקט , ױינע ן פי ל ײד ן צוריקגעקומע ן
קײן מלאװע . מע ן הא ט געזען , א ז אי ן װארש ע אי ז ד י לאג ע ניש ט בעסע ר או ן ד א
האט מע ן כאט ש װא ו דע ם קא פ אװעקצולײגן .
דאס צוריקקומע ן אי ז געװע ן פארבונד ן מי ט גרויס ע שװעריקײטן , װײ ל
װארשע אי ז געװע ן אי ן ״גענעראל־גאװענמענט ״ או ן מלאװ ע (׳״מילאו״ ) אי ן דײטש ן
רײך (זיד־אס ט פרויםן , קעניגםבערגע ר גאו) . מע ן הא ט געדארפ ט זי ך שמוגלע ן
דורך דע ר גרענעץ .
דאם לעב ן אי ז געװאר ן שװער . ד י ״פאלקםדויטש ך האב ן אנגעטא ן צרות ,
צװישן ז ײ באראנאװםקי ס זו ן או ן דע ר /,דײטש ״ פו ן בית־הקברות . מע ן הא ט
ײדן אײנגעזעצט , געהאלט ן טע ג א ן עסן . מע ן הא ט געכאפ ט מענטש ן אוי ף דע ר גא ם
און געשיק ט אוי ף ארבעט , דערב ײ געשלאג ן מכות־רצח .
כדי ע ם זא ל זײ ן א קאנטרא ל איבע ר ד י ײדן , האב ן ז ײ געמוז ט טראג ן א לאטע .
צום ערשט ן א וױיסע , שפעטע ר — א געלע , א קײלעכדיק ע לוי ט ,״פארשריפטן״ .
אײנע אוי ף דע ר ברוסט , ד י צװײט ע אויפ ן רוקן . ײד ן האב ן ניש ט געטאר ט װאוינע ן
אין געמויערט ע היתער .
די פאליאקן ׳ מי ט קלײנ ע אויםנאמען , האב ן מיטגעהאלפ ן דערנידעריק ן ד י ײד ן
און אנגעטא ן צרות . ד י פאליאק ן אי ן מלאװע ר געגנ ט האב ן זי ך שטענדי ק אויםגע ־
צײכנט מי ט ײדן־האם .
די מלאװע ר אי ן װארש ע האב ן געהאלפ ן מי ט װא ם ז ײ האב ן געקענט . ע ם
איז דאר ט געגרינדע ט געװאר ן א הילפס־קאמיטעט , צ ו װעלכ ן ע ם האב ן געהער ט *
חײם־אליהו פערלא , בערי ש בײלאװיטש , חײ ם ביעזשונםקי , פיװו ל בערמאן , מש ה
צוקערקארן. דע ר קאמיטע ט הא ט באקומע ן א גרוים ע שטיצ ע פו ן ״דזשאינט ״ א דאנ ק
דוד פיזשיץ , װא ם אי ז געװע ן מיטגלי ד פו ן דע ר צענטראלע . בערי ש בײלאװיט ש
איז אװע ק קײ ן מלאװ ע מי ט א װאג ן מלבושי ם או ן מי ט א םומ ע געלט . ע ם אי ז אי ־
בערגעגעבן געװאר ן דע ם ר ב או ן פנח ם לובלינער . אזו י ארו ם הא ט מלאװ ע אײניק ע
398
פנקס מלאװ ע
מאל באקומע ן היל ף פו ן װארשע . דא ם אי ז געווע ן פארבונד ן מי ט א גרוים ע סכנ ה
צוליב דע ר גרענע ץ צװיש ן בײד ע שטעט .
אנהויב נאװעמבער , א פרײטיק־צױנאכטם , האב ן ד י דײטש ן פארברענ ט אל ע
שולן אי ן קרי מ או ן אוי ך ד י מלאװע ר שו ל או ן בתי־מדרשים . ײד ן האב ן געמוז ט
אונטערשרײבן, א ז ז ײ אלײ ן האב ן ד י שו ל פארברענט .
די געשעפט ן זײנע ן געװאר ן,׳רעקװיזירט ״ או ן ע ם אי ז אוי ף ז ײ אויפגעהאנגע ן
געװארן א שיל ד ״בעשלאגנאמט״ . אויפזעע ר אוי ף ד י רעקװיזיציע ס אי ז געװע ן
א באקאנטע ר מלאװע ר סאציאלים ט או ן באאמטע ר אי ן דע ר קראנקן־קאם ע —
שעלע.
פון דע ר ױגנ ט זײנע ן פי ל אנטלאפ ן קײ ן ראטן־פארבאנד , כד י ניש ט צ ו װער ן
אװעקגעשיקט קײ ן דײטשלאנד . ד י גרענע ץ אי ז געװע ן אפ ן קײ ן אםטראלענקא .
אײניקע פו ן ז ײ זײנע ן שפעטע ר צוריקגעקומע ן קײ ן מלאװע .
די ײד ן זײנע ן געשטאנע ן אונטע ר דע ר געפא ר פו ן גירוש . אי ן שעפסע ר קרי מ
איז שוי ן דע ר גירו ש געהא ט פארגעקומען . מע ן הא ט אנגעהויב ן מי ט שתדלנות .
מען הא ט געװאל ט אויפװײז ן ד י דײטשן , א ז ד י ײד ן װעל ן ז ײ ברענגע ן נוצן . ע ם
זײנען געװע ן אי ן מלאװ ע 2 ״לאנדראטן״ , צו ם ערשט ן גרא ף פא ן גראבע ן או ן שפע ־
טער פונק , דע ם מיניםטער ם א ברודער . דר ײ װאכ ן זײנע ן ד י ײד ן געשלאפ ן אי ן
די מלבושים , װײ ל מע ן הא ט מור א געהא ט דע ר גירו ש זא ל ניש ט פארקומע ן פלוצ ־
לונג בײנאכט . סוכו ת הא ט מע ן שוי ן געהא ט פארזאמל ט אל ע ײדן , כד י ז ײ אװעק ־
צושיקן. ע ם הא ט געקאם ט א ס ך געל ט או ן דע ר גירו ש אי ז געװאר ן אפגעלײגט .
מען הא ט זי ך אנגעהויב ן װ י ע ם אי ז אײנצוארדענען . קי ץ קהיל ה אי ז ניש ט
געװען. אי ז געשאפ ן געװאר ן א ״ױדנראט״ . זײנ ע מיטגלידע ר זײנע ן באשטימ ט גע ־
װארן דורכ ן ר ב ן זיש ע מײזליץ , אײזש ע ראטשילד , איצי ק אלטער , פלטיא ל צעגלא ,
אליעזר װינאגרא ד או ן דע ר שמש , נת ן מרדכ י קאלניעזש , װא ם אי ז געװע ן אי ן ״ױדנ ־
ראט״ דע ם רב ם פארטרעטער .
דער ״ױדנראט ״ אי ז געװע ן אי ן גוטמא ן נײמארק ם הוי ז אוי ף דע ר כארזשעלע ר
גאם. םעקרעטא ר אי ז געװע ן בוטש ע כץ . ד י באאמט ע — ישעי ה קשעםלא , שלמ ה
טיק.
איציק אלטע ר אי ז געװע ן דע ר אײנציקע ר ײ ד — אויסער ן ר ב — װא ס הא ט
געהאט דא ם רעכ ט צ ו טראג ן א בארד . ע ר הא ט געארבע ט איבערגעגעב ן או ן מי ט
םכנת־נפשות. ע ר אי ז שפעטע ר באשטראפ ט געװאר ן מי ט 10 חדשי ם תפים ה פא ר
ארײנשמוגלען א װאג ן מי ט קארטאפ ל אי ן געט א ארײן . ע ר אי ז געזעס ן אי ן קע ־
ניגםבערג. פו ן דאר ט הא ט מע ן אי ם געשיק ט קײ ן אשװיענטשים , װא ו ע ם זײנע ן
געװען זײנ ע 3 זין . ע ר הא ט דאר ט מע ר ניש ט געלעב ט װ י 3 טעג .
די לאג ע פו ן ״ױדנראט ״ אי ז געװע ן א שװערע . ע ם אי ז שװע ר געװע ן צ ו קו ־
מען אי ן קאנטאק ט מי ט ד י דײטשן , כד י ז ײ אויפצואוױמן , א ז ד י ײד ן קענע ן ז ײ
פנקס מלאװ ע
399
ברענגען גוצן ׳ איבערהויפ ט אי ן דע ר ערשטע ר צײט . אלע , װא ם זײנע ן מי ט ז ײ
געקומען אי ן קאגטאקט ׳ זײנע ן פריע ר אדע ר שפעטע ר אומגעקומען . ד י פאר ־
שטײער האב ן ניש ט געקוק ט אוי ף דע ר סבנ ה או ן באמי ט זי ך צ ו לינדערן , מי ט
װאם ע ס אי ז מעגלע ך ד י לאג ע פו ן ד י ײד ן אי ן דע ר שטאט . ע ם אי ז אוי ך שװע ר
געװען צ ו דערקלער ן ד י ײדן , װ י שװע ר ע ס אי ז ד י לאג ע פו ן זײער ע פארשטײער .
די דײטש ן פלעג ן באפ ן ײד ן אוי ף ארבעט , װא ם אי ז געװע ן פארבונד ן מי ט
קלעפ או ן דערנידעריקונג . עם ן אי ז געװע ן זײע ר בצמצום , כאט ש ד י דײטש ן האב ן
דערלויבט צ ו עפענע ן אײניק ע געשעפט ן פא ר מלבושי ם או ן עםנװאר ג אונטע ר דע ר
אויפזיכט פו ן ״ױדנראט ״ או ן אהי ן האב ן ז ײ געשיק ט דא ס בים ל עסן , װא ם אי ז
געװען באשטימ ט פא ר ײדן . מע ן הא ט באקומע ן 320 גרא ם ברוי ט א טאג , א פא ר
גראם צוקע ר או ן א פא ר גרא ם פלײ ש א װאך . ע ם איז , פארשטײ ט זיך , געװע ן װײ ־
ניק או ן מע ן הא ט געמוז ט ארײנשמוגלע ן מע ר עםן . ד י מיטגלידע ר פו ן ״ױדנראט ״
זײנען געװע ן פאראנטװארטלעך , א ז מע ן װע ט ניש ט שמוגלע ן או ן ע ם הא ט ז ײ גע ־
דראט טויט־שטראף .
עס זײנע ן געװע ן אי ן ״ױדנראט ״ מײנונגםפארשײדנהײט ן װעג ן פארזארג ן מי ט
עםן או ן װעג ן דע ר צװאנגם־ארבעט . דא ס אי ז דערגאנגע ן צ ו דע ר מאכ ט או ן ז י
באשטימט אל ס ״קאמיסאר ״ אליעז ר פערלמוטער . ע ר הא ט צוקאאפטיר ט צו ם
״ױדנראט״ : אור ן יאבלאנאװםקי , מש ה ראמאנער , חײ ם בורשטין , חײ ם זשעלאסקא ,
הערמאן מארדאװיטש . אליעז ר פערלמוטע ר הא ט זי ך איבערגעגעב ן מי ט לײ ב או ן
לעבן צ ו ארגאניזיר ן ד י קהילה . אדאנ ק אי ם הא ט דא ם לעב ן פו ן ד י ײד ן אי ן דע ר
שטאט אנגענומע ן געװים ע פארמען . מע ן הא ט אוי ך צ ו אי ם געהא ט טענות , א ז
ער טרײב ט איבע ר אי ן זײנ ע באציאונגע ן מי ט ד י דײטשן , אבע ר אי ן ד י גרויזאמ ע
באדינגונגען, װא ם האב ן דעמאל ט געהערש ט או ן װא ם האב ן זי ך נא ך שפעטע ר פי ל
פארערגערט, אי ז שװע ר צ ו אורטײלן , אוי ף װיפ ל אי ז ד י אדע ר יענ ע האנדלונ ג פו ן ד י
פארשטײער געװע ן א ריכטיק ע אדע ר נישט .
װען ע ר אי ז געװע ן אי ן שטא ט האב ן זי ך ײד ן געפיל ט רואיק . אי ז ע ר אװע ק
אויף א צײ ט פו ן שטאט , זײנע ן ײד ן ניש ט געװע ן זיכע ר מיט ן לעבן . ע ר הא ט
געװאוסט װ י אזו י אפצוהיט ן פו ן םכנו ת דור ך פארשײדענ ע װעג ן או ן הא ט א ס ך
אויפגעטאן צ ו פארלײכטער ן דא ס לעב ן פו ן ד י ײדן . דא ם פארזארג ן מי ט עם ן הא ט
זיך פארבעסערט . דא ם עם ן אי ז אוי ך געװע ן כשר . ע ם אי ז געגרינדע ט געװאר ן דע ר
״ארבײטסאמט״. מע ן הא ט ניש ט מע ר געכאפ ט קײ ן ײד ן צ ו דע ר ארבעט . יעדע ר
האט געװאוסט , װע ן ע ם פאל ט אוי ם זײ ן ארבעטס־טאג . יעדע ר הא ט אוי ך געקענ ט
דינגען א ן ״ערזאטםמענטש״ , װא ם אי ז אנשטא ט אי ם געגאנגע ן צ ו דע ר ארבעט .
דערפאר הא ט מע ן געצאל ט א מאר ק בי ז אנדערהאלב ן א טא ג או ן דא ס אי ז געװאר ן
א קװא ל פו ן פרנם ה פא ר דע ר ארעמע ר באפעלקערונג .
אזוי אי ז אנגעגאנגע ן דא ם לעב ן פו ן ײד ן אי ן מלאװ ע בי ז סו ף 1940 .
400
פנקס מלאוו ע
דער ערשטע ר גירו ש
דער ערשטע ר גירו ש אי ז פארגעקומע ן דע ם 6־ט ן דעצעמבע ר 1940 —
ו׳ כםל ו תש״א . א װא ך פריע ר הא ט זי ך קײנע ר אוי ף דע ם ניש ט געריכט . אי ז
טשעכאנאװע זײנע ן 2 װאכ ן פריע ר פארשיק ט געװאר ן דװק א ד י פאליאקן . דא ס
זעלבע הא ט געזאל ט פארקומע ן אוי ך אי ן מלאװע , אבע ר ד י פאליאק ן אי ז געלונגע ן
איבערצורעדן דע ם אבערלויטענאנ ט פו ן דע ר פאליצ ײ (פעגעלײן ) או ן דור ך זײ ן
השפעה אי ז ארוי ם דע ר באפע ל צ ו פארטרײב ן ד י ײדן . נא ך לאנג ע באמיאונגע ן
און איבערקויפ ן אי ז געלונגע ן צ ו פארקלענער ן ד י צא ל פו ן די ׳ װא ם דארפ ן ארוים ־
געשיקט װערן , אוי ף 3000 אי ן דע ר שטא ט זײנע ן דעמאל ט געװע ן 6000 ײדן ,
צװישן ז ײ פי ל פו ן שעפם , ריפין , זשוראמין .
פערלמוטער הא ט געװאל ט ראטעװע ן דע ם ר ב או ן ע ר הא ט אי ם פארגעשלאגן ,
ער זא ל צוזאמע ן מי ט דע ר פאמילי ע אראפגײ ן אי ן איד ל לאקריצע ם בעקער ײ או ן
זיך איבערטא ן פא ר א בעקער . דע ר ר ב הא ט געענטפערט , א ז אוי ב ע ם אי ז א גזירה ,
אז ד י קהיל ה זא ל גײ ן אי ן גלות , װע ט ע ר מי ט אי ר מיטגײן .
בײנאכט האב ן ד י דײטש ן פונאנדערגעטײל ט 100 װײם ע קארט ן פא ר האנד ־
װערקער, װא ם ז ײ זײנע ן געװע ן פאראינטערעםיר ט ז ײ איבערצולאז ן אי ן שטאט .
פארטאג זײנע ן אנגעקומע ן הונדערטע ר דײטש ע פאליציםט ן מי ט הינ ט או ן
האבן ארויםגעשלעפ ט ד י ײד ן פו ן ד י הײזע ר פו ן אל ע גאםן , אויםע ר דע ר װי ־
טוםטװא או ן ניבארגער . מע ן הא ט אל ע געבראכ ט אויפ ן הוי ף פו ן דע ר פוילישע ר
גימנאזיע. אויפ ן װע ג הא ט מע ן ז ײ אכזרױתדי ק געשלאג ן או ן אזו י ארו ם גע ־
צװאונגען אװעקצואװארפ ן אלץ , װא ם ז ײ האב ן מי ט זי ך מיטגענומען . בײ ם טויע ר
האבן ד י דײטש ן געצײל ט ד י אנגעקומענ ע או ן װע ן ע ם אי ז פארפול ט געװאר ן ד י צא ל
פון 3000 , האב ן ז ײ ד י איבעריק ע אהײמגעשיקט . אזו י ארו ם זײנע ן פאמיליע ם צע ־
ריםן געװארן . ע ם דינע ן פארשיק ט געװאר ן עלטער ן א ן קינדע ר או ן קינדע ר א ן
עלטערן.
אין שטא ט זיעע ן געבליב ן 2450 ײדן . אזו י װ י צופעלי ק זײנע ן ד י פארשיקט ע
געװען בלוי ז מלאװער , זײנע ן צװיש ן ד י איבערגעבליבענ ע געװע ן זײע ר פי ל פו ן ד י
ארומיקע שטעטלעך .
צװישן אנדער ע דינע ן פארשיק ט געװארן ו דע ר רב , זיש ע מײזליץ , מענד ל
װישינםקי, פנח ם לובלינער , אליעז ר װישינםקי , מש ה אפאטאװםקי .
די דײטש ן האב ן אל ע אװעקגעפיר ט צו ם ערשט ן קײ ן זאלדא . דאר ט האב ן
די ײד ן געלעב ט 11 טע ג אי ן שרעקלעכ ע באדינגונגען . מע ן הא ט ז ײ געפײניקט ,
באזונדערם ד י פרויען . שפעטע ר הא ט מע ן ז ײ אװעקגעשיק ט קײ ן מעזריטעז , לו ־
פנקס מל^װ ע
401
בארטאוה לובלי ן או ן ד י אומגעגנט . ע ם אי ז געװע ן אי ן מיט ן װינטער . אי ן ד י
שטעט אי ז געװע ן א גרוי ס ענגשאפט . ד י מלאװע ר האב ן זי ך געװאלגער ט אי ן ד י
בתי־מדרשים או ן אי ן אנדער ע עפנטלעכ ע ערטער . װײניק ע פארמעגלעכ ע האב ן
זיך אײנגעארדנ ט אי ן קלײנ ע צימערלעך . פי ל זײנע ן געשטארב ן פו ן הונגער ׳
נויט או ן קעלט . דע ר ר ב יחיא ל מש ה סאגאלאװיט ש ז״ ל אי ז געשטארב ן אי ן לובלי ן
4 װאכ ן נאכ ן גירוש .
אין געט א
מין טא ג פו ן גירו ש הא ט דע ר לאנדרא ט אײנגעלאד ן דע ם ״ױדנראט ״ או ן
געמאלדן, א ז דע ר גירו ש הא ט געמוז ט פארקומען . די ׳ װא ם זײנע ן געבליבן ׳ קענע ן
זײן רואיק , א ז ע ס װע ט ז ײ גארניש ט געשען , אבע ר ז ײ מוז ן זי ך קאנצענטריר ן אי ן
געטא או ן דא ס מו ז דורכגעפיר ט װער ן אי ן מש ך פו ן 24 שעה . מע ן דאר ף אי ם צו ־
שטעלן א גענוי ע רשימ ה פו ן אל ע ײדן . דע ר /,װדנראט ״ אי ז פאראנטװארטלעך ,
אז קײ ן אײ ן נײע ר מענט ש װע ט ניש ט ארײנקומע ן אי ן געטא . ע ר הא ט נא ך ציני ש
צוגעגעבן, א ז ע ר גלויבט , א ז דע ר גירו ש אי ז געװאר ן אדורכגעפיר ט אי ן בעםט ן
ארדענונג או ן ע ם זײנע ן ניש ט געװע ן קײ ן קרבנות . דא ך הא ט פערלמוטע ר געזאג ט 1
״װאם װאל ט אי ר געזאגט , װע ן מע ן װאל ט זי ך אזו י באגאנגע ן מי ט ד י דײטשןז ״
אויף דע ם הא ט דע ר לאנדרא ט געענטפערט ן ״פארגע ם ניש ט מי ט װעמע ן ד ו
רעדסט! ״
אזוי ארו ם אי ז אנטשטאנע ן א געטא . פו ן ד י ײדיש ע הײזע ר אויסער ן געט א
האט מע ן ארויםגענומע ן אלע ס או ן אװעקגעטראג ן אי ן ד י תפל ה ארײן . אי ן ד י הײזע ר
האבן זי ך באזעצ ט דײטשן .
די געט א הא ט ארומגענומע ן ד י גאס ן הינטער ן מאר ק (הינטע ר פערלא ם זײט )
ביז ד י סמאלארנע . א טײ ל פו ן דע ם מויע ר אי ז געבוי ט געװאר ן פו ן ציג ל פו ן
דער צעשטערטע ר שול . ד י צוי ם הא ט זי ך געצויג ן לענגאוי ם ד י פלאצקע ר או ן
װארשעװער גאם . אײ ן זײ ט גא ס הא ט געהער ט צ ו ד י געטא , ד י אנדער ע זײ ט —
נישט. ד י פענצטער , װא ם גײע ן ארוי ס אוי ף דע ר גא ס ארוים , האב ן געמוז ט זײ ן
פארקלאפט. דע ר ארײגגאנ ג אי ז געװע ן דור ך א טויע ר פו ן מאר ק אי ן דע ר שול ־
גאם אריק .
עס אי ז געװע ן אי ן געט א א גרוי ס ענגשאפט . יעדע ר שטא ל אי ז געװאר ן א
דירה. מע ן הא ט אויםגעגוצ ט יעדע ם װינקעלע . ד י מענטש ן האב ן זי ך װידע ר װ י
עס אי ז אײנגעארדנט . דע ר ״װדנראט ״ הא ט אנגעהויב ן ארגאניזיר ן דא ם לעב ן אי ן
געטא. ע ר הא ט באקומע ן פו ן ד י דײטש ן ד י מאכ ט אי ן געט א מיט ן באדינג , א ז קײ ן
אײן מענט ש זא ל ניש ט ארײ ן או ן ניש ט ארוים .
402
פנקס מלאװ ע
אין א צײ ט ארו ם אי ז אנגעקומע ן פו ן בערלי ן דע ר ׳/םטאטוט ״ פו ן געטא . ע ס
איז געװאר ן א ״ײדיש ע ארדנונג ם דינסט״ . ד י ײדיש ע פאליצ ײ הא ט געטראג ן
בלויע מונדיר ן מי ט םפעציעל ע אפצײכענונגען . ז ײ האב ן שטענדי ק געהאלט ן א
װאך בײ ם טויער . ע ס זײנע ן געװע ן 10־ 12 פאליציאנטן , צװיש ן זײ : חײ ם םאל ־
דאנםקי, ליבערבערג , שמוא ל לײ ב פרענקל , חײ ם שמה ה לאסקא , בוימגאלד , צװײג ־
האפט, לײב ל ראמאנער , גאזשעני , בוטש ע שפירא , קלײן , פערלמוטער , ח . סאלארסקי ,
יחזקאל אלטער , שעי ה ליכטער , גדלי ה ליכטנשטײן . ז ײ האב ן געדינ ט אי ן דע ר
פאליצײ אי ן פארשײדענ ע צײטן . קאמענדאנ ט פו ן דע ר פאליצ ײ אי ז געװע ן מנש ה
דאװידזאן — פא ר דע ר מלחמ ה םעקרעטא ר פו ן דע ר קהילה .
דער ״ױדנראט ״ אי ז געװע ן אי ן הוי ז פו ן גערשטאװםק י אי ן דע ר טעפע ר גאס .
עס הא ט אוי ך עקזיסטיר ט א געריכט , װא ם הא ט געמשפ ט פא ר חטאי ם פו ן ײד ן צװיש ן
זיך. פארזיצע ר פו ן געריכ ט אי ז געװע ן הערמא ן מארדאװיטש , בײזיצע ר — מיט ־
גלידער פו ן ״ױדנראט״ . ע ם אי ז אוי ך געװע ן א צימע ר פא ר ארעסטירטע .
עס אי ז געגרינדע ט געװאר ן א שפיטאל , צו ם ערשט ן אוי ף םמאלארנע , שפעטע ר
אין ניצקינ ם הוי ז אי ן דע ר װארשעװע ר גאם . ע ס הא ט געדינ ט פא ר אנשטעקנדיק ע
קראנקהײטן, בעיק ר פא ר פלעק־טיפו ם קראנקהײט , װא ס הא ט דעמאל ט געהערש ט
אין שטאט . אוי ך פאליאק ן זײנע ן דאר ט אנגענומע ן געװארן . זײער ע אפצאלונגע ן
האבן פארלײכטער ט דא ם אויםהאלט ן דע ם שפיטאל , װא ס הא ט געהא ט 40 בעטן .
דאם שפיטא ל הא ט באקומע ן פו ן ד י דײטש ן עס ן או ן קלײדע ר אויםע ר דע ר נארמע ,
װאם אי ז געװע ן באשטימ ט פאר ן געטא . ד י אײנציק ע שװעםטע ר אי ז געװע ן פעל א
צײטאק. דא ס שפיטא ל אי ז געװע ן אײנגעארדנ ט פרימיטױו , אבע ר רײ ן או ן מי ט
ארדענונג. דא ם האב ן אוי ך באצײכנ ט דײטש ע דאקטוירי ם פו ן קעניגסבערג , װא ם
זײנען געקומע ן פארש ן ד י מיטלע ן קעג ן דע ר עפידעמי ע פו ן טיפוס . בלו ט פו ן
קראנקע פלעג ט מע ן שיק ן אוי ף אנאלי ז קײ ן קעניגסבערג . ד י שטערבלעכקײ ט אי ז
געװען קלײן . דא ם שפיטא ל הא ט פארמאג ט א גארט ן פא ר גרינװאר ג (באארבע ט
דורך פײג ע גלוזמאן ) אוי ך א ק ו מי ט א צי ג אוי ף מיל ך (געפלעג ט דור ך מיכא ל
בענדער).
אין אנהוי ב הא ט געארבע ט אי ן שפיטא ל בענ א טיפענברון , א דאקטא ר פו ן װין .
ער אי ז קראנ ק געװאר ן אוי ף טיפו ס — אזו י װ י אל ע מיטארבעטע ר — או ן געשטארבן .
שפעטער פלעג ט ארײנקומע ן אי ן געט א ארײ ן אײנמא ל א טא ג א פוילישע ר דאקטאר .
בײם ״ױדנראט ״ הא ט אוי ך עקזיסטיר ט א ן אמבולאטאריע . יעד ן פארנאכ ט
פלעגט מע ן דאר ט אויפנעמע ן א 50 קראנקע , בעיק ר די , װא ס פלעג ן צוריקקומע ן
פון דע ר צװאנגס־ארבעט . דאר ט הא ט מע ן אוי ך געגעב ן אײנשפריצונגע ן קעג ן
טיפוס אל ע געטא־אײנװאוינער .
א סאניטאר־קאמיםי ע הא ט אכטונ ג געגעב ן אוי ף רײנקײ ט אי ן געט א או ן גע ־
מאכט דיזינפעקצי ע נא ך א ן אנשטעקנדיקע ר קרענק .
פנקס מלאװ ע
403
מיט דע ר צײ ט אי ז אוי ך געעפנ ט געװאר ן א ביליק ע קי ך פא ר נויטבאדערפטיקע .
אנפירערין אי ז געװע ן קאזשיבראדסקי ם טאכטער . אי ן דע ר דערעפענונ ג האב ן
אנטײלגענומען פארשטײע ר פו ן ד י ארומיק ע שטעטלע ך או ן ע ם זײנע ן אײנגעפלאם ן
גרויםע באשטײערונגען .
עס אי ז אוי ך געװע ן א ן אינערלעכ ע פאםט ׳ װא ס אי ז געװע ן פארבונד ן מי ט
דער שטאטישע ר פאםט . אי ן דע ר פאס ט האב ן געארבע ט ? חנ ה לעװקאװיטש , רח ל
מארדאװיטש.
עס אי ז געװע ן א געהײמ ע ראדי א אי ן א קעלער . לערנע ן מי ט קינדע ר הא ט
מען ניש ט געטארט . דא ך הא ט מע ן געלערנ ט אי ן גרופ ן מי ט דע ר אונטערשטיצונ ג
פון ,/יודנראט״ . ע ס זײנע ן פארגעקומע ן חתונו ת או ן ע ם זײנע ן געבויר ן געװאר ן
קינדער.
פסח 1940 או ן 1941 אי ז דערהאלט ן געװאר ן א דערלויבעני ש צ ו באק ן מצות .
ימים נוראי ם 1941 הא ט מע ן געדאװנ ט בציבור . קײ ן עס ן הא ט אוי ך ניש ט געפעלט .
כאטש יעד ן טא ג זײנע ן געקומע ן פריש ע גזירות , אי ז מע ן געװע ן זיכער , א ז
זײ װעל ן בט ל װערן . אי ן געט א אי ז ארומגעגאנגע ן א װערט ל ? ״מע ן הא ט ז ײ אי ן
דער ערד״ . פי ל מא ל האב ן זי ך אוי ך ד י דײטש ן געװאונדערט , מי ט װא ם פא ר א כו ח
לעבן ד י מענטשן , טרא ץ ד י אל ע צרו ת או ן גזירות , װא ם שיט ן זי ך אוי ף זײער ע קע פ
יעדן טאג .
מענטשן האב ן אנגעהויב ן פארגעס ן אי ן װעלכ ע באדינגונגע ן ז ײ געפינע ן זי ך
און װעג ן דע ר דראענדע ר געפאר . צװיש ן דע ר מערהײ ט פו ן דע ר באפעלקערונג ,
װאם הא ט געלעב ט אי ן גרוי ם נויט , הא ט ארויםגערופ ן אויפרעגונ ג דא ם אויפפיר ן
זיך פו ן ד י פארמעגלעכע , װא ס האב ן צ ו פר ײ דעמאנסטריר ט זײע ר רײכטום , אפיל ו
אין ד י אויג ן פו ן ד י דײטשן . אוי ך פערלמוטע ר הא ט געבראכ ט פו ן װארש ע א כל ה
און געפראװע ט א גרויס ע חתונה , צ ו װעלכע ר אוי ך דײטש ן זײנע ן אײנגעלאד ן געװען .
די ידיע ה װעג ן לעב ן אי ן געט א אי ז דערגאנגע ן קײ ן מעזריט ש או ן פי ל מלאװע ר
האבן אנגעהויב ן צוריקקומען , טרא ץ ד י שװעריקײט ן ב ײ דע ר גרענעץ . ע ם זײנע ן
צוריקגעקומען או ן ארײ ן אי ן געט א 200 ײדן . א ס ך זײנע ן ניש ט דערגאנגען , װײ ל
זײ זײנע ן געכאפ ט געװאר ן ב ײ דע ר גרענע ץ או ן פארשיק ט געװאר ן אוי ף צװאנגם ־
ארבעט אדע ר געהרגע ט געװארן .
אויך אויםער ן געט א הא ט זי ך געלאז ט באמערקן , א ז ע ם זײנע ן צוגעקומע ן ײדן ,
װײל ד י פאדערונ ג אוי ף עס ן אי ז געװאר ן גרעסער . אוי ך ד י פאליאק ן האב ן געהעצ ט
און געמםרט . ע ס הא ט געדרא ט א סכנ ה פו ן א נײע ם גירוש . אדאנ ק ד י באמיאונגע ן
פון ״ױדנראט ״ אי ז דע ר גירו ש אפגעלײג ט געװאר ן פו ן חוד ש צ ו חוד ש או ן אזו י
ביז פם ח 1941 .
דער ״ױדנראט ״ הא ט זי ך דערװאוםט , א ז ד י מאכ ט הא ט באשלאם ן צ ו פאר ־
זאמלען אל ע אײנװאוינע ר פו ן געט א א זונטיק , װע ן מע ן גײ ט ניש ט צ ו דע ר ארבעט ,
404
פנקס מלאװ ע
און קאנטראליר ן ד י דאקומענטן . א נאכ ט פא ר זונטי ק הא ט דע ר ״ױדנראט ״ געדונגע ן
אויטאמאבילן או ן אװעקגעשיק ט ד י ״איבעריקע ״ ײד ן אויםע ר דע ר שטאט .
פארטאג אי ז געקומע ן דע ר באפעל ־ ״ױד ן אנטרעטן״ . מע ן הא ט אנגעהויב ן
קאנטראלירן ד י דאקומענטן . אזו י װ י ע ס זײנע ן פאר ט געבליב ן אײניק ע הונדער ט
נישט־אײנגעשריבענע׳ הא ט פערלמוטע ר אײנגעשטעל ט דא ם לעב ן או ן פי ל מא ל
איבערגעטראגן ד י דאקומענט ן פו ן אײנע ם צו ם צװײטן , אזו י א ז צו ם םו ף זײנע ן
געבליבן נא ר א הונדער ט ״איבעריקע״ . ד י דײטש ן האב ן געבראכ ט הינ ט או ן מי ט
זײער היל ף האב ן ז ײ געפונע ן נא ך אײניק ע צענדליק . מע ן הא ט ז ײ אל ע ארעסטירט ,
אבער אזו י װ י ד י מאכ ט הא ט געמײנט , א ז ע ס זײנע ן פארא ן טויזנט , הא ט מע ן ז ײ בא ־
פרײט או ן געגעב ן דאקומענטן . תר ך שוח ד הא ט מע ן פו ן ד י באאמט ע ארויסבאקומע ן
800 צײגניש ן או ן אל ע ײד ן האב ן געקענ ט צוריקקומען . דא ס לעב ן אי ז װײטע ר
געגאנגען ״נארמאל״ .
עס זײנע ן צוגעקומע ן נא ך ײדן . צ ו עם ן אי ז געװע ן גענוג . מע ן הא ט ארײנ ־
געשמוגלט בהמו ת דורכ ן פלויט . פרנם ה הא ט מע ן געהא ט פו ן אומלעגאל ן האנד ל
מיט װארש ע או ן לאדז , װא ם זײנע ן געלעג ן אוי ף דע ר אנדערע ר זײ ט גרענעץ , בעיק ר
װאלוטע או ן גאלד . פו ן לאד ז הא ט מע ן אוי ך געבראכ ט מאנופאקטור . דע ר ״ױדנ ־
ראט״ הא ט ארויפגעלײג ט גרוים ע שטײערן , װא ם האב ן אי ם געגעב ן ד י מעגלעבקײ ט
צו פיר ן זײ ן פארצװײגט ע ארבעט .
דער גירו ש הא ט אבע ר װײטע ר געדראט . נא ך פי ל באמיאונגע ן אי ז געלונגע ן
צו פארבײט ן דע ם גירו ש אוי ף קאנצענטריר ן ד י ײד ן פו ן גאנצ ן קרײ ז אי ן מלאװע ר
געטא. מע ן הא ט באקומע ן א דערלויבעני ש צ ו פארברײטער ן ד י גרענעצ ן פו ן
געטא, װײ ל ע ס זײנע ן צוגעקומע ן א פא ר טויזנ ט ײדן . ע ס אי ז צוגעקומע ן צו ם
געטא א טײ ל פו ן דע ר װארשעװע ר גאס , נא ך דע ר פלומפ , או ן ד י סמאלארני ע מי ט
דער תלמוד־תורה .
פערלמוטער אי ז דור ך דע ר מאכ ט באשטימ ט געװאר ן אל ס ״איבערזידלונגם ־
קאמיםאר״, דא ם הײםט , א ז ע ר אי ז פאראנטװארטלע ך פא ר ברענגע ן ד י ײד ן פו ן
די ארומיק ע שטעטלע ך קײ ן מלאװע . ע ם אי ז געװע ן א גרוים ע דערגרײכונג , װײ ל
אן דע ם אי ז יעד ע ״איבערזידלונג ״ געװע ן פארבונד ן מי ט קרבנו ת או ן פארלום ט
פון פארמעגן .
די ״איבערזידלונג ״ הא ט געדארפ ט פארענדיק ט װער ן דע ם 30־ט ן אקטאבע ר
1941. ד י ערשט ע זײנע ן אנגעקומע ן ד י 100 ײד ן פו ן זשעלין . ז ײ האב ן מי ט זי ך
מיטגענומען זײע ר פארמעגן . שפעטע ר זײנע ן אנגעקומע ן 600 ײד ן פו ן שרענםק .
דער ר ב פו ן שרענם ק אי ז געװאר ן מלאװע ר רב .
עס אי ז פו ן טא ג צ ו טא ג געװאר ן שװערע ר אײנצוארדענע ן ד י מענטשן . ד י
ײדן פו ן ראדזאנאװ ע הא ט מע ן אײנגעארדנ ט אי ן פערלמוטער ם מי ל אי ן דע ר שול ־
גאס. ע ס זײנע ן נא ך געבליב ן ד י 700 סטשעגאװע ר ײדן , פא ר װעלב ע מע ן הא ט מע ר
פנקס מלאװ ע
405
קײן פלא ץ ניש ט געפונען . ע ס הא ט געדרא ט א געפא ר מע ן זא ל ז ײ שיק ן קײ ן נא ־
װידװאר, װא ו ע ס הא ט געהערש ט גרוי ס הונגער . או ן װידער ׳ נא ך גחי ס שתדלנות ,
האט ד י מאכ ט מסכי ם געװע ן איבערצולאז ן ד י סטשעגאװע ר ײד ן אי ן סטשעגאװ א
און אהי ן געבראכ ט ד י ײד ן פו ן שעפס , ראטשוינז , בעזוין .
מלאװער או ן סטשעגאװע ר געטא ס האב ן זי ך גערעכנ ט פא ר אײ ן אײנהײט .
אין יאגוא ר 1942 האב ן זי ך ד י באציאוגגע ן מי ט דע ר מאכ ט פארערגערט . דע ם
23־טן יאנוא ר זײנע ן אי ן םטשעגאװ א ארעסטיר ט געװאר ן 3 ײד ן או ן אי ן מלאװ ע 25
ײדן א ן װים ן פו ן //יודנראט״ . מע ן הא ט זי ך דערװזװםט , א ז ע ם אי ז א שטרא ף פא ר
שמוגלען עםנװארג . אי ן געט א אי ן אנטשטאנע ן א פאניק . דע ר //יודנראט ״ הא ט זי ך
באראטן בי ז שפע ט אי ן דע ר נאכט . צו ם טויע ר אי ז צוגעקומע ן א דײטשע ר פא ־
ליציםט, זי ך געפרעג ט ב ײ דע ר ײדישע ר פאליצײ , צ י פערלמוטע ר אי ז ד א אי ן
געטא או ן צוגענומע ן ד י שליסלע ן פו ן טויער . פארטא ג זײנע ן געקומע ן פאליציםט ן
אין נאמע ן פו ן אבערלויטנאנ ט או ן מיטגענומע ן פערלמוטער ן אי ן מאגיסטרא ט ארײן .
ער אי ז ניש ט מע ר צוריקגעקומען . ע ם אי ז בי ז הײנ ט ניש ט קלא ר ד י םיב ה פו ן
זיץ טויט . אפש ר אי ז מע ן אי ן ד י העכער ע אינסטאנצ ן געװאוי ר געװאר ן װעג ן זײנ ע
באציאונגען מי ט דע ר ארטיקע ר מאכט , אפש ר הא ט ע ר ״צ ו פי ל געװאוםט״ , אבע ר
אזוי האב ן זי ך ד י דײטש ן געפיר ט אי ן אל ע געטאם .
אין דע ר פר י הא ט ד י מאכ ט צ ו װיס ן געגעב ן דע ם קאמענדאנ ט פו ן דע ר ײדי ־
שער פאליצײ , א ז פערלמוטע ר אי ז דערשאס ן געװארן . צולי ב זײנ ע פארדינסט ן
לטובת דע ם געט א װע ט מע ן אויםנאמםפא ל דערלויב ן אי ם ברענגע ן צ ו קב ר ישראל ,
אבער אי ן דע ר לװי ה מעג ן זי ך באטײליק ן בלוי ז ד י נאענטםט ע קרובים . ד י לװי ה
טאר ניש ט גײ ן דורכ ן געטא .
די ידיע ה הא ט זי ך בליצשנע ל פארשפרײ ט איבער ן געט א או ן אי ם באדעק ט מי ט
טרויער. מע ן הא ט זי ך דערפיל ט מאכטלאז . מע ן הא ט געזען , א ז ע ס קומע ן א ן ד י
שװערםטע טעג .
טראץ דע ם פארבא ט האב ן זי ך א ם ך מענטש ן ארויםגעקריג ן צ ו דע ר לװי ה
אויפן בית־עולם . ז ײ אל ע זײנע ן ארעםטיר ט געװארן , װ י אוי ך דע ר קאמענדאנ ט פו ן
דער ײדישע ר פאליצ ײ — דאװידזאן . אי ן א צײ ט ארו ם זײנע ן ז ײ באפרײ ט געװארן ,
אויסער 25 , װא ס זײנע ן געבליב ן אי ן תפיסה .
עם אי ז אנגעקומע ן א באפע ל צ ו שאפ ן א נײע ם ״ױדנראט״ . אל ם קאמיםא ר
איז באשטימ ט געװאר ן פלטיא ל צעגלא . אל ם קאמענדאנ ט פו ן דע ר ײדישע ר פא ־
ליצײ הא ט ד י מאכ ט נאמיניר ט שלו ם גוטמאנען , װא ס אי ז געװאר ן דע ר שרע ק פו ן
געטא. ע ר הא ט מי ט לײ ב או ן לעב ן מיטגעארבע ט מי ט ד י דײטש ן או ן אנגעטא ן
ײדן גרוים ע צרות . ע ר הא ט געמסר ט אלץ , װא ס ע ס טו ט זי ך אי ן געטא . ע ר הא ט
געהרגעט או ן געשלאגן . ע ר הא ט מי ט פארגעניג ן אויסגעפיר ט ד י דײטש ע גזירות .
ער הא ט געהעצ ט קעג ן ד י ײדיש ע פארשטײער . ע ר מי ט נא ך אײניק ע אויםװאורפ ן
406
פנקם מלאװ ע
האבן געמםרט , ווע ר ע ס קומ ט ארי מ אי ן געט א אומלעגא ל או ן פארלאנג ט גרוים ע
סומען פא ר לעגאליזירן . װע ן ע ר אי ז שפעטע ר אגגעקומע ן קײ ן אשװינטשים ,
האבן ד י מלאװע ר ײד ן זי ך מי ט אי ם אפפגערעכנ ט או ן געהרגעט .
דאם לעב ן אי ן געט א אי ז געװאר ן אומדערטרעגלעך . מע ן הא ט ניש ט געקענ ט
ארײנקומען או ן ארויםגײן . ער ב פס ח הא ט מע ן געשיק ט 13 פו ן ד י ארעסטירט ע
קײן אשװיענטשים . דע ר ״ױדנראט ״ הא ט ז ײ פארזארג ט אויפ ן װע ג מי ט עם ן או ן
מלבושים. נא ך פם ח הא ט ד י מאכ ט פארשיק ט אוי ף ד י אנדער ע 12 ארעסטירטע .
דער רו ב אי ז דאר ט געשטארב ן באל ד אי ן ד י ערשט ע טעג . ד י קרובי ם האב ן בא ־
קומען א ידיער ״ פא ר 150 מאר ק קענע ן ז ײ באקומע ן דא ם א ש פו ן טויטן . אוי ך
דאװידזאן אי ז געװאר ן פארשיק ט קײ ן אשװיענטשי ם או ן דאר ט געשטארבן .
באלד נא ך פם ח זײנע ן ארעםטיר ט געװאר ן 3 בחורים , װא ס זײנע ן ארוי ס פו ן
געטא קויפ ן א ביס ל קארטאפל , צװיש ן ז ײ — דו ד צימערמאן , מאמעליאק . מע ן
האט ז ײ געפײניק ט או ן ז ײ האב ן דערצײלט , א ז ד י ײדיש ע פאליצ ײ הא ט ז ײ ארויס ־
געלאזט. דא ם אי ז געװע ן אמת , װײ ל ד י ײדיש ע פאליצ ײ הא ט אװעקגעקוקט , כד י
צו פארלײכטער ן דא ס לעב ן אי ן געטא . ד י בחורי ם הא ט מע ן ארײנגענומע ן אי ן אר ־
בעטס־לאגער היגטע ר דע ר תפיסה . דאר ט זײנע ן ז ײ געזעס ן 2 חדשים . ע ם אי ז
געװען א שלעכטע ר םימן , װײ ל אי ן פערלמוטער ס צײט ן אי ז קײ ן ײ ד דאר ט מע ר
גישט געזעס ן װ י 3 טעג . נא ך 2 חדשי ם הא ט ד י מאכ ט ד י בחורי ם באפרײט , אבע ר
אײניקע טע ג שפעטע ר הא ט מע ן ז ײ װידע ר ארעסטיר ט או ן א ן שו ם אויםפארשונ ג
אויפגעהאנגען אי ן געט א צוזאמע ן מי ט לעמפעק ן(איצקאװיטש) . דע ר פאליאק , װא ם
האט ז ײ פארקויפ ט ד י קארטאפל , אי ז געװאר ן באשטראפ ט מי ט 10 זלאטעס . אל ע
ײדן האב ן געמוז ט זײ ן אנװעזנ ד ב ײ דע ר תליה . ע ס אי ז געװאר ן פארגעלײענ ט א ן
אורטײל פו ן בערלינע ר געריכט . צעגל א הא ט געמוז ט דע ם אורטײ ל איבערזעצ ן
און װארנע ן אלע , א ז אז א פארברעכ ן זא ל זי ך ניש ט איבערחזרן . ד י קערפע ר זײ ־
נען געהאנגע ן 48 שעה .
די שטימונ ג אי ן געט א אי ז געװאר ן נא ך מע ר געדריקט . נײ ע גזירו ת האב ן זי ך
געשיט אוי ף ד י ײדיש ע קעפ , באזונדער ס יעד ן פרײטיק .
אין מיט ן אפרי ל 1942 אי ז געקומע ן א באפע ל צ ו ארעסטיר ן ד י ײדיש ע פאליצ ײ
און דע ם ״ױדנראט״ . די , װא ם מע ן הא ט געפונען , זײנע ן אײנגעזעצ ט געװאר ן אי ן
מלאװער תפים ה או ן געשיק ט געװאר ן אוי ף ארבעט . ד י מאכ ט הא ט צוגעזאג ט ז ײ
צו באפרײען , אבע ר אײ ן טא ג הא ט מע ן אי ן געט א אויפגעשטעל ט א תלי ה או ן פאר ־
זאמלט אל ע ײדן . ד י ארעסטירטע , אוי ך ד י קראנקע , הא ט מע ן געבראכט , אװעק ־
געשטעלט אוי ף קאסטנס , געבונד ן ד י הענ ט אוי ף הינט ן או ן פארצויג ן בי ז בלוט .
מען הא ט ז ײ פארלײג ט שטרי ק אויפ ן האלדז . אזו י װ י ד י קאמענדאנט ן האב ן זי ך
פארשפעטיקט, האב ן ד י ״פארמשפעטע ״ צוזאמע ן מי ט אל ע ייד ן געװאר ט איבע ר
א שעה . ד י ״פארמשפעטע ״ זיינע ן געשטאנע ן מי ט ד י שטרי ק אויפ ן האלד ז או ן
פנקס מלאװ ע
407
קעגנאיבער ז ײ זײער ע פאמיליעם . ד י דײטש ע פאליציאנט ן האב ן געמאכ ט חוזק ׳
געלאכט או ן געגעסן . לײב ל ראמאנע ר אי ז דערװײ ל געשטארב ן פו ן א הארצשלאג .
משה ראמאנע ר הא ט גערעד ט צ ו זײ ן פרוי , ז י זא ל דערציע ן ד י קינדע ר אי ן ײדיש ן
גײםט. װאלארםק י הא ט געזאג ט : ״הלװא י זאל ן מי ר שוי ן זײ ן ד י לעצט ע קרבנות״ .
װען ד י קאמענדאנט ן זײנע ן ענדלע ך געקומען ׳ האב ן ז ײ פארגעלײענ ט א ן אורטײ ל ז
אזוי װ י ד י ײדיש ע פאליצ ײ או ן דע ר ״ױדנראט ״ האב ן ניש ט אויםגעפיר ט פינקטלע ך
די באפעלן , װעל ן ז ײ געהאנגע ן װערן . דע ר אורטײ ל אי ז געװאר ן איבערגעזעצ ט
אויף ײדיש . פו ן צװיש ן ד י ײד ן האב ן ד י דײטש ן ארויםגעשלעפ ט מענטש ן אומצו ־
װארפן ד י קאםטנ ם פו ן אונטע ר ד י פי ם פו ן ד י געהאנגענע .
דעם זעלב ן טא ג זײנע ן דערשאם ן געװאר ן 2 פרויען , װא ם מע ן הא ט ב ײ ז ײ
געפונען געבעקם ׳ אײנ ע פו ן ז ײ — פולטוסקער .
קעגנאיבער אז א אכזרױ ת האב ן זי ך ד י ײד ן מע ר גיש ט געקענ ט אײנהאלטן .
זײ האב ן געװײנ ט או ן געשריגן . װע ן ז ײ זײנע ן זי ך פונאנדערגעגאנגע ן ניש ט גענו י
לויטן באפעל ׳ האב ן ד י דײטש ן געשאס ן או ן פי ל ײד ן זײנע ן געהרגע ט געװארן .
די ארטיק ע מאכ ט הא ט געגעב ן צ ו װיםן , א ז דערמי ט הא ט זי ך ד י שטרא ף
געעגדיקט או ן א ז מע ר װע ט קײ ן שלעכט ס ניש ט געשען .
אבער אײניק ע טע ג שפעטע ר אי ז װידע ר געקומע ן דע ר באפעל : ״ױד ן
אנטרעטן״. מע ן הא ט קאנטראליר ט ד י ארבעטם־דאקומענטן . װע ר ע ם הא ט גע ־
האט א דאקומענ ט אי ז געשיק ט געװאר ן צ ו זײ ן געװײנלעכע ר ארבעט . פו ן ד י
איבעריקע האב ן ד י דײטש ן אויסגעקליב ן 100 ױנג ע מענטש ן או ן אײנגעזעצ ט
אין קודזבארםקי ם פאבריק , װא ס אי ז געװאר ן ארומגערינגל ט מי ט פאליצײ . נא ך
11טעג אי ז געקומע ן ד י געםטאפ א פו ן טשעכאנאװע , הא ט געמאכ ט פו ן ד י ארעםטירט ע
2 רשימו ת או ן אי ז אװעקגעפארן . צומארגנ ס אי ז געקומע ן א באפע ל ד י ײד ן זאל ן
אויסגראבן אי ן גערשטאװסקי ם הוי ף ב ײ דע ר גארבער ײ א גרו ב לוי ט פארשריבעג ע
מאסן. נאכדע ם הא ט מע ן אל ע ײד ן פארזאמל ט אויפ ן הויף . מע ן הא ט ארויםגעפיר ט
די 100 ארעםטירט ע או ן אװעקגעשטעל ט צ ו 50 פו ן יעדע ר זײ ט גרוב . מע ן הא ט
װידער פארגעלײענ ט א ן אורטײ ל פו ן העכםט ן געריכ ט אי ן בערלין : אזו י װ י פא ר
2 װאכ ן זײנע ן געהאנגע ן געװאר ן אי ן געט א ײד ן אל ם שטרא ף או ן אזו י װ י ד י אנ ־
װעזנדע האב ן זי ך ניש ט אויפגעפיר ט אזו י װ י ע ם דאר ף צ ו זײן , ז ײ האב ן געװײנ ט או ן
געשריגן, װע ט יעצ ט װער ן אויםגעפיר ט א צװײטע ר אורטײל . מע ן הא ט אפיל ו
געדארפט שים ן אל ע הונדערט , אבע ר ד י געםטאפ א הא ט זי ך ״באמיט ״ צ ו פאר ־
קלענערן ד י צא ל בי ז 50 , אבע ר אוי ב ע ם װע ט װע ר װײנען , אדע ר אוי ב ע ם װע ט
זיך דערהער ן עפע ם א שטימע , װע ט מע ן שים ן אל ע ײד ן או ן צו ם ערשט ן ד י 50
״באגנאדיקטע״. ארו ם זײנע ן געשטאנע ן פאליציםט ן מי ט מאשינענגעװער .
דער גאנצע ר קה ל אי ז געשטאנע ן ב ײ דע ר הריג ה אזו י װ י דא ס בלו ט װאל ט
אים פארפחיר ן געװאר ן אי ן ד י אדערן , מע ן הא ט ניש ט געהער ט קײ ן קרעכץ , אפיל ו
408
פנקם מלאװ ע
נישט פו ן קײ ן קינד . ע ם הא ט זי ך געדאכ ט א ז אל ץ ארו ם הא ט אויפגעהער ט צ ו
לעבן.
10 פו ן דע ר געסטאפ א זײנע ן צוגעגאנגען . דע ר קאמענדאנ ט הא ט פא ר ז ײ
געהאלטן א רעדע ־ ״אוי ף אײ ך אי ז געפאל ן דע ר גור ל או ן אוי ך דע ר גרויםע ר
כבוד צ ו פארניכט ן אזו י פי ל ײדן . זײ ט שטאל ץ או ן דערפיל ט אײע ר אויפגאב ע
ענערגיש. שים ט גלײ ך אי ן קאפ״ .
מען הא ט צוגעפיר ט ד י ערשט ע 5 . דעמאל ט אי ז יעצ ט קלא ר געװארן ׳ װעלכ ע
50 װעל ן דערשאם ן װערן . ד י /,פארמשפעטע ״ הא ט מע ן אװעקגעשטעל ט קעגנאיבע ר
די שיםע ר או ן ניש ט פארבונד ן ד י אויגן . אײנע ר פו ן ד י ערשט ע 5 הא ט אװעקגעבויג ן
דעם קא פ או ן ד י קוי ל הא ט אי ם ניש ט געטראפן , הא ט ע ר געמוז ט אפװארט ן בי ז מע ן
האט געשאס ן אל ע 50 או ן דעמאל ט הא ט מע ן אוי ך אי ם דערשאסן .
נאך יעד ע 5 דערשאםענ ע הא ט דע ר קאמענדאנ ט געדריק ט ד י הענ ט פו ן ד י
שיםער. ד י ײד ן זײגע ן געשטאנע ן װ י פארשטײנער ט או ן אפיל ו קײ ן זיפ ץ ניש ט
ארויסגעלאזט. א פאליאק , װא ס אי ז געשטאנע ן פו ן יענע ר זײ ט צוים , הא ט ע ס
נישט אויםגעהאלט ן או ן אנגעהויב ן שרײען : ״נידע ר מי ט היטלערן ׳ אומשולדי ק
בלוט װער ט פארגאםן״ . ע ר אי ז געװאר ן ארעםטיר ט או ן געהרגעט . ד י 50 , װא ס
זײגען ניש ט דערשאס ן געװאר ן האב ן געמוז ט אראפגײ ן אי ן גרוב , אראפציע ן ד י
שיךיפון ד י דערשאסענ ע או ן פארשיט ן דע ם גרוב .
אין געט א אי ז געװאר ן א כאא ם או ן ע ם הא ט אי ם באהערש ט א גלײכגילטיקײט .
עס אי ז געװע ן קלאר , א ז מע ן האל ט פאר ן ליקװידאצי ע פו ן געטא . מע ן הא ט אוי ך
געהערט װעג ן דע ר ליקװידאצי ע פו ן װארשעװע ר געט א או ן װעג ן זײנ ע קאמפן .
עם אי ז מע ר ניש ט געװע ן קײ ן װיל ן צ ו פיר ן א ן ארגאגיזיר ט לעבן .
די מאכ ט הא ט אפגעזאג ט צעגלא ן או ן באשטימ ט אל ס קאמיסא ר הער ש מיכ ל
טשארקא.
םוף פו ן געט א או ן חורב ן פו ן דע ר קהיל ה
0וף 1942 אי ז ?ןרוי ס א געזע ץ צ ו רײניק ן דא ס רײ ך פו ן ײדן . מע ן הא ט
אנגעהויבן צ ו קאנצענטריר ן אי ן מלאװע ר געט א ד י ײד ן פו ן ד י ארומיק ע שטע ט —
טשעכאנאװע, מאקאװ . טרא ץ ד י שװער ע באדינגונגען , הא ט מע ן געשאפן־אי ן
געטא א הילפס־קי ך פא ר ד י אנגעקומענע .
די דײטש ן האב ן אויפגעהער ט צ ו שיק ן אוי ף ארבע ט ד י 500 ײדן , װא ם האב ן
געארבעט ב ײ בויע ן פעסטונגע ן אי ן נאסאזשעװא . דא ם טויע ר פו ן געט א אי ז גע ־
װארן שטאר ק באװאכט .
פנקס מלאוו ע
409
די ײד ן האב ן געװאוםט ׳ א ז ז ײ שטײע ן פא ר א גירו ש אי ן ד י לאגערן . וועג ן
ראטעװען זי ך דור ך אנטלויפ ן פו ן געט א אי ז קײ ן רײ ד ניש ט געװע ן צולי ב דע ר
פײנטלעכער שטימונ ג פו ן דע ר ארומיקע ר באפעלקערונג • מע ן אי ז געװאר ן גלײכ ־
גילטיק צ ו אלעם . מענטש ן האב ן געזאג ט : ״זא ל ע ם זי ך ענדיק ן װא ם שנעלער״ .
מען הא ט פונאנדערגעטײלט ׳ װא ם ע ם הא ט זי ך נא ך געפונע ן אי ן ד י געשעפטן .
זלמן פרײדנבער ג הא ט זי ך דא ם לעב ן גענומען .
די ערשט ע גרופ ע אי ז אװעקגעשיק ט געװאר ן רא ש חוד ש כםל ו תש״ ג — דע ם
10־טן נאװעמבע ר 1942 . ד י גרופ ע אי ז באשטאנע ן פו ן 2000 ״ניש ט פעאיק ע צ ו
ארבעט״, װײז ט אוי ם קײ ן טרעבלינקע . דע ר קאנצענטראציע־פונק ט אי ז געװע ן
אין פוק ם או ן פערלמוטער ם מיל . אוי ך ד י קראנק ע הא ט מע ן געשיקט . מע ן הא ט
זײ ניש ט געלאז ט גארניש ט מיטנעמען . אל ע איבעריק ע ײד ן זײנע ן געװע ן פאר ־
שלאםן אי ן זײער ע װאוינונגען .
דעם 13־ט ן נאװעמבע ר — ד ׳ כםל ו אי ז אװע ק ד י צװײט ע גרופ ע מי ט ײנג ע
מענטשן, מע ן הא ט ז ײ אל ע פארזאמלט , געהײם ן אפגעב ן דא ם גאלד , געל ט או ן
צירונג. כד י אפצושרעקן , הא ט מע ן אײניק ע באזוכ ט או ן דע ם ב ײ װעמע ן מע ן הא ט
עפעם געפונען , אפיל ו ד י קלענםט ע םומע , הא ט מע ן אויפ ן אר ט געשאםן . מע ן הא ט
זײ אװעקגעפיר ט צ ו דע ר באן . דאר ט הא ט אוי ף ז ײ געװאר ט דע ר ״לאנדראט״ ז
״קאמט, קאמט , מײנ ע ליב ע ױדן״ .
מען הא ט אל ע ארײנגעפיר ט אי ן װאגאנען , פארמאכ ט או ן אװעקגעפיר ט קײ ן
אשװיענטשים. במש ך פו ן דע ר גאנצע ר רײז ע פו ן 36 שע ה הא ט מע ן ז ײ ניש ט
געגעבן צ ו טרינקען .
נאך ניש ט אל ע האב ן זי ך פארגעשטעלט , װא ם ע ם דערװאר ט זײ . פו ן דע ר בא ן
האט הער ש מיכא ל טשארק א ארויםגעװארפ ן א ברױו ל צ ו זײ ן שװעםטער , אי ן
װעלכן ע ר שרײבט , א ז ע ר פאר ט אוי ף ארבעט . דא ם ברױו ל הא ט א גו י געפונע ן
לעבן טשעכאנא װ או ן אװעקגעשיק ט קײ ן װארשע .
דעם 17־ט ן נאװעמבע ר — ח ׳ כםל ו אי ז אװע ק ד י דריט ע גרופע .
דעם 10־ט ן דעצעמבע ר 1942 — ב ׳ טב ח תש״ ג אי ז אװעקגעשיק ט געװאר ן
די פערט ע או ן לעצט ע גרופע . אי ן שטא ט זײנע ן געבליב ן נא ר 2 ײד ן — ױא ל או ן
הינדע ראזענבער ג מיט ן קינ ד — אויםבאהאלט ן ב ײ פאליאק ן מי ט דע ר היל ף פו ן
א פויליש ן דאקטער .
אין דע ם טא ג אי ז דא ם געט א ליקװידיר ט געװאר ן או ן ד י מלאװע ר ײדיש ע
קהילה הא ט אויפגעהער ט צ ו עקזיסטירן .
שמעון קאזשי ק
דער לעצטע ר ײ ד אי ן שטא ט
^עם 22ט ן אויגום ט 1939 הא ב אי ך פארלאז ט מלאװ ע מי ט דע ר האפענוג ג
זיך באל ד אומצוקערן • דע ר גור ל הא ט אבע ר אנדער ש באשערט . אי ך הא ב זי ך
אומגעקערט ערש ט זעק ס יא ר שפעטער .
נאך מײ ן דעמאביליזאצי ע פו ן רוםיש ן מיליטע ר אי ן מינםק־ליטעװסק , בי ן
איך דע ם 15־ט ן נאװעמבע ר 1945 , געקומע ן קײ ן װארשע . אי ן װארשעװע ר קאמי ־
טעט הא ב אי ך זי ך דערװאוסט , א ז אי ן מלאװ ע זײנע ן ד א ײדן . ע ם הא ט געמאכ ט
אויך מי ר א גרוים ן אײנדרוק , כ׳הא ב לאנ ג ניש ט געקלער ט או ן גענומע ן זי ך קלויב ן
אין מײ ן געבורטם־שטאט . דע ר באן־פארקע ר אי ז געװע ן זײע ר א שלעכטער .
נאך 8 שע ה רית ע הא ב אי ך זי ך געפונע ן אויפ ן מלאװע ר װאקזאל . כ׳הא ב זי ך לאנ ג
צוגעקוקט, בי ז כ׳הא ב דערקענ ט דא ס ארט . געבליב ן אי ז נא ר א גארט ן מי ט א היל ־
צערנעם באראק . כ׳הא ב זי ך געלאז ט דור ך דע ר צוױיטע ר זײ ט אי ן שטא ט ארײן .
דא האב ן מי ר זי ך גלײ ך געװארפ ן אי ן ד י אויג ן ד י ערשט ע סימני ם פו ן חורבן . נישט א
די לאנג ע שור ה פו ן ד י דראזשקע ס מי ט ד י אויםגעשרײע ן פו ן ד י דראזשקאזשעם , דוד ־
יאנע, קויטשע , דע ר מי ט דע ר ״מויז״ . נא ר צװ ײ גוײש ע צעבראכענ ע דרינדע ם
מיט אויסגעדארט ע פערד .
איך לא ז זי ך אי ן שטא ט ארײן . יעדע ר בוים , יעדע ם הוי ז או ן יעדע ר מענט ש
רופן ארוי ם זכרונות . א ט אי ז דע ר װאולקע ר װע ג ; דע ר װע ג נא ך רודא , װא ו מע ן
פלעגט גי ץ ל״ ג בעומ ר אי ן װאל ד ארײ ן או ן שפעטע ר שפאצירן . אויפ ן גאנצ ן
װעג הא ב אי ך קײ ן אײ ן ײד ן ניש ט געטראפן .
די דראזשק ע הא ט זי ך אפגעשטעל ט בײ ם אמאליק ן,״האטע ל פאלסקי״ . אויפ ן
צװײטן שטאק , זאג ט דע ר דראזשקאזש , װאוינע ן ײדן . מי ט א פארכאפט ן אטע ם
שפרײז אי ך מי ט גרויס ע שרי ט ארויף . אי ך קו ם ארײ ן אי ן א שמאלן , לאנג ן קא ־
רידאר מי ט א ס ך טירן . אי ך װאר ט א םעקונד ע או ן הע ר רעד ן ײדיש . אי ך עפ ן ד י
410
פנקס מלאװ ע
411
טיר או ן קו ם ארײ ן אי ן א גרוי ם צימער ׳ װא ו ע ס זיצ ן א ם ך מענטשן . נא ר א טײ ל
פון ז ײ הא ב אי ך דערקענט . װע ן אי ך הא ב פארלאז ט מלאװ ע זײנע ן ד י נא ך געװע ן
קינדער. דע ר לאגע ר הא ט ז ײ דערצויגן . דע ר גרעםטע ר טײ ל פו ן ז ײ אי ז צוריק ־
געקומען פו ן אשװיענטשים . אוי ף ד י הענ ט באמער ק אי ך נומער ן געצײכנ ט מי ט
טוש. דא ם צימע ר אי ז אײנגעארדנ ט פראװיזאריש ; ם׳שטײע ן א ם ך טישן ׳ בענ ק
און בעטלעך .
מײן ערשט ע פראג ע איז ׳ װע ר אי ז פארבליב ן פו ן מײ ן פאמיליע . דע ר ענט ־
פער אי ז קלאר . דא ם אומגלי ק הא ט ניש ט אויסגעמיט ן קײנע ם פו ן דע ר מלאװע ר
ײדישער באפעלקערונג . בי ז דע ר מינו ט הא ב אי ך נא ך געהא ט א שטיק ל האפענונג .
מיר מוז ן זי ך צ ו דע ם צוגעװאוינען . מי ר װעל ן זי ך נא ך צ ו א ס ך זאכ ן מוז ן צוגע ־
װאויגען.
איך הא ב זי ך אװעקגעזעצ ט שמועס ן מי ט אליש ע מאנדשטײן . ע ר הא ט מי ר
דערצײלט, א ז אי ן דע ם מאמענ ט געפינע ן זי ך אי ן מלאװ ע קנאפ ע 40 ײדן . מי ט
צװײ װאכ ן צורי ק האב ן 40 ײד ן פארלאז ט ד י שטא ט או ן ד י איבערגעבליבענ ע קלויב ן
זיך אוי ך אי ן ד י נאענטםט ע טע ג אװעקפאר ן קײ ן בערלין .
אלע צימער ן אוי ף דע ם צװײט ן שטא ק פארנעמע ן ײדן . דארט ן געפינע ן זי ך
ײדישע שוסטער־או ן קאמאשן־מאכער־װארשטאטן , או ן א פאבריק ל פו ן צוקערלעך .
די אנדער ע זײנע ן סוחרים . אי ן אװנ ט נא ך דע ר ארבע ט קומע ן זי ך אל ע צוזאמע ן
אין גרעםט ן צימער , א טײ ל שפיל ן אי ן קארטן , מע ן פארברענג ט אי ן זינגען , דערצײל ן
װיצן. דא ם אי ז דע ר םך־הכ ל פו ן דע ר זיבנטויזנטיקע ר מלאװע ר ײדישע ר בא ־
פעלקערונג.
אזוי בי ן אי ך אפגעזעם ן מי ט מײ ן פרײנ ד בי ז אי ן דע ר שפעטע ר נאכט . ע ר
האט מי ר דערצײל ט װעג ן זײנ ע איבערלעבונגע ן אי ן געט א או ן אי ן לאגער . ע ר
איז געװע ן פו ן ד י ערשטע , װא ם האב ן זי ך צוריקגעקער ט קײ ן מלאװע . נא ך אי ם
האבן אנגעהויב ן קומע ן ײד ן פו ן ד י לאגער ן או ן פו ן גאנ ץ חםלאנד . ד י ײדן ,
װאס זײנע ן געקומע ן אי ן יענע ר צײ ט האב ן געװאל ט צײטװײלי ק אװעקלײג ן דע ם
װאנדערשטעקן או ן א בים ל זי ך אפרוען . גאנ ץ מעגלעך , א ז א טײ ל הא ט זי ך גע ־
װאלט אײנארדענע ן אוי ף א לענגער ע צײט . ע ם הא ט זי ך אבע ר ארויםגעװיז ן אנ ־
דערש. אונדזער ע שונאי ם האב ן זי ך שטאר ק איבערגעשראקן . ״מע ן זאגט , א ז ײד ן
זײנען שוי ן נישטא , או ן ד א באװײז ן ז ײ זי ך אי ן מלאװ ע אי ן אז א גרויסע ר צאל״ .
מען הא ט אנגעהויב ן קח ם צ ו קוק ן אוי ף זײ , אנװענד ן ד י אלט ע םיסטעמען . מי ט
דעם הײפ ל װאלט ן ז ײ זי ך א ן עצ ה געגעבן . דא ם בים ל ײד ן הא ט זי ך שוי ן גע ־
זאלט לאז ן אי ן װע ג אריץ .
דא אי ז ז ײ געקומע ן היל ף פו ן א ן אומדערװארטעטע ר זײט . אי ן יענע ר צײ ט
האבן זי ך ד י שטע ט געפונע ן אונטע ר רוסיש ע קאמאנדירן . ז ײ זײנע ן געװע ן דע ר
דעצידירנדער פאקטא ר אי ן אל ע פויליש ע שטעט . אי ן מלאװ ע אי ז קאמענדאנ ט פו ן
412
פנקס נזלאוו ע
שטאט געװע ן אײנע ר גינזבודג , א ײד , א פאלקאװגיק . ײדי ש הא ט ע ר ניש ט פאר ־
שטאגען. ע ר הא ט אגגעהויב ן ארײגדרינגע ן אי ן דע ר ײדן־פראגע . ע ם האב ן זי ך
אין אי ם דערװז^ק ט װארעמ ע געפיל ן צ ו ד י עטלעכ ע איבערגעבליבענ ע ײדן . זײ ן
גאנצן חוש , זײ ן גאג ץ האר ץ הא ט ע ר אװעקגעגעב ן פא ר ד י געצײלט ע אויסגע ־
מוטשעטע מענטשן , װא ם האב ן זי ך אומגעקער ט פו ן ד י טויט־לאגערן .
די ײד ן זײנע ן געװע ן צעזײ ט איבע ר דע ר שטא ט אי ן ד י ערגםט ע װאוינונגען .
די רעאקציאנער ן האב ן אי ן יענע ר צײ ט געװאל ט פארכאפ ן ד י מאכ ט או ן האב ן
אויםגעפירט פארשײדענ ע םאבאטאזש־אקטן . אי ן שטא ט אי ז געװע ן אומרואיק .
אויף װעמע ן דא ס שלאג ט זי ך אפ , װײם ן מי ר שוין . דע ר פאלקאװני ק הא ט פאר ־
שטאנען ד י געפערלעכ ע לאג ע פו ן ד י עטלעכ ע ײדן , הא ט ע ר ארויםגעגעב ן א באפע ל
צו קאנצענטריר ן אל ע ײד ן אי ן דע ר בעסטע ר געבײד ע אי ן שטאט . ד י ײד ן האב ן
באקומען דא ם שענסט ע הוי ז אוי ף דלוג א גאס . לוי ט זײ ן באפע ל האב ן ז ײ אוי ך בא ־
קומען שענק , בענק , טישן , כלי ם או ן אלעם , װא ס אי ז נויטי ק פאר ן טאג־טעגלעכ ן
לעבן. פא ר פאכלײט , שוסטער , קאמאשנמאכער , שנײדע ר הא ט ע ר געשאפ ן װערק ־
שטעלן. פא ר נישט־פאכלײ ט הא ט ע ר פארשאפ ט פערד , קי , װעגענע ר אאז״װ . ע ר
האט געגרינדע ט א ן אלגעמײנ ע קי ך או ן פארזארג ט מי ט פראדוקטן . ע ר הא ט ד י
ײדן אפגעגעב ן א גארבערײ , א בעקער ײ או ן טשארקע ס מיל . אל ע מלאװע ר ײד ן
זײנען געװאר ן פראדוקטױויזיר ט בעםע ר װ י פא ר דע ר מלחמה , ע ר הא ט אלע ם
געשאפן אי ן זי ן פו ן קאלעקטױויזאצי ע או ן אוי ף דע ם אויםגענוצ ט אל ע זײנ ע פעאי ־
קײטן. ע ר הא ט אוי ך געזארג ט צ ו הויב ן דע ם קולטורעל ן נױו א פו ן ד י מענטשן ,
געשאפן ראדיא־אפאראטן , אײנגעארדנ ט פארזאמלונגען , אי ן װעלכ ע ע ר הא ט זי ך
אלײן באטײליקט , געגעב ן אנװײזונגען . ד י מענטש ן זײנע ן ארײ ן אי ן א נארמאל ן
לעבנם־גאנג, געארבע ט או ן א ביס ל צוגעהאנדלט , אנגעטא ן זי ך װ י מענטשן . דע ר
פאלקאװניק פלעג ט ז ײ באזוכ ן עטלעכ ע מא ל א טאג . זײנ ע מיטארבעטע ר הא ט ע ר
אנגעזאגט ארײנצולאז ן ד י ײדן , װע ן ז ײ האב ן נא ר עפע ס א ן עני ן צ ו אים .
מען הא ט אנגעהויב ן פראװע ן חתונו ת מי ט אל ע צערעמאניעם , פו ן טשעכאנא װ
זײנען געקומע ן ײד ן מאכ ן שמחות . דע ר פאלקאװני ק הא ט אל ץ מטיגעמאכט . ע ר
האט אוי ך געזארג ט פא ר ײד ן פו ן אנדער ע שטעט . הא ט זי ך געמאכ ט אומרואיק , הא ט
ער געשיק ט זעלנע ר מי ט מאשין־געװע ר באװאכ ן דא ס הויז . כד י דערלײדיק ן שװע ־
רערע פראג ן פלעג ט ע ר אלי ק פאר ן קײ ן װארשע . קי ץ זא ך אי ז ניש ט געװע ן שװע ר
פאר דע ם דאזיק ן גוטהארציק ן מענטש .
די ײד ן האב ן זי ך א בים ל אויסגעגלײכ ט ד י בײגע ר או ן אנגעהויב ן פארגעם ן ד י
שלעכטע צײט . או ן װע ן מע ן הא ט זי ך א בים ל אײנגעארדנט , הא ט מע ן אנגעהויב ן
פארגעםן װעג ן ד י פליכט ן לגב י אגדערע . מע ן הא ט געזארג ט נא ר פא ר זיך . צוגע ־
ריתטע מענטש ן פו ן ד י לאגערן , קראנקע , פלעג ן ז ײ שלעכ ט אויפנעמען , ניש ט אינ ־
טערעםירט זי ך מי ט קײ ן געזעלשאפטלעכ ע ארבעט .
פנקס מלאװ ע
413
ביםלעכוױיז הא ט זי ד ד י לאג ע אי ן פויל ן נארמאליזירט , ד י פויליש ע אדמי ־
ניסטראציע הא ט םיםטעמאטי ש איבערגענומע ן ד י מאכט . ד י רוס ן האב ן אנגעהויב ן
פארלאזן ד י שטאט . דע ר פאלקאװני ק הא ט קי ק ר ו ניש ט געהאט . װא ס װע ט זײ ן
מיט ד י ײד ן ? ע ר הא ט ז ײ פארגעלײג ט פארלאז ן ד י שטאט . ע ר הא ט ד י געגעב ן
אן אויטאמאביל , געמאכ ט דאקומענטן , א ז אל ע זײנע ן פאכלײ ט או ן ז ײ אפגעשיק ט קײ ן
בערלין.
מיט דע ר צײ ט האב ן זי ך צונויפגעקליב ן נײ ע 40 ײדן . זײע ר לאג ע אי ז געװע ן
א שלעכטע . ערשטנ ס הא ט מע ן ב ײ ז ײ צוגענומע ן ד י גזט ע װאוינונ ג או ן א טײ ל
פון דע ם מעבל . נא ך גרוים ע באמיאונגע ן הא ט מע ן ז ײ איעברגעעגב ן דע ם צוױיט ן
שטאק אי ן דע ר געבײד ע פו ן ״האטע ל פאלםקי״ , קעגנאיבע ר דע ם גארטן . דאר ט
האט מע ן געדארפ ט מאכ ן א רעמאנט , ארײנזעצ ן שויב ן אאז״װ .
איך הא ב ד י געטראפ ן שוי ן א בים ל אײנגעארדנט , אבע ר מי ט געפאקט ע װא ־
ליזקעם. שוםטע ר האב ן צ ו ביםלע ך געארבעט , א טײ ל פו ן דע ר פאבריקאצי ע הא ט
מען שוי ן געהא ט צוגענומען , מע ן הא ט געקלערט , װ י אזו י װײטע ר צ ו פארן . דע ר
פאלקאװניק אי ז אבע ר שוי ן ניש ט געװען , נישט א קײ ן /,מאשין ״ צו ם פארן , נישט א
קײן דאקומענטן . מו ז מע ן אלײ ן קלערן , װא ס װײטע ר צ ו טאן .
אין מײ ן ערשט ן אװנ ט אי ן מלאװ ע נא ך 6 יא ר הא ב אי ך בײגעװאוינ ט ד י פאר ־
זאמלונג פונע ם הײפ ל מלאװע ר ײד ן מכ ח דע ר עמיגראציע . אײניק ע װיל ן דינגע ן
א ״מאשין״ , אנדער ע װיל ן פאר ן מי ט דע ר באן . דערװײ ל װער ט אי ן דע ר גא ם א
געשיסערײ. אל ע װארפ ן זי ך אוי ף דע ר ערד . מע ן שים ט אי ן גא ם מי ט מאשין ־
געװער או ן באלויכ ט מי ט ראקעטן . רופ ט זי ך א ן אײנער ; כ׳הא ב געזאג ט מע ן
זאל פאר ן װא ם שנעלער . ענטפער ט דע ר צװײטער ן געל ט גיםטו , פא ר אײנע ם
און װיל ן װילסטו , אי ר זאל ט פאר ן אי ן דרײען , מע ן הא ט זי ך אזו י אפגעשפאר ט
א גאנצ ן אװנ ט או ן גארניש ט באשלאםן . ד י צײ ט אי ז שוי ן געװע ן שפעט , הא ב אי ך
שוין ד י שטא ט דע ם אװנ ט ניש ט באזוכט .
מען הא ט מי ך פארבעט ן בלײב ן שלאפן . אי ך קע ן אבע ר בשו ם אופ ן ניש ט
אײנשלאפן.
גאנץ פר י בי ן אי ך אװע ק מי ט מײ ן פרײנ ד אי ן שטא ט אריץ . ד י ערשט ע
אײנדרוקן זײגע ן געװע ן שרעקלעכע . ד י שטא ט אי ז חרוב . אי ך הא ב געהא ט דע ם
אײנדרוק א ז אי ך שט ײ ניש ט אי ן מארק , נא ר אויפ ן פלא׳ ן לעב ן שעכטהויז . ע ם
איז זי ך שװע ר צ ו אריענטירן , כאט ש אי ך בי ן דא ך ד א געבויר ן או ן אויסגעװאקסן •
פון מאר ק זע ט מע ן אל ע עק ן שטא ט בי ז ד י פעלדער . בײ ם ארײנגאנ ג אי ן דע ר װאר ־
שעװער גא ס שטײ ט א שטי ק געמויערט ע װאנט , הוי ך בי ז דר ײ מעטע ר או ן מי ט
שטיקער גלא ז פו ן צעבראכענ ע פלעשע ר פו ן אויבן , מע ן זא ל ניש ט קענע ן ארי ־
בערקלעטערן. דא ס אי ז איבערגעבליב ן פו ן געטא־מויער . ד י ציג ל זײנע ן פו ן דע ר
שול או ן ד י בתי־מדרשים . דא ם טויע ר אי ז געװע ן ע ק שול־גאם . ד א פלעג ן
414
פנקם מלאוו ע
ארײנפארן ד י ס . ם . או ן ג . ם . מי ט שװארצ ע טאקםואװקעם . דע ר מאגיסטרא ט אי ז
העכער געװאר ן מי ט א שטאק . דע ם העכער ן שטא ק הא ט פארנומע ן ד י זשאנדאר ־
מעריע או ן פו ן דאנע ן געזע ן אלץ , װא ם ע ם טו ט זי ך אי ן געטא .
צוריקגײענדיק טרע ף אי ך א ס ך באקאנט ע קריסטן , אלטע , ײנגע ׳ אל ץ לעבט .
מען דערקענ ט מי ך או ן מע ן פרײ ט זי ך מי ט מיר . אל ע דערצײל ן מי ט א זויער ע
מינע, װא ם ד י דײטש ן האב ן אפגעטאן . זײ , ד י פאליאקן , האב ן געשטיצ ט או ן גע ־
האלפן. בלוי ז ״מעשי ם טובים! ״ פא ר א שטיק ל בחי ט מי ט עטלעכ ע קארטאפ ל
האבן ז ײ באקומע ן צירונ ג או ן פוטערם . ניש ט וױיני ק ײד ן האב ן ז ײ אוי ף זײע ר
געװיםן.
איך קו ם צורי ק אי ן ״האטע ל פאלםקי״ . אי ך באמער ק אײנעם , װא ס אי ז אי ן
די דײטש ע צײט ן געװע ן קאמיסא ר או ן געשטאנע ן א צײ ט אי ן שפי ץ פו ן ד י ײד ן
אין געטא . אי ן דע ר צײ ט פו ן זײ ן ״קעניגן ״ הא ט ע ר געטראג ן שטײפ ע שטױו ל
מיט א גראנאטענע ם מונדיר . א גומענע ר רימע ן אי ז געװע ן אנגעהאנגע ן אויפ ן
רוקן. ע ר פלעג ט געב ן א גוט ן קלא פ אויך . פו ן ד י ײדן , װא ם זײנע ן ארויםגעשיק ט
געװארן אי ן ״פראטעקטאראט ״ או ן צוריקגעקומען , הא ט ע ר פארלאנג ט טויזנטע ר
מארקן. אנדער ש הא ט ע ר ניש ט געװאל ט אײנמעלדן . ע ס װע ט אי ם אונדזע ר האנ ט
נישט מײדן . מלאװ ע אי ז ניש ט דא ם אר ט דערצו .
בײטאג באזו ך אי ך אל ע װאוינונגען . מע ן ארבע ט או ן מע ן קלער ט װעג ן
אװעקפארן. אי ן הוי ז אי ז א גערודער . טיר ן עפענע ן זיך . ס׳קומע ן קוגים , מ׳קויפ ט
שטױול או ן אנדער ע םחורות . מע ן הא ט שוי ן באקאנט ע סוחרים , מי ט װעלכ ע מע ן
שטײט אי ן קאנטאקט .
אזוי אי ז מי ר אדור ך אי ן מלאװ ע א חוד ש צײט . ד י 40 מא ן האב ן געדונגע ן
א װאגאן , אנגעלאדנ ט זײער ע זאכ ן או ן אװע ק קײ ן שטשעטשין . דאר ט אי ז געװע ן
דער דורכפאר־פזנק ט או ן ע ם הא ט זי ך דאר ט קאנצענטריר ט א גרוים ע אונטער ־
װעלט, װא ם הא ט אויסגענוצ ט ד י עמיגראנטן . אוי ך אונדזער ע האב ן געליט ן פו ן
די גנבים . מע ן הא ט ז ײ צוגענומע ן א גרוים ע סומ ע געלט . ד י גרופ ע אי ז אװע ק
פון דאר ט קײ ן בערלי ן או ן פו ן דאנע ן זי ך צופאר ן אי ן פארשײדענ ע ערטער .
םוף דעצעמבע ר 1945 זײנע ן אי ן מלאװ ע געבליב ן 8 ײדן . ע ם זײנע ן אנגע ־
קומען 2 פו ן רוםלאנד . ד י 10 זײנע ן געװען : לײב ל ניעכלאגםקי , שלמ ה מלאװער ,
הערשל פילוט , שמוא ל פעלדהײם , מלכ ה או ן הענ ע ברעסלער , אהר ן פערלמוטער ,
ױםף גראדאװיטש , שלמ ה לא ם או ן איך .
דער לאנגע ר קארידא ר הא ט זי ך אפגערז ט פז ן דע ר גרויסע ר באװעגונג . מע ן
האט זי ך מע ר ניש ט געקריגט . סוחרי ם פלעג ן נא ך קומען , אבע ר ע ם אי ז ניש ט
געװען ב ײ װעמע ן צ ו קויפן . ״ א שאד , װא ם ד י זשידקע ם זײנע ן אװעקגעפארן״ .
א טײ ל צימער ן האב ן מי ר אפגעגעב ן קריסטן , ע ם זא ל אונד ז זײ ן הײמלעכער . אויפ ן
הארצן אי ז געװאר ן קאלעמוטנ ע או ן בענקלעך . ע ם הא ט אונד ז ארומגעכאפ ט א שרעק .
פנקם מלאוו ע
415
מיר האב ן זי ך געריכ ט אוי ף אנפאלן . האב ן מי ר געמאכ ט אײזערנ ע שטאבע ס
בײ ד י טירן . געװע ר האב ן מי ר אוי ך געהאט . יעד ע נאכ ט האב ן מי ר זי ך פארהע ־
מערט, קײנע ם ניש ט ארײנעגלאזט . ע ם אי ז טאק ע געשען . ע ם האב ן זי ך צ ו אונד ז
אריעגעריסן עטלעכ ע מיליטערלײ ט או ן אויפגעריס ן ד י טירן . צו ם גלי ק ױעע ן
קײן קרבנו ת ניש ט געװען . ד י רעגירונ ג הא ט פארפיר ט א ן אויספארשונג , מע ן הא ט
מיך ארויםגעפאדער ט קײ ן װארש ע אוי ף א קאנפראנטאציע . אי ך הא ב דערקענ ט
אײן אפיציר . ע ר אי ז פארמשפ ט געװאר ן אוי ף אײניק ע יא ר תפיסה .
די קלײנ ע צא ל ײדן , װא ם הא ט זי ך געפונע ן דעמאל ט אי ן מלאװע , הא ט אויס ־
געקליבן א קאמיטע ט או ן געשטעל ט פא ר זי ך ד י אויפגאב ע אדורכצופיר ן ד י עקם ־
הומאציע פו ן ד י ײדן , װא ס זײנע ן דור ך ד י דײטש ן דערמארדע ט געװארן . מי ר האב ן
זיך פארבונד ן מי ט אמעריק ע או ן אנדער ע לענדער . עטלעכ ע חדשי ם שפעטע ר האב ן
מיר באקומע ן א ברױ ו פו ן יעק ב פא ט פו ן װארש ע מע ן זא ל קומע ן צ ו אים . יעק ב
פאט הא ט זי ך זײע ר אינטערעסיר ט מיט ן גור ל פו ן דע ם הײפ ל ײדן , װא ם װאוינ ט אי ן
אזא פארװארפ ן װינקל . ע ר הא ט איבערגעגעב ן א באריכ ט דע ם קאמיטע ט אי ן
אמעריקע.
דער װינטע ר אי ז געקומען . אונדזע ר מאטעריעל ע או ן מאראל ע לאג ע אי ז
געװען ניש ט קײ ן געהויבענע . מי ר האב ן דא ן באקומע ן פו ן קאמיטע ט אי ן אמע ־
ריקע פעקלע ך או ן א צוזא ג פו ן היל ף פא ר דע ר עקסהומאציע .
אנהויב מער ץ 1946 האב ן מי ר באקומע ן געל ט אוי ף דע ם צװעק . פלענע ר האב ן
מיר געהא ט צוגעגרײט . מי ר זײנע ן צוגעטרעט ן ז ײ צ ו רעאליזירן .
דער פרילינ ג הא ט זי ך דערנענטערט . ד י זו ן הא ט אויפגעװארעמ ט ד י גע ־
פרוירענע ערד . ם׳אי ז געװע ן ד י העכםט ע צײט . זומע ר דערלויב ט מע ן ניש ט
קײן עקםהומאציע .
די דערלויבעני ש פו ן דע ר אדמאניסטראצי ע האב ן מי ר שוי ן געהאט . צװיש ן
אונדז האב ן זי ך געפונע ן אײניקע , װא ם האב ן בײגעװאוינ ט ד י עקזעקוצי ע ? הערש ל
פיאט, שלמ ה מלאװער , שמוא ל פעלדהײם , לײב ל ניעכלאנםקי . מי ר זײנע ן צוגע ־
טרעטן צ ו עקסהומיר ן ד י 14־ 15 מענטשן , װא ם זײנע ן דערשאם ן געװאר ן אי ן דע ר
טעפער־גאס, קעגנאיבע ר םורגאל ם הויז . מי ר האב ן געװאל ט צולײג ן ד י געשאםענ ע
צו ד י 51 , װא ס זײנע ן שפעטע ר דערשאם ן געװאר ן או ן מאכ ן אײ ן ברודער־קב ר
מיט אײ ן מצבה .
די, װא ם האב ן בײגעװאוינ ט ד י עקזעקוציע , האב ן זי ך אװעקגעשטעל ט דארט ,
װאו ז ײ זײנע ן דא ן געשטאנען . ע ם אי ז אבע ר שװע ר געװע ן זי ך צ ו אריענטירן ,
װײל ע ס זײנע ן פארגעקומע ן ענדערונגע ן אי ן אויםזע ן פו ן ד י גאםן . נא ך לאנ ג מעםט ן
און באטראכט ן האב ן מי ר באשלאם ן אוי ף װעלכ ן אר ט צ ו גראבן . אוי ך קריםטן ,
װאס האב ן ב ײ דע ר עקזעקוצי ע זי ך צוגעקוק ט פו ן באהאלטענ ע ערטער , האב ן
געזאגט, א ז דא ם אי ז דא ם ריכטיק ע ארט . מי ר האב ן אנגעהויב ן גראבן , געזוכ ט
416
פנקס מלאוו ע
א גאנצ ן טא ג או ן גארניש ט געפונען . געזוכ ט אײניק ע טעג ׳ צעאקער ט דא ם גאנצ ע
פעלד או ן גארניש ט געפונען . מי ר האב ן געזוכ ט א גאנצ ע װא ך אבע ר א ן רעזולטאטן .
געװאוםט הא ב איך ׳ א ז װע ן ד י דײטש ן האב ן זי ך אנגעהויב ן צוריקצוציען ׳ האב ן
זײ פארברענ ט ד י קערפערם ׳ ע ם זאל ן ניש ט בלײב ן קײ ן םימני ם פו ן זײער ע מערדע ־
רישע מעשים . האב ן מי ר באשלאם ן זי ך איבערצוצײג ן ב ײ ד י 51 קרבנות . מי ר
האבן דאר ט געגראב ן או ן ד י קערפער ם געפונע ן אויפ ן ארט . הײם ט ע ם א ז ד י 15
מוזן אוי ך זײן . מי ר האב ן זי ך געפרעג ט ב ײ פארשײדענ ע מענטשן . מע ן הא ט
מיר אנגעװיז ן אוי ף אײנעם ׳ װא ם הא ט זי ך פארנומע ן מי ט אויםגלײכ ן פלעצע ר
פארן ליקװידיר ן דא ם געטא . דע ר מענט ש הא ט געגעב ן א ן אויםמײדנדיק ן ענטפער .
םוף־כל־סוף הא ט ע ר מי ך אװעקגעפיר ט אוי ף א באשטימט ן אר ט או ן געזאגט :
״דא גראבט״ .
מיר האב ן אנגעהדיב ן גראב ן או ן אנגעטראפ ן אוי ף 6 קברי ם מי ט 24 קערפער .
עקסהומאציע קע ן װער ן דורכגעפיר ט נא ר בײנאכט . אונדזער ע כוחו ת זײנע ן געװע ן
צו שװאך . האב ן מי ר געדונגע ן אײניק ע קריםטן . 12 בײנאכ ט זײנע ן מי ר געװע ן
אויפן ארט . ע ס הא ט אסיסטיר ט א פארשטײע ר פו ן ״רויט ן קרײץ ״ צ ו זע ן א ז אל ץ זא ל
פארקומען לויט ן געזעץ .
מיר זיצ ן ב ײ ד י אפענ ע קברי ם או ן װארט ן ע ם זא ל א בים ל ליכטיקע ר װערן .
די נאכ ט אי ז א פינצטערע ׳ א קיל ע אבע ר א טרוקענע . מי ר קוק ן זי ך צ ו צ ו ד י
קדושים. ז ײ ליג ן אײנע ר לעב ן צװײטן , יעדע ר אי ן זײנ ע מלבושים .
װען ע ם אי ז געװאר ן א ביס ל ליכטיק ׳ זײנע ן מי ר צוגעטרעט ן צו ם ערשט ן קבר .
דא האב ן זי ך געפונע ן צװ ײ מענער ׳ אי ן צװײט ן — דר ײ מענער ׳ אי ן דריט ן — זעק ם
פרויען או ן אײ ן קינד ׳ דערקענ ט לוי ט ד י הויכ ע קלעצלע ך ב ײ ד י שיך . ב ײ אײנ ע
פון ד י פרויע ן האב ן מי ר געפונע ן א דאקזמענ ט אײנגעװיקל ט אי ן צעלולאי ד 5 צבי ה
פעלדמאן׳ פו ן ראטשאנזש ׳ געבויר ן 1909 . אי ן פערט ן קב ר זײנע ן פינ ף מענע ר או ן
אײן קינד ׳ אי ן פינפט ן קב ר — פי ר מענער ׳ אי ן זעקםט ן — צװ ײ מענער . מי ר האב ן
שװער געארבעט . קײ ן חברה־קדיש א זײנע ן מי ר ניש ט געװען . ביםלעכװײ ז האב ן
מיר זי ך צוגעװאוינ ט צ ו אז א מי ן ארבעט . ע ם אי ז דא ך אונדזע ר הײליקע ר חוב .
7 אי ן דע ר פר י זײנע ן אל ע קדושי ם געװע ן אי ן פינ ף קאםטנס . מי ר האב ן
זײ צוגעטראג ן צו ם פריש ן קבר ׳ װא ס מי ר האב ן אויסגעגראב ן לעב ן ד י 51 . מי ר
האבן ד י שװער ע קאםטנ ס אראפגעלאז ט אז ן פארשיט . צײטװײלי ק אי ז אונדזע ר
ארבעט געזזע ן פארענדיקט . ד י אײנדרזק ן פז ן דע ר לאנגע ר נאב ט זועל ן פארבלײב ן
אויף אײביק . מי ר האב ן אל ץ גענומע ן פא ר ליב ׳ כד י אונדזער ע קדזשי ם זאל ן זי ך
נישט װאלגער ן או ן ד י ער ד איבע ר ז ײ זא ל ניש ט פאראקער ט װערן .
די ארבע ט האב ן מי ר פארענדיק ט אפרי ל 1946 . דע ר סו ד װע ן ד י קערפער ס
זײנען איבערגעטראג ן געװאר ן או ן דור ך װעמע ן בי ן אי ך בי ז הײנ ט ניש ט דער ־
גאנגען.
פנקס מל^װ ע
417
מיר האב ן אנגעהויב ן ארומצומויער ן דע ם קבר . א מצב ה האב ן מי ר געפונע ן
אין א שאפע . דא ס אי ז געװע ן ד י שענסט ע מצב ה פו ן מלאווע ר גוט ן ארט . ע ס
האט ז י געהא ט געשטעל ט לא ס פו ן ענגלאנ ד אויפ ן קב ר פו ן זײ ן מוטער . א קריסט ־
לעכער קריצע ר הא ט אויסגעקריצ ט ד י אויפשריפ ט אי ן העברעאי ש לוי ט אונדזער ע
אנװײזונגען. מי ר האב ן ארומגעבוי ט ד י מצב ה מי ט א ן אײזערנע ם פארקאן . ע ס הא ט
לאנג אבע ר ניש ט גענומע ן או ן ד י גויי ם האב ן צעשטער ט ד י מצבה .
עס האב ן אנגעהויב ן צוריקקומע ן ײד ן פו ן רוסלאנד . װע ן ז ײ האב ן זי ך דער ־
װאוסט, א ז אי ן מלאװ ע אי ז ד א א קאמיטעט ׳ האב ן ז ײ די ך געװענד ט װעג ן שטיצע .
די ערשטע , װא ס זײנע ן געקומען , האב ן מי ר געשטיצ ט מי ט אל ע מעגלעכקײטן .
שפעטער האב ן זי ך פי ל פו ן ז ײ גו ט אײנגעארדנ ט אי ן אנדער ע ערטער , אבע ר דא ך
פארלאנגט פו ן אונד ז שטיצע . דערװײ ל אי ז ד י צא ל צוריקגעקומענ ע כסד ר געװאקס ן
און מי ר האב ן ניש ט געקענ ט אויפנעמע ן אזויפי ל מענטשן . אל ץ הא ט זי ך קאנ ־
צענטרירט ב ײ אונד ז אי ן ד י װאוינונגען . קײ ן געדול ד הא ט קײנע ר ניש ט געהא ט
צו זיצ ן אי ן מלאװע . ע ס האב ן זי ך אנגעהויב ן פראטעסט ן או ן קריגערײען , דע ר
קאמיטעט הא ט װײטע ר ניש ט געקענ ט עקזיסטיר ן או ן הא ט זי ך אויפגעלײזט . צו ־
זאמען מי ט דע ם האב ן אל ע ײד ן פארלאז ט ד י שטאט .
זינט אויגוס ט 1946 זײנע ן קײ ן ײד ן אי ן מלאװ ע מע ר נישטא . אי ך פארבלײ ב
דער אײנציקער .
זײן דע ר אײנציקע ר ײ ד אי ן א שטא ט אי ז ניש ט קײ ן הײמלעכ ע זאך . ד י ערשט ע
טעג פלע ג אי ך זיצ ן בײ ם ראדיא , אבע ר ביסלעכװײ ז הא ב אי ך מי ך צוגעװאוינ ט
צו דע ר אײנזאמקײט . כ׳הא ב גענומע ן דערלײדיק ן מײנ ע פרױואט ע ענינים , װא ס
כ׳האב דור ך דע ר צײ ט געהא ט פארנאכלעסיקט . כ׳הא ב געװאוסט , א ז ע ס געפינע ן
זיך מלאװע ר ײד ן אי ן װארשע , לאדז , נידער־שלעזיע , אבע ר פו ן זײע ר טעטיקײ ט הא ב
איך ניש ט געהערט . פו ן צײ ט צ ו צײ ט פלעג ן קומע ן ײד ן קײ ן מלאװ ע דערלעדיק ן
זײערע פרױואט ע ענינים . כ׳הא ב ניש ט געהא ט קײ ן װערטע ר פו ן פרײ ד או ן
צופרידנקײט, װע ן כ׳פלע ג טרעפ ן א מלאװע ר ײד . א ס ך צײ ט או ן מ י הא ב אי ד
אװעקגעגעבן בײ ם דערלײדיק ן פא ר ז ײ פארשײדענ ע פארמאליטעטן . ז ײ האב ן מי ר
דערצײלט װעג ן דע ם לעב ן פו ן מלאװע ר אי ן פארשײדענ ע שטעט . א װיכטי ק גײ ס
איז פא ר מי ר געװע ן דא ס אויסװײל ן פו ן קאמיטע ט פו ן מלאװע ר ײד ן אי ן לאדז ,
װאס באשטײ ט פו ן באקאנט ע או ן אנערקענט ע פערזענלעכקײט ן פו ן אונדזע ר שטאט .
א צײ ט שפעטע ר הא ב אי ך טאק ע באקומע ן א ן אײנלאדו ע פו ן סעקרעטא ר פו ן
קאמיטעט יעק ב אלטע ר צ ו קומע ן קײ ן װארשע . מי ר האב ן זי ך געטראפ ן אי ן
דער װאוינונ ג פו ן פארזיצער , דירעקטא ר הירשהארן . ד י באגעגעני ש אי ז געװע ן
א הארציקע . דע ר קאמיטע ט הא ט ארויסגעװיז ן פארשטענדעני ש פא ר דעם , װא ס
מיר האב ן געטא ן פא ר אונדזער ע קדושי ם או ן באשטימ ט א ז מע ן דאר ף װײטע ר
פאר דע ם זארגן .
418
פנקס מלאוו ע
נאך מײ ן צוריקקומע ן קײ ן מלאװ ע אי ז געװאר ן געשטעל ט א ניי ע מצבה .
עם זיעע ן צונויפגענומע ן געװאר ן ד י בײנע ה װא ס זײנע ן נא ך געװע ן אויפ ן גוט ן
ארט. ע ם אי ז געמאכ ט געװאר ן אײ ן קב ר או ן ע ם אי ז דאר ט געשטעל ט געװאר ן
א מצב ה
זומער 1947 אי ז געמאכ ט געװאר ן ארו ם דע ם דענקמא ל א ן אײזערנ ע צוי ם
מען זא ל ניש ט טרעטן .
יאנואר 1948 האב ן מי ר געמאכ ט א ן אפמא ך מי ט א שכנותדיק ע קריםטין , לעב ן
גוטן ארט , ז י זא ל מאכ ן א צוי ם או ן היט ן מע ן זא ל ניש ט אקערן . ז י װע ט דערפא ר
געניםן פו ן דעם , װא ם ע ם װאקם ט דארט .
*
**
עם אי ז שוי ן אײנ ם בײנאכט . אײנע ר אי ן שטו ב או ן איעע ר אי ן שטאט . קײנע ר
שטערט מי ר נישט . צ י װע ט נא ך אי ן מלאװ ע א ײ ד שרײב ן נא ך מיר , אי ז א גרוי ־
םער םפק .
הײנט בי ן אי ך געװע ן אי ן מארק . א ן ײדיש ע שנײדער , א ן שוםטער . דע ר
״דעפטאק״ אויפ ן דריט ן מא י בויג ט זי ך ניש ט אונטע ר טרי ט פו ן דע ר ײדישע ר ױגנט .
בײ יחיא ל גאלאנ ט שטײ ט מע ן נישט . אי ן פאר ק אי ז ד א גענו ג פלא ץ צ ו זיצן .
די בענ ק רוע ן זי ך אפ . קריגם ט ניש ט קײ ן שטוי ס פז ן קײ ן ײדי ש קינדער־װעגעלע .
קיק ײדיש ע פלאקאט ן אוי ף ד י װענ ט זע ט מע ן נישט . גוײ ם װאוינע ן אי ן ײדיש ע
הײזער, טראג ן ײדיש ע מלבושים , האב ן ײדיש ע געשעפטן .
די שװערסט ע אויפגאב ע אי ז פא ר מי ר צ ו טרײםט ן מלאװער , װא ם קומע ן דא ס
ערשטע מא ל װידע ר אי ן זײע ר געבורטם־שטא ט או ן פאר ן באל ד אװע ק מי ט געשװא ־
לענע אויג ן או ן צעבראכענ ע הערצער .
עם אי ז שװע ר צ ו זײ ן אי ן מלאװ ע א ן ײדן •
יזכור
געדענכן װא ם ע ס הא ט געטא ן צ ו דײ ן פאלר ן דע ר
דײטשישער נאצ י עמלה} .
געדענק
די זעק ם מיליא ן פו ן אונדזע ר פאל ק װא ם זײנע ן
אומגעקומען ע ל קידו ש הש ם או ן ע ל רןידו ש הע ם
דורך ד י הענ ט פו ן ד י נאצ י תלױנים .
געדענק מאידאנע ק
געדענק טרעבלינק ע
געדענק אוישוױט ץ
געדענק דאכא ו
געדענק בוכענװאל ד
געדענק ד י גא ז אוױונ ס
געדענק ד י קרעמאטאריע ס
געדענק דײ ן מלאװ ע
יזכור
6.000.000
419
מלואים
א גירו ש אי ן מלאװ ע
פלאצקער גובערני ע
(איבערזעצונג)
דער גירגערמײסטע ר פו ן דע ר שטא ט מלאװ ע גי ט צ ו װיס ן צו ם דריט ן מאל ,
לויט ד י אויבנדערמאנט ע אינסטחקציעס , צ ו אל ע בירגע ר או ן אײנװאוינע ר פו ן
דער שטא ט מלאװע , ס ײ צ ו ד י קריסטן , ס ײ צ ו ד י ײדן , צ ו ד י אײגנטימע ר פו ן ד י
הײזער, װא ס געפינע ן זי ך אי ן ד י קריסטלעכ ע געגנט ן(ד א װער ן אנגעגעב ן ד י גאסן) ,
אז אונטע ר קײ ן שו ם אויםרײד , אי ז ז ײ ניש ט דערלויב ט אפצוגעב ן װאויגונגע ן אי ן
די הײזע ר צ ו ײד ן פו ן ערשט ן ױל י 1858 .
די אײגנטימע ר פו ן ד י הײזע ר מוז ן צ ו װים ן געב ן ד י ײדן , װא ם װאוינע ן איצ ט
דארט, א ז פו ן דע ר דאט ע א ן װעל ן ז ײ זי ך מוז ן איבערציע ן ערגע ץ אנדערש .
די פאליצ ײ פו ן יענע ר זײ ט מאכ ט באקאנ ט דור ך דע ם דאקומענ ט יעד ן ײד ,
װאם װאוינ ט יעצ ט אומלעגא ל אי ן ד י קריסטלעכ ע געגנטן , א ז אי ן דע ם אנגעגעבענע ם
טאג װע ט זי , ד י פאליצײ , מי ט גװאל ד ארויםטרײב ן ד י ײד ן פו ן ד י דאזיק ע װאוי ־
נונגען, אוי ב ז ײ װעל ן ד י דירו ת ניש ט האב ן פריע ר אלײ ן פארלאזט .
דאם אי ז ד י םיב ה צולי ב װעלכע ר ד י דאזיק ע ײדן , װא ם באזיצ ן הײזע ר אי ן ד י
אויבנדערמאנטע געגנטן , מוז ן ז ײ איבערגעב ן צ ו קריםט ן או ן פא ר זײע ר אײגענע ם
געברויך מוז ן ז ײ זי ך פארזארג ן מי ט דירו ת אי ן ד י ײדיש ע געגנטן .
אויב ז ײ װעל ן דא ם ניש ט טאן , װעל ן ז ײ האב ן טענו ת בלוי ז צ ו זי ך אלײן ,
װען ז ײ װעל ן פארטריב ן װער ן פו ן ד י קריםטלעכ ע געגנטן , םײד ן ז ײ װעל ן האב ן
פון דע ר מאכ ט םפעציעל ע דערלויבעניש ן צ ו װאוינע ן אי ן ד י קריםטלעכ ע גאםן .
און כד י קײנע ר זא ל ניש ט איגנאריר ן ד י דאזיק ע אינםטרוקציעם , װעל ן די ,
נאך דע ם װ י מע ן װע ט ז ײ פארלײענע ן אי ן דע ר םינאגאג ע בײ ם דאװנען , אי ן
421
422
פנקס מלאוו ע
קעגנװארט פו ן דע ר ײדישע ר באפעלקערונג , װעל ן ז ײ אויפגעהאנגע ן װער ן אוי ף
דער טי ר פו ן דע ר שול .
א קאפי ע פו ן ד י אינםטרוקציע ם מי ט ד י אונטערשריפט ן פו ן ד י קריסטלעכ ע
הויז־אײגנטימער װע ט געהאלט ן װער ן אי ן מאגיסטראט־ארכױ ג
געשריבן אי ן מלאװ ע דע ם 1/13 יאנואר ׳ 1858 .
דער בירגערמײסטע ר נ .
,116§ס1ס? 611 11168^^ 181 8^ 0 51111211:1011 ג 1 • 8111
?21118, 1858
7^11116X6 16)^6^•! ? 111 ^ 6*6111011 ^ 1ן ג.
002^£0 ? £( ! ^]א[1£ג£ןא[¥£11ס:£.
£6 5,ג^\1121\ ! 16 ) 1116ז \ ג 1 16 ) 6:נ681^111ס
1116^110181 121 0111( ^ ,1611168*1^^ 811 081110118נ|118 ) 168 ) ¥61111 611 ,011^\ג 8 11ג £
£018, 116118^* €111 121111 ,21^*121 ^ 16 ) ¥1116 121 16 ) 11211118(1) 112 61 115€018ן0( 1 10118 ג
1165ג1161ק[10(ן ,(11£8ן [ ,11111ס£ג5121102 ) 681211116111^-11€1611^׳ 1 16 ) 211118ץ0* €1 16ן ף
(16 111^180118 81111^68 ^3.118 168 168 68^^81^ ^ 80111 1€1 ) 116118^* €111 8*1161:ט112 ף
6§ס1 168 > 161)^ € 16 ) 6111118( ^ 681 16111 116 11 ,1€^16^1( ן 111ן 311€ 80118 ,116 ף (1168: נ-
1116^18 <13118 €68 1113180118 ^ (168 ]!!!^^ ^ (13161 (111 1-61 ]11111€1 3, €, 1858, €1
111311116113111 8^§ס 1 80111 ץ 11ן ף 111£8 [ ^1ן 3 *31111011€61״ €1 8^§11(1 ס 80111 118 ; 1ן ף
311161118 •01161^ 113118 86 ^ 3111001 118 ,131€ ) €6116 8^1 > ,1€ן ף.
£.3 11£ן [ 10111 ^ ,861116^1( ^ 13 31 ק , €0111131116 £311 ,^ €01 8011 16 ) ,011€6( ן
111^§21161116111 ^01111€111^ ^ ^1^86111 (13118 168 11ןס [ 311״1ן ף 116118^ €111 1311161-8ן ף:
111(11113110118( 1131 €68 16 ) €6-1ס £ •211 ק •61§ס161 ) £613 168 (11€6ס ק 13 ) €116 ^1ןף,
806 ^ €613 0111 ^ 681״ 0 .111611168־^1ן6״1 ) 68^11111 ^ 313¥3111ק1ן 3 0111 168 116 118״
€6־1ס1 ) 1118) 808 8ן116:ט12ן ף 168 1308 ) 103180118 168 ) €111^0886 ק !ןן ף 11£8ן [ 168 ) ^1ן
¥601 168 31)30^00061 ^ ^68 €111611€08 61 86 16(}10( ן 1601 001 ^ 10€0161 ק
1)68010 (168 1־030״ 0 118 01ס ף 6 ^ £3016 ,01£8 [ 8:נ031116 ף 168 1308 ) 6106018§ס
1001 ^ £3116 1€ 6 €:נ€1״1 ) 1060168־^ €0 ^״0 ף 1-0€116קX^018^8 (1 €1116 :נ03111€ ף ס
1160, ^ 100108 (16 101ס1 ) 16 ) 1018:נ6 ק 00 31:נ181§ 013 16 16¥301)־31 ק 6*1011)10 ק-
€116 803111618 ף 1118) 168 308 ^ €131^ק.
£1 3£10 6ס 1 ^1 ^ 3¥011 8^1ק 3 ,8601€^-1 ק 13 ,0016§ 1 60״ 0 80006:נ6 ק 06 ף
^ 1131100סק0( ן 13 16 ) 1660€6 ק 60 ,06§ 870320 13 1308 ) ,¥1€6:נ 86 ס1 ) 11€016״
]01¥6, 861-3 3££1€11^6 ^ 13 €6116 16 ) €:נ131ק11נ€^ € ס! ! .6^0^03ץ 8 13 6 ^ 01-16 ק
01(13:נ 8€ ,11€08^ €111 1311-68^11ק0:נ ק 68 ^ 68:נס211מ 815 168 ) €¥610€- 1 ,0030€6ס
€0086181131^ 103 ס1 ) 31€111¥68 168 308 ^ ¥6:נ.
?311 ^ ^13\¥3, 16 1/13 ]30¥161• 1858.
£6 11068116§-001נ,
811113 81111311011 (168 1813^11168 611 ?^ 311 311:1€168 168 ) ;)31ז:!^£ ) •511€ס1ס
6 )ע131ת11ס {X1 1856 61 1858)
פנקס מלאװ ע
423
די ערשט ע מלאװע ר אימיגראנט ן אי ן נױ־יארק* )
צו ד י ערשט ע מלאװע ר אימיגראנט ן אי ן נױ־יאר ק געהער ט א ן צװײפ ל ר ׳ זזיי ם
מיכל גרינבערג , דע ר מחב ר פו ן םפ ר או ר החײ ם ע ם לקוט י רח׳ם , װא ם אי ז דערשינע ן
אין נױ־יאר ק אי ן 1917 . דע ר מהב ר דערצײל ט אי ן זײ ן הקדמ ה צו ם םפ ר א ז ע ר אי ז
אנגעקומען אי ן נױ־יאר ק אי ן יא ר 1872 . פו ן דע ר הקדמ ה קא ן מע ן זע ן א ז גרינבער ג
איז אי ן אמעריק ע זײע ר רײ ך געװארן . צװ ײ מא ל אי ז ע ר געפאר ן נא ך ארץ־ישראל ,
אין יא ר 1900 או ן אי ן יא ר 1911 . בײד ע מא ל הא ט ע ר אי ן ארץ־ישרא ל געגעב ן
א ם ך צדק ה או ן געבוי ט ישיבו ת װא ם ע ר הא ט אויםגעהאלט ן אוי ף זײ ן חשבו ן או ן
מ׳האט ז ײ גערופ ן אוי ף זײ ן נאמען . אי ן גױ־יאר ק הא ט ע ר אויפגעבוי ט א בית ־
מדרש װא ו ע ר פלעג ט יעד ן שב ת או ן ױם־טו ב האלט ן דרשות . דא ם םפ ר ״או ר
חײם״ אנטהאל ט ד י דרשו ת װא ם ע ר פלעג ט האלט ן אי ן זי ץ בי ת מדרש . חײ ם מיכ ל
איז אי ן דע ר הײ ם געװע ן א גערע ר חםי ד או ן ע ר אי ז נא ך געפאר ן צו ם אלט ן גערע ר
רבין, צו ם חדוש י הרי׳ם , װא ם אי ז נפט ר געװאר ן אי ן יא ר 1866 .
חײם מיכל ם פאטע ר הא ט געהײם ן יצח ק צב י או ן זײ ן מוטע ר הא ט געהײם ן
ױטא פרײדא . זײ ן פרו י טאב ע ב ת ר ׳ חײ ם מאי ר אי ז געשטארב ן חו ל המוע ד םוכו ת
1917. ז ײ האב ן געהא ט 4 זי ן או ן 6 טעכטער . ד ר י ר
א מלאװע ר מגי ד פו ן 19־ט ן י״ ה
װי ע ס שײג ט אי ז אי ן מלאװ ע געװע ן סו ף 60־־קע ר יאר ן פו ן פארגאגגענע ם
יארהונדערט^ א קורצ ע צײט , מגי ד דע ר באקאנטע ר מגי ד או ן מחב ר פו ן
פארשײדענע ספרים , ר ׳ יצח ק דאנציג , װעלכע ר אי ז שפעטע ר געװאר ן מגי ד אי ן
מאהילעװ ב ♦ דניעפער ♦ או ן זײ ט 1880 ר ב אי ן א שו ל אי ן פעטערבורג ♦ אי ן יא ר תר״ ל
(1870) אי ז אי ן װארש ע דערשינע ן א הגד ה ש ל פס ח מי ט פארשײדענ ע פיחשי ם או ן
צװישן ז ײ מי ט א פירו ש בא ר יצח ק פו ן יצח ק דאנציג , װא ו ע ר װער ט אנגערופ ן מ״ מ
(מגיד מישרים ) דק׳ ק מלאװע . ז ע דע ם קאטאלאג , קהל ת מש ה פו ן שמוא ל װינע ה
ז׳ 340 , גומע ח 2795 .
*) אי ן 1842 אי ז דע ר מלאװע ר שגײדער-געזעלן , הל ל טשעכאנאװסקי , אברה ם דאמב -
קעװיטשעס א שװאגער , געקומע ן קײ ן ניו-יארק ♦ פו ן א ן ארעמע ן געזעל ן אי ז דע ר הל ל
טשעכאנאװסקי געװאר ן א גא ר רײכע ר קלײדע ר ©אבריקאנט , װע ן אברה ם דאבקעװיט ש
חאט אי ן 1878 חחונ ה געמאכ ט א טאכטער , אי ז דע ר שװאגע ר אראפגעקומע ן קײ ן אילאווא ,
א פרײסי ש שטעטל , װא ס הא ט זי ך געגרענעצ ט מי ט מלאװע ♦ קײ ן פויל ן הא ט ע ר ניש ט
געטארט ארײנקומען . פא ר זײ ן געל ט הא ט ד י שטא ט אויםגעשטעל ט דע ם גד ר ארו ם דע ם
אלטן בית-עולם ♦ ע ר הא ט דע ר ערשטע ר אראפגעבראכ ט קײ ן מלאװ ע (או ן אפש ר קײ ן פויל ן ? )
זינגער׳ס נײ-מאשינען . ד י מאשינע ן הא ט ע ר געשאנקע ן זײנ ע אמאליק ע חברים-געזעלן /
װאם זײנע ן מי ט אי ם צוזאמע ן געקומע ן אוי ף דע ר לער . (רעד. )
424
פנקס מלאװ ע
ד״ר מש ה מערקע ר
(1886 — 1929 )
(איבערזעצונג)
דעם 28ט ן ױני , 1929 , אי ז אי ן פארי ז געשטארב ן ד״ ר מ . מערקער .
די רעדאקצי ע פו ן ״עלעקטריקע ל קאמױניקײשא ך פארצײכנ ט מי ט טיפ ן טרויע ר
דעם דאזיק ן פארלוסט . ע ר אי ז געװע ן א פוילישע ר בירגער , געבויר ן אי ן מלאװע ,
אין יא ר 1886 . נא ך דעם ׳ װ י ע ר הא ט געענדיק ט ד י מלאװע ר גימנאזי ע(?) , הא ט
ער אי ן ד י יאר ן 1908־ 1910 שטודיר ט אי ן אונױוערזיטע ט פו ן ליעזש . אי ן ד י
יארן 1911 ־ 1912 אי ז ע ר געװאר ן א לערע ר פו ן עלעקטראטעכני ק אי ן דע ם מאנטע ־
פיארע אינסטיטוט , װא ס אי ז געװע ן פארבונד ן מיט ן ליעזשע ר אונױוערזיטעט .
שפעטער הא ט ע ר געהאלט ן אי ן דע ם זעלביק ן אונױוערזיטע ט לעקציע ס װעג ן
מאטעמאטיק או ן פיזיק . ד י מלחמ ה הא ט אי ם אבע ר געשטער ט צ ו פארענדיק ן
זײנע לימודים . ערש ט אי ן 1920 הא ט מערקע ר באקומע ן א דאקטארא ט אי ן
פיזיקאלישע או ן מאטעמאטיש ע װיםגשאפטן . נאװעמבע ר 1921 הא ט ע ר אנגעהויב ן
ארבעטן מי ט דע ר ״בע ל טעלעפא ן מאנופעקטשורינ ג קאמפאני״ , אי ן אנטװערפען .
דעם ערשט ן דעצעמבע ר 1928 אי ז ע ר אריבע ר ארבעט ן קײ ן פאריז ׳ אי ן ד י לא ־
באראטאריעס פו ן דע ר זעלביקע ר פירמע .
אין דע ר װעל ט פו ן דע ר װיםנשאפ ט מכ ח טעלעפאנע ן אי ז ד״ ר מערקע ר
קודם־כל באװאום ט מי ט זײ ן אנװענד ן פו ן מאטעמאטי ק צ ו ד י טעאריע ס פו ן רעלא ־
טױויטעט אי ן שײכו ת מי ט אויטאמאטיש ע פארבינדונגען . ד י װא ם זײנע ן געװע ן
שטארק פאראינטערעסיר ט אי ן ד י דאזיק ע קאמפליצירט ע עניני ם או ן האב ן מיט ־
געארבעט מי ט אים , ד י זײנע ן געװע ן גליקלע ך פו ן דע ם מיטארבעטן , װײ ל ע ר
האט תמי ד יעד ן געהאלפ ן מי ט דע ר גרעםטע ר חנאה . דע ר דאזיקע ר חרי ף אי ז
שטענדיק געװע ן גרײ ט אויםצוהער ן יענעמ ס עצות , או ן א דאנ ק זײ ן םימפאטישע ר
נאטור, אי ז ע ר תמי ד געװע ן גרײ ט ד י דאזיק ע עצו ת דורכצוטראכט ן או ן אנאליזירן .
גאר פר י הא ט ע ר פארשטאנען , א ז בכד י צ ו קענע ן ארויםבאקומע ן ד י דער ־
װארטעטע רעזולטאטן , דאר ף ד י פראקטי ק פו ן טעלעפאן־טעכני ק גײ ן האנ ט אי ן
האנט מי ט דע ר טעארי ע פו ן מאטעמאטיק , דערפא ר הא ט ע ר באל ד אי ן אנהוי ב פו ן
פנקס מלאוו ע
425
זײן פראפעםיאנעלע ר קאריערע ׳ בע ת ד י בןןדינגונגע ן פא ר פרט־ארבעט ן זײנע ן
געװען שװערע ׳ זי ך קײ ן מא ל ני ט געשעמ ט צ ו זאג ן א ז געװים ע זאכ ן קע ן ע ר נא ך
נישט או ן אי ז אל ע מא ל געװע ן גרײ ט זוכ ן היל ף או ן אנװײזונגע ן ב ײ זײנ ע קאלעגן .
װי א מחב ר פו ן פארשונגע ן אי ן שײכו ת מי ט אנװענד ן ד י רעלאטױויטע ט
טעאריע אי ן טעלעפאךדינםט , װע ט זײ ן נאמע ן תמי ד זײ ן דערמאנ ט מי ט לוי ב
פון אל ע די , װא ם האב ן פו ן קאמפליצירט ע עניני ם ארויםגעבראכ ט אוי ף א לפי־ער ך
פשוטן אופ ן יענ ע פראקטיש ע רעזולטאטן , מי ט װעלכ ע ד י קונם ט פו ן אינזשינער ײ
באנוצט זיך . אי ן גא ר א קורצע ר צײ ט הא ט ע ר באקומע ן גרינדלעכ ע ידיעו ת אי ן
שײכות מיט ן פונקציאניר ן פו ן דע ם אויטאמאטיש ן טעלעפאן־באדינען . זײנ ע
פארשונגען װא ם שײ ך ״מדרגות ״ (גרעידינג) , ״אויםגליטשונגעך י (םליפפיגג )
און ״שפאלטונגע ך (םפליטטינג ) — האב ן געפונע ן א ברײטע , פראקטיש ע אנװענדונ ג
בײם פארבעםער ן דע ם םיםטע ם פו ן טעלעפא ן צירקולאציע . ע ר הא ט צװיש ן אנ ־
דערע זאכ ן אוי ך אנטװיקל ט ד י קרומ ע ליניע ם פא ר ״מדרגות״ , װא ם אינזשיניערן ,
באהאװנט מי ט ד י אויםרעכענונגע ן בײ ם פארקע ר או ן פארבינדונג , װענד ן דא ם א ן
מיט גחי ם נוצן .
פון זײ ן אומ ה הא ט ע ר געירשנ ט ד י פעאיקײט ן פא ר שפראכן . חו ץ פוילי ש
האט ע ר געקענ ט רוםיש , פראנצויזיש , דײט ש או ן ענגליש . ע ר הא ט אגגעהויב ן
א ם ך אינטערעסאנט ע פארשונגען , װא ם א ן אי ם — װע ט קײגע ר ניש ט קענע ן ז ײ
ברענגען צ ו א פראקטיש ן גמר .
פון דע ם דאזיק ן קורצ ן באריכ ט װעג ן אים , אי ז צ ו זע ן א ז ערש ט ניש ט לאנ ג
צוריק אי ז מערקע ר טראנספעריר ט געװאר ן אי ן דע ר פאריזע ר לאבאראטאריע .
לאנג הא ט ע ר געװאר ט אוי ף דע ם או ן ע ר הא ט געפילט , א ז ע ר װע ט זײ ן מע ר נוצלע ך
פאר דע ר פירמ ע אוי ב ע ר װע ט קענע ן זײנ ע ידיעו ת או ן זי ץ צײ ט אפגעב ן פא ר מע ר
אלגעמײנע פראבלעמען , װא ם דארפ ן געלײז ט װערן .
עם אי ז שװע ר צ ו געפינע ן א מענטשן , װא ם זײנ ע אויםערגעװײגלעכ ע פעאיקײט ן
און ליב ע פא ר דע ר זא ך גופ א — א ט ד י צװ ײ שטריכ ן זאל ן זי ך אזו י הארמאני ש
און שטאר ק צונויפגיסן , װ י דא ס אי ז געװע ן דע ר פא ל מי ט אים .
ד״ר מערקער ס רעקאר ד פו ן זײנ ע פארעפנטלעכט ע ארבעט ן אי ז א װירדיקע ר
צושטײער צ ו זײ ן אנגעדענק . ע ם אי ז דעריבע ר ד א דע ר פלא ץ אויסצורעכענע ן
זײנע חיבורי ם 1
426 פנק ס מל^וו ע
€2111 115€£11111> 2111 ££1€ב:נ 1 1111^< ! :□ £211111112 8*111€61§ €11 ךנ \ 1)11€(ןק ג €( 1 ץ
8\^11€11 €211€10118;11211ן.
1)1. {)0850886(1 1110 110111:21§0 111 £01 ,)18^ 1111 21 8 ^ 12100 1118 £ ס
^(1(11(:1011 10 ?011811, 110 11^(1 3. ^00(1 \\, 1111581311 £ ס 120)10^1101.; ! §111.)01-1ז
1165)8111 0811112* 111101 ץ 111311 ^ 813110 110 1) 311 , 001111311 ,!!סמ^ז ?
811€€655£111 3 10 :)11§1ן10( 1 0( 1 ץ 03811 :101 נ 111^י~־6^1נג^1ג 21 1118 :11110111^\ \—111€11^ ל
€011€11181011. ?1*0111 11118 1)110£ 300011111: 38^ \ 116 : 11131 80011 6( 1 111ז\ \ 11 111111 £ ס
0 116 111116 801116 01 ? .165*31:01:נ0(31 ? 3118 ? 1110 10 1)0:נ:נ3118£0: ם ץ006111:1* 1 ץ1מ
113(1 16:נס 111 6( 1 ^! 0011 116 : 11131 : £611 10 ! 38 :נ3118£0:ב 1 : 1:1131 ס: 1 1)*31ז\\*1ס £ 1)0.)1סס
1180£111 1:0 1110 00111{)3ס 1 111616 111116 ^ 311 120)10ז\\ס 1111 1118 011112^^0! ) ץנ 1 ץ1נ
1:116 1> 311 ,ץ:1111( 31 €0131ק 8 .1111:1011ס 8 * £01 1)11111:1:0( 5111 101118(1ס1 ק 161:31נ 2€ 6:נס11 נ
10¥€ £ץ861ס 01 80 1)1111ס £ €( £ 10 ^01*31* 1 151105*€1:301:נ 0113 סז\\: 1 310 ,^1*01^\ \ 1116 :1ס
31110(1 01 80 81.בננ!! ! 111 €:נ0^\ \ ץ 1:11€ 38 1)0קס01^\10 ) ץ1121ס:נ
ס 15) 16001 1116 ,:נ0.)1*€1 ^ .:נ( 1 8גז\ \ 35 ץ11ס11ק 1:010 1:0 1)1:0ס10¥ ) 80 0116 ס ^£
1118 16ס£€:נ 1116 15 ן 1 .ץ:נס 1110111 1118 ס ן 111:0(11* 1:1 3 001181:11:111:0 081111:8* 1 1)118110(1גן ק
312נ1ז\\ס11ס £ 1:110 1:0 31:1:0111:1011 :001*£11 ) 10 €* 1161 131:0*1קס1קק:
1) £616€11111111§611 (161 8 111 ) 1111 618611*1)[10111ן 8 86111131 111 61111816\116112|)16611£1:6ק
116£;611<1611 86116111\\^1(16181:^3(163; £161((115€116 >^ 5 .10 < , 8 .01^ ־ .)[1111[66)611)61111611ב,
1926.
2) 801116 110(68 03 (116 386 0 67( 331111 116 ) 16[611111)6 ^ 0 ) ץ11601 ) ץ)111(11)(101 ק 116 ) £ ס(
8\\׳ £32136678 ^צ)71) £16€ 0££166 )08 ? 116 ^ .6;§3^11:)^ £ 11036ק616 ^ 16)^031)3^ . 213 13 61168)1ז
1924 ,711ק\ נ, 1 )7ג ? , 17 .1ס ¥ ,1ב373ס {.
5) ^3612368 763121767)^ ^ 13 1338 ) ^1)111(211(701 ^ 168 ) ,1631^ € 13 ) 1ס1ק631י 1 837 368ף•
31133(103 (13 30311)76 (168 8^166(6378 ^'33 1)37633 (^1^^11031^36 33(0313(1^36. ^33168
(168 ?08(68, ^^162 1924 , 3 .ס א 110368ק16^ ^ ) 6 1168ק^נ.
4) 07*1 ) 76( 30311 3 ^ 103)6731133)^1 ) 13 ^ ^)111(31(1ס7 ק 168 ) 631631 13 ) 103)3נ)11קק\ נ-
23368 6( 1637 310(16 (16 60336X103 (1338 33 1)37633 (16 (^1^^110316 33(0313(1^36. 116¥6ט
0^3^7316 (16 ?£166(7161(6, 1927 , 14 1) 33 7 ץ3 ^ , 30 1) 33 20 711ק.\ נ.
5) >10(68 837 ?36 ? ^ 68)111(70531 ק 168 ) 631631 13 ) 103)1163קקX^101(3(103 (616^110-
31 1925 , 21 73317(61 ? ,6)7161)£166 ? 16 ) 7316^ 063 36\6. £ .36ף.
6) 8€116|113:)6)70)) £161 .673)111388313:)338)8( $611 13 31116723111^^1 ־ 167 ) 6766113332 ? 16 ס
261(861171£(, 06( 1924 , 9 €7(1ס.
7) .^07׳£ ) 76( 30311 13 ) 103)6713133)16 ) 13 ^ 68)111(31(701 ק 168 ) 631631 13 ) 103)1163קק
23368 (1338 33 1)37633 (16 (6166 ? ,61133263))11 < 113186116:) 76 .36ף1)0313) 33 110316ק?-
7337. 1928 ,ץ
**^זס%;11)11€ז11,חז.חזס€
9 67<3011{ < ־ ־ 1930 *2313207 ^ — 111^ \ 13136ס^ \.
פנקם מלאװ ע
427
111€11^ז 88ס 1 21 18 ) 1218 11) 28 11116] [ 011 21118 ? 111 111^16 ) .*! ס
-1ס? £ ס 218ז\ \ 116 .)^ז^^ ז 11)1ז\ ז 18)* 16€01 א10^)10אס:114גס 0 .1)£€11110.: £1
1115)16ק1מ60 •61)£\ צ . 1886 111 ג ז\זג8*1גז\ \ 10 11־01נ 1 218ז\ \ 116 * £01 ,ץ)11^1011) 1121 1811
1908 £10111 111111861£ 1)116קק 21 116 (? ) 111 ,1ס 8€110 21^\ז^1 ^ 116 )
1115*111ם .^5^1. £ £ ס ץ)81*61זז 11111 6)1 ) ) ג 1168)11) 8 1)1166ג1¥> ג 6* 11101 ס ) 1910 ס )
6)11)1)1118 116 ) ) 21 116ף6€11111)0*1) 616€ 111 1)6)16ן*1) 1118 218ז\ ז 116 1912 1) 2111 1911
1)1621 116 •61)621£*1161 ^ .6§^1.- 1 £ ס ץ)81ז1¥6מ 11 116 ) 11)1ז\ ז 1)6)^ 2188061 6י6£101)011^ [
116 ־20^ 1 6)1 ) 0 ) §111ז\ז 0 )11( 1 ,ץ)!^'!^^^!!!! ! )113 ) ) 3 8168ץ11 ק 1) 311 168)^116111)^ 111
66:נ§16) 6)1 ) 16661¥64 116 1160^^ 1 , 1920 11) 110 1168)11) 8 1118 6)6101103 ) )ס מ 1)11 )
,1921 ,ז6<11מ¥6ס1 < מ 1 . 86160668 1631)116103)3 ^ 1) 30 8168^11 ? £ ס 01)06 ס £ ס
I) 1006)600 116 .ץ30ק1מס 0 §מ1ז11)11£36מ3 ^ 11006ק616 ^ 611 ? 116 ) 1) 30106 116
־6ס מ ס ,168*01)013(31. £ 18־20 ? 116 ) ס ) ^6:ת8£6מ3*1 ) 38ז\ ז 116 !!)מ ס ק*61^ז)מ ^ 10
.1928 , 1 *61( 66101
-11קק3 1 1118ס £ ץמס11ק616 ) £ ס !)!זסזץ ז 116 ) מ ! סז\זסמ) 1 )68( 1 18 *61)1*61 ^ .ז ס
16)0103)30 0 ) 1)6) 1613 ץ)111(31(1ס1 ק £ ס ^^!'!ס^!! ) 0 ) 168)116013) 013 £ ס 1008) 63
-6^ 18מ16(1ס1 ק 1)00ס10£ ק 11086 ) 10 1)6)68*61) 10 68) 21880613 1118 .68§61130^ 6
.60^11§ ץ11ס£* 611661 8ץ3^\ז 31 38ז\ ז 3066) 218818 1118 1ס £ ,1101 ! 11)1ז\ ז )1*01^\ ז ס ) 1)6)11^ 11
-03 60131 ^ 1118 1) 30 ,1008)68^§^ 80 0 ) 60ק 0 *61^ 61 8^ז\ ז 1) 0110 6^11)3*1)606 ^ 1118
.100)613^60081 16)116)3^10^ 8 1) 30 11610 ) 1¥6 § 0 ) 11101 1) 16 6*01 )
-616) 1631)36*1 ק ,8)6801* 1 ^6*16811 ) 116 ) מ31)(1 ס 0 ) ,)113 ) 1)631126* 1 ץ1* 631 116
6)1) ס 1 .1) 1130 10 1) 1130 0 ^ ) 1008 168)116013) 013 £ ס 16017! ) 116 ) 1) 30 ץ1100 ק
3118)16) 1)6) 1361 116 1160ז\ ז ,6*1ס11616£ ) ,* 631661 !^ססן^^^^סז ק 1118 £ ס §ס1ס0^6( 1
)סמ 1)11 ) 116 )113 ) £688ס 60 ס ) 1)6)3) 11681 *61^\6 מ 116 ,08ס1)11) 600 §מ1)011ז\ ז £ ס
.13066)1^ ^ 30 0ס1)13מ1ס£ס 1 1ס £ 68) 3880613 1118 ס ) סזס ) ס ) 1) 30 ,ז\ז00) 1
£ס 116017 ) 116 ) £ ס 0ס1)1163קק 3 6(1 ) 0 ) 1008)0(11*1) 600 £ ס *1101) 311 116 ) 8\ <
II) 1ז\ז ^6*61(11מ16מ 16 6( 1 8ץ3ז\ז 31 111ז\ ז 16מ3 מ 1118 ,ץמס11ק616 ) ס ) ץ)111(31(1ס1 ק
-*861 £ ס 8)6801* 1 ^6^ז1:נ16 ) 1636168*1) 10 001* £1 110^\ ז 11086 ) )^ 30100 0ס1)6ס1)118 )
מס80 116 .)* 31 §מ1:נ66מ1§מ 6 116 ) ס ) ,10* £01 16ק1מ 81 ץ1¥61)3:נ3ק1מס 6 3 ס 1 , ¥166
.68]§61130^6 16)110013) 30 £ ס §ס1)1:נס¥ ז 116 ) £ ס ^^!)^!^זסמ) ! 11§סס*1101 ) 1)6*00^ 36
״*§מ1))11ק8** ^ 30 ײ,§מ1קק811* י ״י,^מ11)3*1§* * 11)1^\ ז מס1)66ממס 6 מ 1 1168)0) 8 1118
116) ס ) §ס1ס31)*61קק 3 8סס1)13ס 6316 מ 1 סס1)1163קק 3 1631)36*1 ^ )1:63] § ^ססס £
״*1105)3*81*״ *1ס £ ¥68:נ 60 61קס16¥61 ) 116 ,8)1ס68* 1 *1161) 0 )^סססנ ^ .610)8^ 8 7נ3)0 ז
1 111 ^31^.
פנקס מלצװ ע
פון שפאניש ן שלאכטפעל ד - מאנ ט מע ן ב ײ דע ר
ײדישער ליטעראטו ר
א ברױ ו פו ן א ײדיש ן מיליציאנע ר צ ו ױס ף אפאטאש ו
ױסף אפאטאש ו הא ט באקומע ן אי ן נױ־יאר ק פאלמדיק ן
ברױו פו ן זײנע ס א ן אמאליק ן ברעי ה א מלאװער ׳ װא ס א ױ
שוין זינ ט 18 חזזסי ם אויפ ן שפאניש ן שלאכטפעלד . ע ס א ױ א
טיף־מענטשלעכסר דאקומענ ט או ן א באװײז , װ י אזו י דא ס ײד .
ווארט װײם ט ניש ט פו ן קײ ן גרענעצ ן או ן אוי ף װיפ ל ד י ײדיש ע
ליטעראטור אי ז אײנגעבאק ן אי ן דע ם הארצ ן פונע ם ײדיש ן אר ־
בעטס־מענטש, זוא ו ע ר זא ל ניש ט זײן . א ײדישע ר מענט ש פו ן
מלאװע, אוי ף דע ר ערשטע ר פײער־ליני ע אי ן שפאני ע הא ט
געלײענט א ן ארטיק ל אי ן א פאריזע ר ײדישע ר צײטונ ג או ן
שרײבט א ברױ ו צ ו א באװאוםט ן שרײבע ר קײ ן נױ־יארק , או ן
דער בארצעלאנע ר ברױו־דאקומנננ ט װער ט געשיק ט אי ן ד י
װארשעװער ״ליטעראריש ע בלעטער ״ או ן װע ט געלײענ ט װער ן
דודך ײדיש־לײענע ר או ן א שטי ק װעלט .
רסד.
פראנט ד ע ל׳עסט ע (שפאניע )
17.638
טײערער אפאטאשו .
װאונדערט זי ך נישט , װא ס אי ר דערהאל ט א ברי װ פו ן שפאניש ן שלאכטפעלד .
דאס שרײב ט אײ ך אײע ר לאנדסמא ן פו ן מלאװע , װאפק ע בײלאװיט ש (מאשק ע
שמשס א ן אײניקל) . א ן ארבעטער , א שנײדער , װא ס קעמפ ט אי ן דע ר ערשטע ר
ליניע פו ן קאמ ף קעג ן פאשיז ם או ן אנטיםעמיטיז ם שוי ן אכצ ן חדשים . אוי ך ־זי ץ
ברודער, איזאק , װא ם אי ז שוי ן געװע ן שװע ר פארװאונדעט , אי ז איצ ט שוי ן צורי ק
אין דע ר ערשטע ר ליני ע פו ן קאמף .
װאס צװינג ט מי ך אײ ך צ ו שרײבן ז
דיט אײע ר ערשט ן מא ל זי ץ אי ן מלאװע , װא ו מע ן הא ט אײ ך אזו י גלענצנ ד
אויפגענומען, פאל ג אי ך נא ך אײע ר אנטװיקלונגם־װעג . אי ך בי ן שטאל ז מי ט
פנקס מל א 11( 1
429
אייך, װ י א מלאװער , או ן דא ס װיכטיקסטע ז װ י א ן אונדזעריקע ה אי ד גלויב ,
אז אי ר װע ט מי ד גו ט פארשטײן .
הײנט אי ז מי ר ארײנגעפאל ן צװ ײ נומער ן ״נײ ע פרעסע ״ (פו ן פאריז) , װא ו
נחמן מײזי ל שרײב ט װעג ן אײד • ע ר רער ט װעג ן אײער ס א היסטארי ש װערק , װא ס
איר שרײב ט איצט . א ן צװײפ ל אי ז װיכטי ק צ ו דערקענע ן ס׳אלט ע אונזע ר אמאלי ק
לעבן. אבער , טײערע ר אפאטאשו , צ י גי ט ניש ט שפאני ע ד י מעגלעכקײ ט צ ו שרײב ן
דעם היסטאריש־ריכטיק ן ראמא ן ספעציע ל פא ר אונד ז ײד ן 1 אי ד מײן , א ז י א ! דע ר
אמאליקער ײדישע ר ישוב , ד י אינקװיזיציע , דע ר גירו ש אאז״װ . או ן איצ ט דע ר
אויפשטאנד פו ן דע ר ,״שװארצע ר מאה ״ קעג ן אלעם , װא ס אי ז ױנ ג או ן נ ײ ! או ן ד י
צװײ טויזנ ט ײדיש ע מיליציאנערן , װא ס א טײ ל זײנע ן שוי ן טוי ט אדע ר פארװאונ ־
דעט, או ן װא ס האב ן אזו י פי ל העלדישקײט ן באװיז ן או ן װא ס נעמע ן זי ד א ן פא ר
יענער צײ ט פו ן שאנ ד או ן שפאט .
צי װאל ט ניש ט בעסע ר געװען , װע ן אי ר שרײב ט א ן דא ם בי ד פו ן דע ר פאר ־
גאנגענהײט או ן צוקונפ ט פו ן אז א העלדי ש פאלק , װ י דא ס שפאנישע , אי ן פאר ־
בינדונג מיט ן קאמ ף פו ן ד י ײדיש ע מאס ן קעג ן פאשיז ם או ן ראסן־הא ם ? אי ן בע ט
אײן זי ך צ ו פארטראכט ן װעג ן דע ם ו ם׳אי ז נויטי ק צ ו פארפיקםיר ן דא ם אלץ ׳ װא ם
קומט איצ ט פא ר אי ן שפאניע . אנדער ע שרײבע ר טוע ן עס , װ י אײפטא ן סינקלער ,
אנדרע מאלר א א . אנד • אי ד מײן , א ז אי ר זענ ט דע ר אממערסט ן בארופענע ר פו ן ד י
ײדישע שרײבע ר דא ס צ ו טאן .
זײט מי ר מוח ל פא ר מײ ן דרײסטקיי ט אײ ד צ ו געב ן עצות . אי ך װײס , א ז אי ר
זענט דע ר שרײבע ר פו ן ד י מאסן , פא ר ד י מאסן . װע ט אי ר זי ך רעכענע ן מי ט א מײנונ ג
פון א ײדיש ן ארבעטער , װא ס שטײ ט אי ן ד י ערשט ע רײע ן פו ן קאמ ף קעג ן דע ר
בעסטיע, װא ס הײס ט פאשיזם .
מיט דע ר זיכערקײט , א ז אי ר װע ט ערנס ט באטראכט ן מי ץ ברױו , שי ק אי ד
אײך איבע ר מײנ ע פלאמיקסט ע גרוסן . אוי ך פו ן מײ ן ברודע ר או ן מיטקעמפער .
אײעה װאפק ע בײלאװיט ש
(״ליטערארישע בלעטער ״ װארשע , אויגוס ט 19 , 1938) .
430
פנקס מלאװ ע
פ ר א ג ד 8 ם
סון ןןמןןטארךפצרשטעלונ ג צו ם ווצלטעטיק ן ציו? ^
1־טער טײ ל
1) דע ר דײטשע ר נאציאנאלהימ ן בא ר
2) ד י הארפ ע םאל א כא ר
3) אוי ף קדו ש הש ם ד . דונײםק י
4) דא ס שעפעל ע ה.ח . שמי ט
5) דע ר בעקער ״ ש . פרו נ ה.י . שמי ט
6) ד י ברכ ה ה.ח . שמי ט
2־טער טיי ל
7) דעקלאמאצי ע ^
8) הירשעל ע שײנע ץ ה . ח . בעקע ר
9) אויפ ן בוזע ם פו ן י ם מ . בעקע ר
10) ע ס אי ז א לינן ״ דיאלא נ פו ן שלו ם עליכם . אויםנעפיר ט
דװץ ה ׳ ב . מישנ ע או ן י . קאװאל .
3־טער טײ ל
,דער אײביקע ר ײד ״
דראמע אי ן אײ ן אק ט פו ן הײערמאנ ס
פעחאנען
כנ קאראלי ק ד ״ שמי ט
די מוטע ר פ.י . םראװד א
טעטחשא ד״ח . שמי ט
די גראםמוטע ר פ.ח . טאכנ א
קאשא פ.ז.קא ץ
פעטראװ ה . לעװענטהא ל
באטױשקא ה.ח . בעקע ר
אט^גאן ה.נ*זמ ם
פנקס מלצוו ע
431
4־טער טייל ,
צװײ מתי ם עס ן פרישטי ק
א קאמעדי ע אי ן אײ ן אק ט פו ן בלייכמא ז
פערזאנען
מנשה ה. ^
דארא פרל . ^
פרעזידענט ה . העפטע ר
צום שלו ם
פאסט קאנקור ס
מלאװע, דע ם 25־ט ן דעצעמבע ה 1915 .
פ ר א ג ר א ם
מאנטיק, דע ם 30ט ן ױל י 1917
קינםטלעריש־דראמאטישער אװנ ט פונע ם היג ן
״דראמאטישן קרײז ״ אונטע ר דע ר רעזש י פו ן ה ׳
יעקב װײסלי ץ
א) מיט ן שטרא ם
דראמע אי ן 1 אק ט פו ן שלו ם א ש
פערזאנעו :
ר׳ זרח , א ר ב ה ׳ יעק ב וױיםלי ץ
הינדל, זײ ן וױי ב פרל . ם . ליפשי ץ
רחלע, זײע ר טאכטע ר פרל . א . מארדאװיט ש
דוד, אי ר מא ן — ה ׳ י . גרינבער ג
די זא ד קומ ט פא ר אי ז א קלי מ פוילי ש שטעט ל אי ן
די פארגאנגענ ע צײטן .
432
פנקס מל^װ ע
ה זשא ן או ן מאדלענ א
אן ארבעטער־ביל ד אי ן 1 אק ט פו ן אקטא װ מירבא .
פערזאנען :
לאוי טיער ׳ א ן אלטע ר ארבעטע ר ה ׳ ד . ליפשי ץ
מאדלענא, זיי ן טאכטע ר פר ׳ א . מארדאװיט ש
ראבערט ארגאנד ׳ פאבריקאנט ם זו ן ה ׳ י . גרינבער ג
זשענעװיעװע, זיי ן טאכטע ר פרל . ב . קלעני ץ
קאטיאר פרל . ם . ליפשי ץ
זשאן רול , א ױנגע ר ארבעטע ר יעק ב װײםלי ץ
פעטרא קארוז א
א דראמ ע אי ן 1 אק ט פו ן ראבער ט בראקק א
איבערזעצט דור ך .יע ו. [
פערזאנען :
פעטרא קארוז א ה׳י . וױיםלי ץ
מארגאריעטא, זײ ן טאכטע ר פרל . מארדאװיט ש
גראף פאבריצי א ה ׳ גרינבער ג
א שטימ ע פו ן דע ר שכנט ע
א שטימ ע פו ן הויז־אויפזעע ר
די זא ך געשע ט אי ן אונדזע ר צײ ט אי ן נעאפאל .
.1ס^ס^ { 2-16 ס1 ) ס .< 1 . ז ס§- 3
״גזמזס.!״ 11^ 8 ^
816 1216)^<11) 0
^ז1111002¥5
3)613)11 0^ 817006 ,0^ 03826 0112813 ב)131)0^)ק5)) \ €201 מ.) [
082:11^^?0
.ץממ^ג^סיז&ס!) 061 10 ז ^׳1זס,102)1ז17£% ^ 11) 20$1 1)16^06 ^ <ןן51<( 02
£16063 . ק 701מ6€2)ק 3 1216)3{) 51 1*7€1(131 ז ס ? 7) 8116
פנקס מל^װ ע
433
שבת, דע ם 3־ט ן ױני , 1922 , האל ב 2 אזײגע ר נא ך מיטא ג קומ ט פא ר
אין זא ל פו ן דע ר
״ ל ו ט נ י א ״
א פײערלעכ ע אקאדעמי ע
לכבוד דע ם חשוב ן גאס ט או ן בארימט ן ליטערא ט
י. א פ א ט א ש ו
^
די הכנס ה אי ז באשטימ ט פא ר א װאוילטעטיק ן צװע ק
בילעטן צ ו 400 מאר ק שוי ן צ ו באקומע ן אי ן אפטײק־סקלא ד פו ן ה ׳ קליעניע ץ
באמערקונג: פארזארג ט אײ ך מי ט בילעט ן פא ר ױם־טוב .
דרוקערײ — ל . הײנסדאר ף אי ן מלאװע .
פראגראם פו ן פאמיליען־אװנ ט
אונטער דע ר לײטונ ג פו ן ח . ש מ י ד ט
ערשטער טײ ל
די הארפ ע (סאלא ) כא ר
די העקס ע כא ר
דאס װעלט ל (דעקלאמאציע ) פ ׳ קאה ן
♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦ א פארלעזונ ג פו ן מאקסי ם גארק י ה ׳ י . שמיד ט
פעטש (מאנאלאג ) ה ׳ װאטמאכע ר
צוױיטער טיי ל
די גוט ע ברידע ר
א קאמעדי ע אי ן 1 אק ט פו ן רײזי ן
ה׳ ח . שמיד ט
ה׳ י . שמיד ט
ה׳ װינדיצק י
— ה ׳ קאװא ל
— ה ׳ קאה ן
פ ע ר ז א נ ע 1 :
גליקסמאן
באס
הארװיטש
בערמאן
הענדלער
434
פנקם מל^װ ע
דריטער טײ ל
די רעפעטיצי ע
פון רײזי ן
פ ע ר ז א נ ע ן :
בארים ה׳ח . שמיד ט
בערטא פ׳י . פראװד א
שרה ^
זעלצער קאװא ל
פערטער טיי ל
איך בענ ק אהײ ם ה׳ח . שמיד ט
אויף דע ם בוזע ם פו ן י ם ה ׳ װינדיצק י
מארגאריטקעם ה ׳ דונייםק י
גיטל פרישקעװיט ש (מאנאלא ג פו ן שלום־עליכם ) — פ ׳ קאה ן
שבת־קודש (םאלא ) ה ׳ ח . שמיד ט
סדאמע, דע ם 16ם ן פעברוא ה 1915
דערלויבט פו ן דע ר צענזור .
דרוקערײ ל . הײנסדאר ף — מלאװע .
א ו י פ ר ו ף *
מלאװער ײד ן !
האנטװערקער, םוחרי ם או ן קלײנהעגדלער .
ברידער ײד ן ! זוגטי ק פ ׳ במדב ר קומ ט פא ר ב ײ אונד ז אי ן שטא ט װאל ן צ ו דע ר
ײדישער גמינע , ע ס זיעע ן פארא ן צוױ י ליםטעס , אײנ ע נומ . 1 ^ אומפארטײאיש ע
װאו ע ס זיעע ן פאראײניק ט אל ע רעליגיעז ע ײד ן פו ן שטאט . או ן ד י אנדערע ,
א פארטײאיש ע פו ן צױניםט ן מי ט מזרחיסטן , או ן אי ר מוז ט אײ ך דערפא ר אפגעב ן
א די ן וחשבו ן פא ר װעלכע ר ליסט ע צ ו שטימען .
אבער קודם־כ ל מוז ט אי ר װיסן , א ז לויט ן געזע ץ הא ט נא ר ד י גמינ ע צ ו זאג ן
הויפטזעכלעד איבע ר ד י רעליגיעז ע זאכ ן װי ז תלמו ד תורה , מקװה , שול ן או ן
פנקס מלאװ ע
435
בתי־מדרשים, רבנים ׳ מור ה הוראות ׳ שוחטים ׳ כש ר פליי ש או ן נא ך אזעלכ ע ספע ־
ציעל רעליגיעז ע ענינים . ע ס אי ז דעריבע ר זעלבסט־פארשטענדלע ך דא ס דערצ ו
מוז מע ן קלײב ן נא ר אזעלכ ע דאזארעס , װא ס פיר ן זי ך אלײ ן רעליגיעז , ניש ט קײ ן
פרײע ייד ן מחלל י שבתו ת וכדומה .
און ע ס האב ן טאק ע דעריבע ר אל ע גרעסט ע צדיקי ם או ן רבײ ם פו ן פויל ן או ן
גאליציע ארויסגעגעב ן אויפרופ ן או ן צעשיק ט ברױו , דא ס מע ן טא ר ניש ט אויסקלײב ן
פאר דאזארע ם פרײ ע נישט־רעליגיעז ע ײדן . נא ר בלוי ז ייד ן װא ם היט ן דע ם ײדיש ן
דת, װעלכ ע װער ן ארויסגעשטעל ט דור ך ד י פאראײניקט ע קאמיטעט ן פו ן ד י רע ־
ליגיעזע ײדן .
אזעלכע אויפרופ ן האב ן ארויםגעגעב ן ד י גרעסט ע צדיקי ם פו ן אונדזע ר
הײנטיקן דור , װ י הגאו ן הצדי ק דע ר ״חפ ץ חײ ם ומשנ ה ברורה״ , דע ר בעלזע ר רבי ,
גערער רבי , אסטראװצע ר רבי , ראדזימינע ר רב י או ן נא ך 50 רבײ ם או ן צדיקי ם
שליט״א.
זעט דעריבע ר אלײן , בארעכנ ט אײ ך מי ט א קלאר ן ישו ב הדעת , װעמע ן צ ו
פאלגן, ד י גרעםט ע צדיקי ם או ן גאוני ם פו ן הײנטיק ן דור , אדע ר להבדי ל דע ם כופ ר
בעיקר גרינבוים , װא ס הײם ט מאכ ן פרײ ע ײד ן פא ר דאזארעס ? קלײב ט איי ך
אלײן אוי ס : ד י ליםט ע נומע ר 1 פו ן פאראײניקט ע רעליגיעז ע ײדן , װא ם אי ז לויט ן
באפעל פו ן ״חפ ץ חײם ״ מי ט ד י איבעריק ע 50 גרעםט ע צדיקי ם שליט״א . אדע ר
דעם נומע ר 2 װעלכע ר שטאמ ט פו ן באפע ל פו ן רעליגיע־קעמפע ר או ן מחל ל שב ת
בפרהםיא, אדװאקא ט גרינבוים .
ובחרת בחײ ם ! — קלוי ב די ר אוי ם דע ם װע ג פו ן צדיקים , דא ם אי ז ד י ליםט ע
נומער 1 1
װאם הא ט געטא ן ד י אלט ע גמינ ע ז
און זע ט אליץ , אי ן דע ר בי ז איצטיקע ר גמינ ע האב ן געבאלעבאטעװע ט ד י 2
דאזארעם, װא ם זײנע ן מכלומרשט ע האנדװערקע ר או ן מזרחיסטן , װא ם האב ן ז ײ
אויפגעטאן ז
װען ד י תלמוד־תור ה גבאי ם האב ן דור ך שוױי ס או ן ארבע ט אויפגעשטעל ט
א תלומד־תור ה פא ר ארעמ ע קינדע ר מי ט 8 מלמדים , האב ן ד י 2דאזארע ם אוים ־
געהונגערט ד י מלמדי ם או ן פלײסי ק ניש ט געװאל ט געב ן קײ ן געלט . ד י תלמוד ־
תורה גבאי ם זײנע ן מי ד געװאר ן זי ך בעטנדי ק ב ײ ז ײ געל ט או ן דע ר דיקטאטארישע ר
דאזאר הא ט דערקלערט , א ז ע ם זײנע ן גענו ג 4 מלמדים . דא ם הײס ט ד י איבעריק ע
100 ארעמ ע קינדע ר זאל ן ארומלויפ ן אי ן דע ר גאם . או ן װע ן ניש ט ר ׳ שמשו ן
ראזענבערג מי ט ר ׳ אברה ם בערי ש נײמא ן װאלט ן מי ר שוי ן לאנ ג קײ ן תלמוד ־
תורה גיש ט געהאט .
װען דע ר בעדע ר הא ט ניש ט געװאל ט הײצ ן ד י מקװ ה הא ט ע ם דע ם דאזא ר
וױיניק געארט , או ן מענטש ן האב ן זי ך פארקיל ט או ן באקומע ן לונגען־פעלערן , או ן
436
פנקס מלאװ ע
װען ר ׳ הער ש מאנדר י הא ט געשאפ ט געל ט או ן אוי ך אויסגעלײג ט אײג ן געל ט הא ט
מען איצ ט אנגעהויב ן צורי ק הײצ ן ד י מקװה ׳ אבע ר דע ר דאזא ר הא ט אי ם נא ד
עד־הױם דא ם געל ט ניש ט אפגעצאלט .
װאו אי ז דא ס געל ט װא ם ליג ט נא ך פו ן מיט ן װינטע ר אוי ף א פארקא ן ארו ם
בית החײ ם ? װא ו זײנע ן ד י רערן , קראנע ן או ן אנדער ע מאיאנטקע ם פו ן דע ר מקװ ה
װאם װאלט ן הײנ ט װער ט געװע ן ד י שװער ע מיליארד ן ? װא ו אי ז דא ס בלע ך פו ן דע ר
שולעכל אויפ ן שטעט ל ? אל ץ אי ז צוגעגאנבע ט געװארן ׳ אדע ר װא ס אי ז מי ט דע ם
געשען ?
און א ט אזו י הא ט געװירטשאפ ט דע ר מזרחיםטישע ר או ן מכלומרשטע ר האנד ־
װערקער דאזאר .
װעמען װיל ן ז ײ מאכ ן פא ר דאזארעם ?
און א ט האב ן זי ך װידע ר גענומע ן ד י צױניסטן , מזרחיסט ן מי ט עטלעפ ע
מכלומרשטע האנדװערקע ה װא ם באמ ת זײנע ן ז ײ גא ר צױניםטיש ע םוחרים ׳ או ן
װידער ארײנגעגעב ן א ליםט ע מי ט בלוי ז פארטײ־לײ ט פא ר קאנדידאט ן אוי ף דא ־
זארעם, אבע ר װע ר זײנע ן זײ ?
— דא ם זײנע ן די , װעלכ ע האב ן צוגערויב ט א תלמוד־תורה־הוי ז פא ר זײער ס
א גימנאזיע . אונדזע ר תלמוד־תור ה הא ט דעריבע ר ניש ט געקראג ן קײ ן קאנצעםי ע
און 100 קינדע ר האב ן צוליב ן שול־צװאנ ג געמוז ט אנהויב ן גײ ן אי ן שקאל ע ארימ ׳
װאו מ׳לערנ ט ז ײ ניש ט צומא ל קײ ן צור ה פו ן קײ ן ״אלף ״ או ן ז ײ װעל ן צומא ל ניש ט
קענען דאװנען .
איר געדענק ט אװדא י װ י ד י ײדיש ע טרעגער ם האב ן געהא ט ארײנגעשטעל ט
די לאװקע ם פו ן תלמוד־תור ה אי ן הוי ז נא ך ר ׳ עזריא ל יצח ק מאקאװםק י ע״ ה או ן
דער ״מזרחי״־פרעזע ם הא ט אנגעשטעל ט זעלנער , װא ם האב ן ד י טרעגער ס געשלאג ן
און ד י תלמוד־תורה־לאװקע ם צורי ק ארויםגעװארפן .
און ערש ט נא ך דע ר מסירת־נפשדיקע ר ארבע ט פו ן ד י ארטאדאקסיש ע ײדן ,
װעלכע האב ן געגעב ן ריזיק ע געלט־םומען , או ן װעלכ ע אי ר הא ט אפ ט געזען ,
קומען שב ת אי ן שו ל שרײען , או ן ניש ט לאז ן לײענען , האב ן מי ר געדונגע ן פא ר
דער גימנאזי ע אנדער ע דירות , כד י דא ם תלמו ד תורה־הוי ז צורי ק צ ו באקומען .
אבער ד י גימנאזיע־אנפירע ר רוימע ן נא ך אל ץ ניש ט א פ אונדזע ר תלמוד ־
תורה־הויז או ן דע ר סטאראסט א הא ט שוי ן װידע ר אפגעזאג ט אונדזע ר ביט ע אוי ף
א קאנצעםי ע צולי ב דע ר דירה , אזו י א ז יעדע ר מינו ט אי ז מעגלע ך א ז ד י תלמוד־תור ה
זאל מע ן חליל ה פארמאכ ן צולי ב דע ר שול ד פו ן ד י גימנאזיע־לײט , 200 קינדע ר
װעלן מוז ן חליל ה זי ך װאלגער ן אוי ף דע ר גאם , או ן ד י עלטער ן װעל ן מוז ן באצאל ן
150 זלאטע ס שטרא ף פא ר ניש ט שיק ן ד י קינדע ר אי ן שקאלע .
זײערע קאנדידאט ן אוי ף דאזארע ם פיר ן ע ם א ן מי ט דע ר היגע ר גימנאזיע ,
מנקס מלאוו ע
437
װאו ד י קינדע ר װער ן אפגעםמ ט אל ם כופרי ם אפיקורםי ם או ן מחלל י שבתות .
מען לערנ ט ניש ט קײ ן קינדע ר דאװנען . ז ײ װײם ן ניש ט פו ן קײ ן תפילין . דערפא ר
וױיםן ז ײ צ ו מאכ ן שב ת אויםפלוגן , זכרי ם מי ט נקבו ת צוזאמע ן או ן מ׳אי ז מחל ל
שבת בפרחםי א אויפ ן שענדלעכםט ן ארט .
די לערער ם זײער ע פו ן גימנאזי ע עס ן טרפו ת ב ײ ניש ט ײד ן װא ם אי ז דע ר
גרעםטער חילו ל השם :
און א ט ז ײ זא ל מע ן ע ס אנטרויע ן אונדזע ר תלמוד־תורה ? װיל ט אי ר ד י
ארעמע תלמוד־תורה־קינדע ר אוי ך פא ר אזעלכ ע מחלל י שבתניקע ס דערציען ?
זײ האב ן ארויסגעשטעל ט אל ם דאזארעם ׳ פי ל אזעלכ ע מענטשן ׳ װא ם זײנע ן
מחללי שבתו ת חײב י כריתו ת רחמנ א ליצלן . דאװנע ן ניש ט או ן לײג ן ניש ט קײ ן
תפילין.
מלאװער ײד ן ז װיל ט אי ר טאק ע אזעלכ ע דאזארע ם האב ן ?
אײנער פו ן זײער ע מכלומרשט ע האנדװערקער־קאנדידאט ן הא ט דערקלער ט װע ן
מ׳איז געקומע ן צ ו אי ם נא ך א נדב ה אוי ף דע ר ישיבד ״ דא ם ע ר װע ט בעםע ר געב ן
אויף א קאשציא ל (להבדיל ) אײדע ר אוי ף א ישיבה .
ײדישער האנטװערקער ז װעםט ו טאק ע אזעלכ ן פא ר א דאזא ר מאכן ?
גאיב ניש ט װע ן מע ן רעד ט די ר אײן , א ז ע ר װע ט דײנ ע אינטערעם ן פאר ־
טײדיקן, א ט אי ז א פאק ט דא ס דע ר ביזאיצטיקע ר מזרחיםטישע ר או ן האנטװערקער ־
דאזאר װא ם אי ז אוי ך ראטמא ן הא ט גא ר פארגעלײג ט אי ן שטאט־רא ט דא ס דע ר
מאגיםטראט זא ל פו ן ד י ײדיש ע קצבי ם נעמע ן צ ו 2 קיל א פלײש , אי ז ע ס ניש ט
א שאנד ע װע ן אז א ״האנטװערקער־פארשטײער ״ טרע ט ארוי ם קעג ן ד י אינטערעם ן
פון ײדיש ע קצבים !
ײדישע קצבים : װע ט אי ר פא ר זעלכ ע לײ ט שטימען ?
און װע ן דע ר מאגיסטרא ט העכער ט מי ט אײ ן מא ל פא ר ד י מארק־שטײע ר מי ט
150 פראצענ ט ״פלאצאװע״ , או ן א דעלעגאצי ע פו ן קלײנהענדלע ר גײ ט צו ם צױנים ־
טישן מאגיםטראט־לאװניק , דע ר זעלבע ר װעמע ן ז ײ שטעל ן ארוי ם אי ן שפי ץ פו ן
זײער ליסטע , ענטפער ט ע ר ז ײ : ״״דע ר מאר ק געהער ט צו ם מאגיםטראט , הא ט אי ר
א בריר ה ניש ט צ ו שטײ ן אי ן מארק״ .
איז ע ם ניש ט א פארברעכ ן אזו י לײכטזיני ק זי ך צ ו באציע ן צ ו ארעמ ע ײדיש ע
מארק־שטײערס ?
ײדישע קלײנהענדלער ; װע ט אי ר פא ר אזעלכ ע מענטש ן אײע ר שטי ם אפ ־
געבןז
די זעלב ע לײ ט דריק ן שטענדי ק או ן זײנע ן מבז ה ד י ארעמ ע ײדיש ע בא ־
פעלקערונג. א ט האב ן ז ײ פארברעכערי ש קעג ן געזעץ , געפםל ט פו ן װאל־רעכ ט ד י
ארעמע ײד ן װא ם האב ן געמוז ט נעמע ן שטיצ ע אוי ף פסח , ז ײ װיל ן ניש ט דא ס
ארעמע־לײט זאל ן האב ן װאל־רעכט , או ן אוי ך קעגע ן שטימע ן אוי ף דאזארעס ,
438
פנקם מלאוו ע
זײערע קאנדידאט ן אוי ף דאזארע ם זײנע ן םאמ ע רייכ ע מענטש ן וועלכ ע פיל ן ניש ט
דעם גור ל פו ן ארעמאן •
װען דע ר שטאט־רא ט הא ט באהאנדל ט ד י פראג ע ט־ ן מאכ ן דע ם טאר ג או ם
שבת, װא ם ריר ט א ן אל ע ײדיש ע קלאם ן א ן אויםנאם ׳ אי ז צ ו דע ר זיצונ ג ניש ט
געקומען דע ר צױניםטישע ר ראטמאן , װעלכע ר װי ל איצ ט װער ן דאזאר . א ט אזו י
פארברעכעריש האנדלע ן ע ם דיז ע לײ ט קעגנאיבע ר ד י ײדיש ע בלוטיקםט ע אינ ־
טערעםן.
ײדישע האנטװערקער , םוחרי ם או ן קלײנהענדלער ן אי ר הא ט איצ ט א גע ־
לעגנהײט צ ו געב ן אײע ר ענטפע ר ד י דאזיק ע פאלקם־פאררעטער , קײ ן אײנציק ע
שטימע טאר ט אי ר ױ י ניש ט געבן .
זײ זײנע ן שטענדי ק פארנומע ן מי ט גימנאזיעם , טעואטער ם או ן בעלער ,
זײ האב ן ניש ט קײ ן צײ ט פא ר ײדיש ע אינטערעםן .
זײ ארבעט ן ניש ט אוי ף קײ ן ״בקו ר חולים״ , ״בי ת לחם״ , תלמו ד תורה , ישיב ה
און ״בי ת יעקב״ , יעד ע ײדיש ע זא ך אי ז ז ײ פרעמד , אפיל ו דע ר מזרחיםטישע ר
קאנדידאט אוי ף דאזא ר גײ ט אוי ף מאםקאראדן־בעלע ר או ן זיצ ט דאר ט אי ן בלויז ן
קאפ (אחו ץ ד י איבעריק ע שײנ ע מעשי ם זײנ ע פו ן א פא ר יא ר צוריק , אי ן ד י צײט ן
פון דע ר דײטשישע ר אקופאציע , װא ם יעדע ר מלאװע ר יי ד געדענק ט גאנ ץ גוט )
און װע ט אי ר ז ײ מאכ ן פא ר דאזארעם , װע ט אי ר מוז ן צאל ן עטא ט פא ר דע ר גימ ־
נאזיע, אי ר װע ט שתיע ן או ן קײנע ר װע ט אײ ך ניש ט ענטפערן , ע ם װע ט שוי ן זיי ן
פארפאלז•
פון ד י אל ע אומװירדיק ע מעשי ם זײנע ן פר ײ אונדזער ע קאנדידאטן , אונדזע ר
ליםטע אי ז א ן אומפארטײאיש ע רעליגיעז ע ליםטע , װא ו ע ם זײנע ן פארטרעט ן אל ע
שיכטן פו ן דע ר ײדישע ר באפעלקערונג , דערונטע ר אמת ע האנדװערקע ר או ן קלײנ ־
הענדלער, םוחרי ם או ן אנגעשטעלט ע ײד ן פו ן בי ת מדר ש או ן ד י שטיבלעך , װא ם
א ײדיש ע זא ך באריר ט זײ , ז ײ זײנע ן באקאנ ט מי ט זײע ר ארבע ט לטוב ת ד י רעליגיעז ע
און עקאנאמיש ע אינטערעם ן פו ן ד י מלאװע ר ײדן .
אונדזערע קאנדידאט ן זײנע ן ײדן , װא ם ארבעט ן אי ן שטאט־רא ט או ן להבדי ל
אין תלמו ד תורה , ביקו ר חולים , ישיבה , בי ת יעקב , פא ר םוחרים , האנטװערקע ר
און קליעהענדלער . ײד ן װא ם לאז ן זי ך קאסט ן געל ט אוי ף ײדיש ע זאב ן או ן װא ס
די אל ע ענינים , װא ם ד י גמינ ע הא ט איבע ר דע ם צ ו זאגן , באריר ט זײ .
דעריבער מלאװע ר ײד ן ! בארעכנ ט אײ ך אי ן דע ר לעצטע ר מינוט , גײ ט ניש ט
מיט גרינבוימ ס משרתי ם קעג ן ד י גרעסט ע צדיקי ם פו ן פוילן , דערװעק ט אי ן אײ ך
דעם ײדיש ן פונק , זאל ן אונדזער ע זײדע ס אי ן קב ר ניש ט האב ן מי ט אונד ז זי ך צ ו
שעמען, גי ט ניש ט איבע ר 200 תלמו ד תור ה קינדע ר אי ן ד י הענ ט פו ן מחלל י שבתות ,
װאם װעל ן ז ײ אויםשטעל ן דא ם ז ײ זאל ן קײ ן קדי ש ניש ט קאנע ן זאגן . געדענק ט !
פנקם מלאװ ע
489
איר װע ט דערבא ך חרט ה האבז ׳ אבע ר ע ם װע ט שוי ן זײ ן צ ו שפע ט ! טו ט דעריבע ר
באצײטנם דא ם זעלב ע װא ם אל ע ײד ן טוע ן או ן גײ ט פאראײניק ט צ ו ד י װאל ן מי ט
אלע ײד ן פו ן גאנ ץ פויל ן אונטע ר דע ר אנפירונ ג פו ן אונדזער ע צדיקי ם או ן
גאונים. װעלכ ע שטימע ן אל ע הײנטיק ן זונטא ג פא ר ד י ליםט ע פו ן ד י פאראיעיקט ע
רעליגיעזע ײדן . או ן דא ם אי ז נא ר ד י ליםט ע נומע ר 1 .
אלע מלאװע ר ײד ן א ן אויםנא ם שטימע ן פא ר דע ר ליםט ע גומע ר 1 !
פאראיעיקטער װאל־קאמיטע ט פו ן ד י רעליגיעז ע ײד ן אי ן מלאװע .
מלאװע. דע ם ס11.2זו. 1927
ח״ח
מלצװער קאמיטע ט
פון ״בונד ״
שבת. דע ם 111^ 13.1 װעל ן מי ר פײער ן דע ם 10־יאריק ן ױבילעאו ם פו ן
אונדזער מלאװע ר ארגאניזאציע ׳ דעריבע ר האב ן מי ר באשלאם ן אײנצוארדענע ן
אן עפנטלעכ ע אקאדעמי ע או ן אײנצולאד ן ד י חברי ם ב . װארשאװסקי . ח . פיזשיץ .
ש. דאװידאװיט ש או ן א פארשטײע ר פו ן צ״ ק אוי ף אונדזע ר ױם־טוב .
אויםער דע ם װעל ן מי ר ארויסגעב ן דע ם נומע ר 2 פו ן מלאװע ר װעקער .
װעלכער װע ט זײ ן געװידמע ט דע ם ױבילעאום .
איר װער ט געבעט ן זי ך באטײליק ן אי ן אים . שרײב ט אונד ז צ י אי ר װע ט אנטײל ־
נעמען אי ן אונדזע ר פײעחנ ג או ן אי ן דע ר צײטונ^ כ
מיר װארט ן אוי ף א תיכפדיק ן ענטפער .
מיט ח׳־גרו ם
מלאװער קאמיטע ט פו ן ./בונד״ .
פ.ס. אי ר װער ט געבעט ן זי ך צ ו פארשטענדיק ן מי ט ד י אויבנדערמאנט ע
חברים או ן אוי ך מיט ן חב ר װײםבליץ . װעלכע ר הא ט געגרינדע ט אונדזע ר אר ־
גאגיזאציע.
440
פנקס מל^װ ע
הילפסטעטיקײט
פאר נויטלײדנד ע ברידע ר -
דער סימבא ל פו ן דע ר ײדישע ר
פאלקס־אחדות.
א דרש ה פו ן מלאװע ר ר ב שליט״א , שב ת פ ׳
במדבר, תרפט , אי ן דע ר מלאװע ר שול , געװיד ־
מעט ד י הילפם־ארבע ט פו ן ד י מלאװע ר לאנדם ־
לײט אי ן אמעריקע , פא ר זײער ע ברידע ר אי ן
פוילן.
מלאװע, תרפ״ ט
מים רבי ם ל א יכל ו לכבו ת א ת האהבה , ונהרו ת ל א ישטפו ה
(שיר השירי ם ח׳ )
געדרוקט ב ײ ל . הײנםדארפ ן
להועד המאוש ר מטע ם הממשל ה בקישינו ב לתמיכ ת נגוע י הפרעו ת נשלח ן
מלאװע. ע״ י הצױני ם : מאק ם װאזנײנםק י 10 חב׳ ן מ • ליפםקי , י . א . שעער ,
ב. װײנבערגע ר כ״ א 5 רוב׳ ; צ . קלענע ץ 4 רוב׳ ן ש . ליפםקער , ע . י . מאקאװםקי ,
ד• פיזשיץ , נ . הערצבערג , מ . אללאנד , י . פער ל ע ם גלאװינםקי , נ . באניםלאװםקי ,
מ. בארינשטײן , א . מארקים , ת . אלטע ר כ״ א 3 רוב׳ ן א • מ . פיעטראקאװםקי , ױם ף נת ן
אלטער, י . מ . לידזבארםקי , ר . ל . גאלדשטײן , קלינקערשטײן , מ . גראםמאן , י . ד .
זילבערשטײן, פײג ע קלענעץ , ױד ל װײנבערגער , ױם ף פערלמוטער , ש . קאנעצק י
כ״א 2 רוב׳ ן מ . אלטער , ז . לידזבארםקי , מ . ד . אלארט , צב י דו ד װישינםקי , ש . רו ־
בינשטײן, ב . פערלמוטער , א . ריבאק , י . י . אלטע ר כ״ א 1.50 ר ׳ הר ב דפ ה ר ׳ יחיא ל
משה םעגאלאװיטץ , י . ריבאק , מ . קופעלד , צב י װיאר , הײ ם ברו ך פאלוש , י . מא ־
קאװםקי, ש . באניםלאװםקי , א . י . פשימעראװיטץ , ש . קרעשצענאװםקי , ל . טיטין ,
מ. ביעזוגםקי , גרינהויז , י . אײכלער , רבק ה מאקאװםקי , י . ז . ריבאק , װ . בראכפעלד ,
ש. מאנדרי , ח . מאקאװםקי , א . ניבארםקי , ש . בערנשטיץ , מ . װארשטאצקי , א . שיף ,
גאלדבערג, י . ה . דאנציגער , מ . ראזען , ד . ה . פרענקעל , ז . אלטער , ז . זילבערבערג ,
מ. ל . ראק , ה . נײמארק , מ . גרינבערג , מ . י . קלעניץ , ב . אײזענבערג , ש . װיאר , ד .
גארדאן, מ . מ . מערקער , א . מ . טורקעלטויב , ש . ליפשיטץ , ח . ד . צוקקער , א . װאר ־
שאװםקי, ד . ה . מאקאװםקי , א . שאלדײנםקי , מ . גרינבערג , ט . געזונדהײט , א . כהן ,
פנקס מלאוו ע
441
װ. מינץ , ה . זילבערבערג , ב . שטארקשטײן , מ . ליפשיטץ ׳ י . מ . כהן , מ . ביאליק ׳
א. א . ביעזוגםקי , ב . אולריק , ג . םטופסקי , דו ד טעמקין , נאטעלבער ג כ״ א 1 רוב׳ ;
ב. הירשזאה ן 75 קאפ׳ ; י . אלראט , ל . צײטאג , מ . מאקאװסקי , מ . סעגאל , י . קאר ־
זשעגאק, מ . אפאטאװםקי , י . גרזעביעגארזש , א . ד . זילבערמאן , י , דאמקעװיטץ , ד .
צאםגעק, ה . ד . מײזליש , א . ב . װיאר , י . ש . מאגדרזאק , פ . אפאטאװסקי , אלפע ר שלום ,
ש. בעגדער , י . לאקרעץ , ר . באגיסלאװםקי , רבק ה ליפשיץ , װ . שמידט , מ . לאסקע ,
א. ה . ראטמאן , אלעז ר פראגק , פ . אברעגץ , ש . גיצקין , ר . װיאר , י . ל . לעדערבערג ,
י. ב . אש , ה . ריגג , פ . שפירא , י . י . װיגער , י , כהן , א . אלעװגיקי , י . ש . ראזעגבערג ,
ט. פאטער , מ . זאיאגץ , ל . פריד , ל . זאגאן , ה . טאץ , מ . לאגדא , ה , ז . לעדער , י . כא ־
בײגםקי, גאלאמב , א . י . טיקולםקער , ש . י . גאטהילף , פ . לידזבארםקי , א . ראזעגשטײן ,
ח. פשיםוסקער , מ . כארזעלסקי , מ . ראטעגבערג , מ . אלטער , ש . דראטװע , י . ראזען ,
ח, ל . מײזליץ , ב . עסטרײך , ש . א . גאלדשטײן , יעק ב מאלעװיאק , י . ה , בראהן , ב . זיל ־
בערשטײן, י . פשעטיצקי , מ . אלטער , ל . אגקעל , א . י . גרזיבאװסקי , י . ציטרין , ג .
פיגוט, י . יעראזילימםקי , חג ה צאשגיק , מ . א טורש , י . לישיגםקי , בײל א ראזעגבערג ,
א, גריגבערג , מ . לאמסקי , י . א . בלאסס , ש . קירזבארםקי , א . ש . באריגשטײן , ברו ך
גאלדשטײן, מ . סאלדײגסקי , ה . מאיר , ח . ליפשיץ , י . מ . פילהער , י . י . װיטמאן ,
כ״א 50 קאפ׳ ן ח . ל . אפפעלד , א . ל . פאטאלאװםקי , ד ן פרוםסאק , י . מארדאװיט ץ כ״ א
כ״א 40 קאפ׳ ; י . דזשעדזיץ , י . גריגבערג , י . י . טאכגע , י . ברעגער , ש . י . אײדליץ ,
ט, טיבערג , א . דזאלדאװםקי , מ . עגאך , ל . זבאר , מ , כהן , ח . קלאפמאן , מ . װילגער ,
מ. מארימוגד , ד . אלטער , מ . סעגאל , ה . פ . גײמארק , י . מאקאװ , מ . פ . כהן , ל . לעדער ,
ז. מ . גאזשאק , ש . ראזעגבערג , מ . גורגע , ש . מ . גאלדבלאט , ה . מ . לאגדא , מ . פערעל ־
מוטער, ליפצ ע ראזעגבערג , א . א . ציטרין , ש . מ . פשיםכע , ג . גײמאר ק כ״ א 30 קאפ׳ (
לאה, י . סלאבאגורסקי , ש , מיצעגמאכער , ה . דזעזיטץ , ר . גוטמאן , ח . ברעםלע ר ה .
ליסקאװםקי, א . מ . גאלאגט , א . גרוא , ז . טוראװער , עקיב א כארזעלסקי , א . י . ליכ ־
טעגשטײן, א . ראזעגבערג , מ . צעכאגאװער , מ . גראםמאן , מ . גלאבוס , ע . ליפשיץ ,
ז. ליכטעגשטײן , י . י . בעלדט , ד . אפאטאװםקי , ח . גאלדבערג , ג ח באגיסלאװםקי ,
כ״א 25 קאפ׳ ; ש . מ . לאםקע , ל . דזיקאװםק י װ . ליפיגםקי , ג . שצעפקאװםקי , י . בלום ,
ש. קלײן , רבק ה פריד , ז . באראגאװער , ה . גוטמאן , אהר ן דזשאלדאװסקי , מ . יאשיגסקי ,
מ. רײמאן , ק . קאלמאן , יחזקא ל בלום , י . טאכגע , ז . גאגלין , א . ש . װאלארםקי , ד .
שירכעל, ח . ל . ראזען , י . פײגעגבוים , מ . מיקדאל , י . װארשאװסקי , מ . מאקאװער ,
מ. ליכטעגשטײן , שר ה ליכטעגשטײן , ישעי ה לאגדא , מ . ראטעגבערג , א . י . ראזען ,
ח. גרזעביעגארש , ש . גרזעביעגארש , ש . ראמאג א כ״ א 20 קאפ׳ ; י . ח . װײגשטאק ,
י. ראדאק , י . גאלדאגםקי , דבור ה צעכאגאװער , ח . ש״ץ , פ . איגדיצקי , א . צוקערקאפף ,
ש. ב . ליכטעגשטײן , א . װאליארםקי , א . ליבערמאן , גוטמאן , ל . װאליארסקי , א . בערג ,
מ. פיגקום , ג . סטאדא , א . רימארש , י . לאגדא , ש . ב . שפירא , י . מ . גרשעביעגארש ,
ב. םאלדויםק י כ״ א 15 קאפ׳ ; א . מ . מאגדעזאך , א . בילאװיטץ , שײג ה דזאלדאװםקי ,
442
פנקס מל^װ ע
י. קאזאק , ז . גרזעביענארזש , נת ן קלײן , ב . סאקאלאװער ׳ ה . באשעלםקער ׳ ק . פיזשיץ ,
י. גרינבערג , מ . פלישארש , א . אזאנא , א . קאזארש , אלמנ ה חיה , ש . י . גאלדבערג ,
לאה ליכטענשטײן , מ . י . מיגדאל , ק . בײלאװיט ץ כ״ א 10 קאפ׳ ן חי ה שר ה פאדיאן ,
ה. לענצנער , מ . יאקאבאװיטץ , ג . ליכטענשטײן , העני ך םערקאל , א . ד . אײדליץ ,
בערנבוים, ש . װאלפאװיץ , ח . פערלע , מש ה ש . ברענער , כ״ א 5 קאפ׳ : יצח ק ני ס
3 קאפ׳ .
״הצפירה״, װארשע , 1903 , נומ ׳ 151 . ס״ ה 217,63 רוב ׳
8 גרו ס פו ן ד י לעבךגעבליבענ ע
יידן אי ן מלצװ ע
פרײנד חײ ם :
אײער ברױ ו געשריב ן צ ו װאל ף אלטאי ם דערהאלטן . לײדע ר מוז ן מי ר אײ ך
מודיע זײן , א ז אײע ר שװעסטע ר או ן שװאגע ר װאל ף או ן קינדער , אוי ד אײע ר
שװעסטער שײנ ע מי ט ד י קינדער , זײנע ן אומגעקומען , בעסטיאלי ש אומגעקומען ,
דורך ד י ברודיק ע הענ ט פו ן היטלער ס באנדע ס אי ן ד י ארבעט־און־פארניכטונגם ־
לאגערן.
איך גי ב איבע ר װײטע ר צ ו שרײב ן דע ם ברױ ו צ ו אײ ך אײער ן א פרײנד ,
װאם אי ז ניצו ל געװאר ן או ן לעב ט צװיש ן דע ר גרופ ע אפגעראטעװעט ע ײד ן אי ן
מלאװע. דא ס אי ז אליה ו סעלארסקי .
ליבער פרײנ ד חײם , דײ ן ברױ ו הא ט מי ך שטאר ק דערפרײט . כ׳הא ב זי ד
אבער באװײנט , ארויסשרײבנדי ק דע ר גור ל פו ן דײ ן פאמיליע . ס׳אי ז אבע ר
פארפאלן. יעדע ר איבערגעבליבענע ר ײ ד אי ן ^■יל ן אי ז מי ט אז א שטרא ף בא ־
שטראפט געװארן . אי ך אלײ ן בי ן געװע ן א פאטע ר פו ן א פאמיליע , א פרו י מי ט
זעקם קינדער , א ן אײדע ם מי ט א שנור , צוזאמע ן צע ן מאן . או ן איצ ט בי ן איך , אוי ף
מיינע עלטער ע יארן , געבליב ן פו ן ד י טויט־לאגער ן בלוי ז מי ט אײ ן זון . שטע ל
דיך פא ר — מי ר האב ן געמוז ט קוקן , װ י ז ײ פארגאזעװע ן או ן פארברענע ן אונדזער ע
פאמיליעם. נא ר ם׳אי ז פארפאלן . מי ר מוז ן וױיטע ר לעבן .
מיר האב ן געמוז ט װאוינע ן אי ן א געטא , אי ן דע ר טעפע ר גאס , אי ן דע ר
פלאצקער גאם , װא ו ז ײ האב ן יעד ן טא ג געשאס ן או ן געהאנגע ן ײדן . אזו י האב ן
פנקס מלאוו ע
443
מיר געלעב ט ד י ערשט ע צוױ י יא ר בײ ם היטלער־רעזשים . נא ך ד י צװי י יא ר הא ט
זיך אנגעהויב ן א ן אלגעמיע ע פארניכטונ ג } מענע ר או ן קינדער ׳ מאמע ם או ן קלײנ ע
קינדער זײנע ן טראנספארטנװײ ז אװעקגעשיק ט געװאר ן פו ן אל ע שטע ט אי ן פוילן ,
צום פארברעגען . אזו י הא ט דא ם לעב ן אויסגעזען . מייל ן אי ז דא ס בית־הקברו ת
פון 6 מיליא ן ײדן .
איך פערזענלע ך הא ב גאנ ץ גו ט געהא ט אי ן געטא . אי ך הא ב פארדינט . אבע ר
דאס אי ז מי ר ניש ט אײנגעגאנגען . אי ך הא ב געארבע ט מי ט דײ ן װאלפ ן שותפו ת
שנײדערײ. ד י תלי ה פא ר ד י ײד ן אי ז אבע ר שטענדי ק געשטאנע ן גרײט . הינטע ר
יעדן ײדג ם פעגצטע ר א תליה . ד י תלױ ת זײגע ן געשטאנע ן קעגנאיבע ר דע ם שול ־
הויף. אײ ן מא ל האב ן ז ײ געהאנגע ן פי ר מאן . צװ ײ װאכ ן שפעטע ר האב ן ז ײ גע ־
האנגען אל ע קהילה־פארשטײער , פופצ ן מאן . צװיש ן ז ײ מײ ן ײנגםט ן ברודע ר
חײם. או ן מי ר אל ע האב ן געמוז ט שטײ ן או ן קוק ן װ י ד י חױ ת הענגע ן ײדן . מי ר
האבן, פארשטענדלע ך געװײנט . או ן װײ ל מי ר האב ן געװײנט , האב ן ז ײ געשאם ן
פופציק ײד ן או ן ז ײ ארײנגעװארפ ן אי ן א מאםן־גרו ב ב ײ נחמ ה פיגא ט אויפ ן הויף .
די גאנצ ע ײדיש ע געט א אי ז געװאר ן אי ץ בית־הקברות .
בלויז א קלײנ ע גרופ ע ײד ן האב ן דערלעב ט א נקמ ה א ן שונא , האב ן דער ־
לעבט ד י פרײהײט . מי ר װיל ן ארויסנעמע ן פו ן דע ם מאסן־גח ב אוי ף פיגאט ס
הויף, ד י קדושי ם או ן ז ײ מקב ר זײ ן אוי ף א הײליק ן ארט . אוי ף דע ם אלט ן גוטן ־
ארט אי ז נישט א קײ ן רײד , װײ ל ד י דײטש ן האב ן דא ם גאנצ ע גוטע־אר ט פאר ־
װאנדלט אי ן מאםן־קברים . מי ר געפינע ן דאר ט מאם ן בײנער , קע פ או ן פי ם פו ן
אונדזערע פאטער ם או ן מוטערס , שװעסטע ר או ן קינדער . מי ר װעל ן פאטאגרא ־
פירן דע ם בית־עול ם או ן אײ ך צושיק ן ם׳בילד , װ י דא ס בית־הקברו ת זע ט אוים .
מיר, ד י קלײנ ע גרופ ע איבערגעבליבענ ע ײדן , זײנע ן גיש ט אימשטאנ ד דא ם
אלץ צ ו מאכן . דא ם אי ז פארבונד ן מי ט א ס ך געלט . מי ר װיל ן פו ן אײך , א ז אי ר
זאלט ניש ט שטײ ן פו ן דערװײטנ ס או ן אונד ז באהילפי ק זײן .
חײם, אי ך בע ט דיך , גי ב דע ם ברױ ו צ ו לײענע ן אל ע מלאװע ר לאנדסלײט .
אונדזערע בעסט ע גרוסן , בענקענדיקע , דע ם דיכטע ר או ן אונדזע ר לאנדסמא ן ױם ף
אפאטאשון. מי ר גרים ן אי ם או ן װיל ן נא ר הער ן זײנ ע געדרוקט ע זאכ ן אי ן דע ר
צײטונג או ן אי ן דע ם בוך , מי ר דורשטיקע , איבערגעבליבענ ע ײדיש ע לעזע ר פו ן
זײנע װערק .
מלאװער לאנדסלײט , מי ר זײנע ן מאראלי ש צעבראכן , קענע ן מי ר ניקז ט שרײבן ,
קענען ניש ט קאנצענטריר ן אונדזער ע געדאנקען . אינע ם נאענטםט ן ברױ ו װעל ן
מיר מע ר שרײבן .
444
פנקס מלאוו ע
בלײב געגרים ט פו ן מי ר דיי ן חב ר או ן פריינ ד אליה ו םאלארםק י מיט ן זון .
די פארשטײע ר פו ן מלאווע ר קאמיטעט ן אליה ו םאלארםקי , אברה ם שאפט ,
משה דו ד פרענקעל , שלו ם דרעזנער , ראוב ן שרי ט (םעקרעטאר) , שר ה שפיגע ל
(קאנדידאט), לײב ל ניכלײנםקי .
ײדישער קאמיטע ט אי ן מלאװ ע
נאוועמבער 25 , 1945 . דלוג ע 7
אױםצוגן פו ן בו ך ״להבו ת באפר ״
(איבערן אויפשטאנ ד אי ן װילנע ר געטא )
פון רוזשק א
זײט שי׳ב * מענד ל בארנשטײן , געבויר ן אי ן מלאװ ע אי ן יא ר 1917 , א מיט ־
גליד פו ן ״פרײהײט״ , קעמפע ר אי ן דע ר פאראײניקטע ר פארטיזאנע ן ארגאניזאציע ,
געפאלן אי ן קאמף •
זײט קי׳ א : צװיש ן ד י 40 ארבעטע ר פו ן ײװ״ א געפינע ן זי ך 6 חברי ם פו ן דע ר
פאראײניקטער פארטיזאנע ן ארגאניזאציע . ד י אל ע 40 װײם ן נישט , א ז צװיש ן דע ם
פאעט םוצקעװער , דע ם םטאלע ר מענד ל בארנשטײן , דע ם חב ר פו ן,/השומ ר הצעיר ״
קאװנער, דע ם שריפטשטעלע ר שמערק ע קאטשערגינםק י או ן רייז ל אי ז פארא ן א ניש ט
אנזעבארע פארבינדונ ג . . .
... ע ם דאכ ט זיך , א ז מענד ל בארנשטײ ן לײג ט ארײ ן זײנ ע גאנצ ע חושי ם
אין שמוגלע ן פאפי ר צו ם פארקויפ ן . . .
.... דע ר םטאלע ר מענד ל בארנשטײן , װא ם זע ט אוים , װ י ע ר װאל ט גארניש ט
געהאט קײ ן געמײנזאמע ם מי ט דע ר ״אינטעליגענ׳ף , הא ט אויפגעבוי ט אי ן זיי ן
קעםטל פו ן םטאלער־כלי ם א טאפלט ן באדעם , או ן אי ן דע ם קעםטל , װא ם ד י פא ־
ליצײ רעװידיר ט ע ס יעד ן טאג , אי ז באהאלט ן דא ם געװער , װא ם מענד ל נעמ ט אי ן
ײװ״א או ן ברענג ט ארי ק אי ן געטא .
זײער װינצי ק ײד ן האב ן זי ך געשמד ט אי ן מלאװע . אי ץ שמ ד הא ט אבע ר
א קולטור־היםטאריש ן אינטערע ם או ן דעריבע ר אי ז כדא י אי ם צ ו דערמאנען .
א װארשעװע ר אדװאקא ט מאריא ן לאנדאװםק י (געבויר ן 1847 ) אי ז געװע ן
דער זו ן פו ן ד י מלאװע ר ײד ן ױא ל לאנדאװסק י או ן מיכל ע קעניגסבערגער . דע ר
דאזיקער אדװאקא ט הא ט זי ך געשמד ט אי ן יא ר 1892 . מאריאנ ס װײ ב או ן טאכטער ,
די בארימט ע פיאניםטי ן או ן קאמפאזיטארק ע װאנד א לאנדאװםקא , װא ם אי ז גע ־
בוירן געװאר ן אי ן 1878 או ן װא ס װאוינ ט אי ן נױ־יארק , האב ן זי ך געשמד ט אי ן
יאר 1893 .
.145 .צ) 8 ,״7)ג1ס ? 1:)£1ס6^1 ״
,1111181116•^ 1106ל133> 113 06)601סע 38 611136 ס 33001103) 041101 ,(1900 )
.21 , 1900 ,< 600404 8|<81ס 4:11 .)161> 4660 66 8 )181>3118) 1 21 136703>ץ6 ס 0611) 1 8
מלאװער לאנדםמאנשאפט ן
חײם יאני ש
בערל קאה ן
טוביה װינדיצק י
. ה
נחמן אק ס
חײם יאני ש
מלאװער־בענדינער־אפאטאשו־
ברענטש 639 ארבעטער־רינ ג
3ונקט ו ױ אל ע ײדיש ע *ריבערגעקומענ ע אי ו ד י מחייניקןז ע
שטאטן, אזו י האב ן אוי ך ד י מלאװע ר ײדיש ע לאנדםלײ ט געגרינדע ט ד א ױיער ע
אײגענע ארגאניזאציעם . אי ן נױ־יאר ק עקזיםטיר ן הײנט־צו־טא ג צװ ײ אנגעזעענ ע
ארגאניזאציעם פו ן מלאװע ר לאנדסאי ט : ד י מלאװע ר ״םאםײעטי ״ או ן דע ר מלאװע ר
ארבעטער־רינג צװײג . ד י מלאװע ר ״סאםײעטי ״ צײל ט הײנט־צו־טא ג א מיט ־
גלידערשאפט פו ן 200 . אי ן גיכ ן גײ ט ז י שוי ן פראװע ן אי ר 50־יאריק ן ױבל . דע ר
הויפט־צװעק פו ן דע ר ״םאסײעטי ״ בײ ם גרינד ן אי ז געװען נ צ ו געב ן קראנקן ־
בענעפיט צ ו זײער ע ״ברידער״ , צ ו העלפ ן אוי ף א געמײנזאמע ן אופ ן אל ע נויט ־
לײדנדיקע מיטגלידער , או ן צ ו פארזארג ן יעד ן אײנציקן ׳ נא ד הונדער ט או ן צװאנצי ק
יאר, מי ט קרקע . מי ט דע ר צײ ט הא ט ד י מלאװע ר ״סאםײעטי ״ אנגעהויב ן אוי ד
צו שיק ן מי ט א ברײטע ר האנ ט היל ף ד י נויטלײדנדיק ע לאנדסלײ ט אי ן דע ר אלטע ר
הײם גופא .
די מלאװע ר ״םאםײעטי״ , אדע ר װ י מ׳רופ ט ז י אנדערש , ד י ארגאניזאצי ע פו ן
אלטע מלאװער , באשטײ ט פו ן מלאװע ר אימיגראנטן , װא ם זײנע ן אהע ר געקומע ן
צוליב פארשײדענ ע עקאנאמיש ע סיבות : טײ ל זײנע ן אנטלאפ ן פו ן פאניען , האב ן
געװאלט אויסמײד ן צ ו דינע ן דע ם צאר , טײ ל זײנע ן געקומע ן זוכ ן ברויט . דא ם
זײנען געװען , װ י געזאגט , ד י ערשט ע שװאלבן . נא ד ז ײ הויב ן א ן א הע ר צ ו קומע ן
אימיגראנטן צולי ב פאליטיש ע טעמי ם : ד י װא ם האב ן געהא ט א חל ק אי ן שטירצ ן
די צאריש ע זעלבםט־הערשאפט , או ן בכל ל אינטעליגענטן , װא ם האב ן געזוכ ט א
פרײען צוטרי ט צ ו ד י העכער ע בילדונג־אנשטאלטן . א ט ד י ױגנטלעכ ע מלאװע ר
447
448
פנקם מלאוו ע
פון דע ר שפעטערדיקע ר אימיגראצי ע האב ן שוי ן געזוכ ט זי ך צ ו פאראײניק ן מע ר
צוליב קולטורעל ע או ן פאליטיש ע ענינים . צוערש ט הא ט א גרופ ע פו ן ז ײ זי ד ארגא ־
ניזירט אי ן א ױגנט־קרײז ׳ װא ס פלעג ט זי ך פו ן צײט־צו־צײ ט צונויפקומע ן או ן
דיםקוטירן אקטועל ע או ן פאליטיש ע געשעענישן ׳ אדע ר ארומרעד ן א װיכטי ק נ ײ
בוך פו ן דע ר מאדערנע ר ײדישע ר ליטעראטור . דער־ א ױגנט־קרײ ז הא ט אבע ר
געטראגן א רײ ן פרױואט ן כאראקטער . צ ו לאנג ׳ פארשטײ ט זיך , הא ט אז א פאר *
אײניקונג ניש ט געקענ ט זי ך האלטן . דע ר אויםברו ך פו ן דע ר ערשטע ר װעלט ־
מלהמה הא ט טאק ע גור ם געװע ן ד י גרופ ע זא ל זי ך צעפאלן . אבע ר בלוי ז אוי ף א
קורצער צײט . גלײ ך נא ך דע ר מלחמה ׳ װע ן דא ם לעב ן בכל ל הא ט אנגעהויב ן אנ ־
צונעמען צורי ק זײ ן נארמאל ן גאנג ׳ קומע ן זי ך אויפסנ ײ צונוי ף עטלעכ ע מלאװע ר
ױגנטלעכע, כד י זי ך צ ו ארגאניזיר ן אי ן א שטארקע ר פראגרעםױוער , מע ר צעמענ ־
טירטער, ארגאניזאציע . צ ו יענע ר צײ ט הא ט שוי ן ד א געהא ט עקזיסטיר ט דע ר
ײדישער ארבעטער־רינ ג — דע ר גרעםטע ר ארבעטער־ארד ן פו ן דע ר גאנצע ר
װעלט. מאטעריעל ע קעגנזייטיק ע הילף , פרײנטשאפ ט או ן קלאםנבאװאוםטזײ ן
זײנען ד י פרינציפן , אוי ף װעלכ ע דע ר ארבעטער־רינ ג באזיר ט זיך . א ט ד י פרינציפ ן
פלום םאציאלסיטיש ע אויפקלערונ ג או ן קולטו ר האב ן שטאר ק אפעליר ט צ ו ד י
ױנגע מלאװער . א גחפ ע פו ן 25 מלאװער , צװיש ן װעלכ ע א ס ך האב ן שוי ן דא ן
געהערט צו ם ארבעטער־רינג , הא ט זי ך אי ן דעצעמבע ר 1920 אפיציע ל ארגאניזיר ט
און אי ז אנערקענ ט געװאר ן אל ם דע ר ״מלאװע ר ברענט ש 656 ארבעטער־רינג״ . ס׳הא ט
לאנג ניש ט גענומע ן או ן דע ר ברענט ש אי ז זי ך צעװאקס ן דר ײ מא ל אזו י פי ל אי ן
צאל. דע ר ערשטע ר םעקרעטא ר פו ן ברענט ש אי ז געװע ן װאװ ע װישינםקי . דע ר
לעצטער הא ט א ם ך בײגעטראג ן צו ם דערפאל ג פו ן דע ר ארגאניזאציע . נא ך א פא ר
חדשים, װע ן דע ר ברענט ש אי ז שוי ן געװע ן פעם ט איינגעפונדעװעט , רעזיגניר ט ע ר
פון זײ ן אמט . זײ ן פלא ץ פארנעמ ט דא ן אײנע ר פו ן ד י גרינדע ר פו ן ברענטש ,
מרדכי קליבארד , װא ם האל ט א ן מי ט גרוי ם דערפאל ג דע ם אמ ט עד־הױם . פא ר
דער גאנצע ר צײ ט װא ם קליבאר ד אי ז םעקרעטאר , הא ט דע ר ברענט ש שוי ן דורכגע ־
מאכט פארשײדענ ע פאז ן פו ן יריד ה או ן אויפשטײג . אדאנ ק אבע ר ד י ארגאניזא ־
ציאנעלע פעאיקײט ן פו ן םעקרעטאר , אי ז דע ר ברענט ש אלעמא ל ארויםגעקומע ן
פון זײנ ע קריזים ן א געזונטע ר או ן געשטארקטער .
אין יא ר 1929 הא ט דע ר ארבעטער־רינ ג דורכגעמאכ ט אײנע ם פו ן זײנ ע קרי ־
טישםטע קריזיסן . גאנצ ע ברענטשע ס או ן אוי ך יחידי ם האב ן זי ך דעמאל ט אפגע ־
שפאלטן פו ן ארבעטער־רינג . אוי ך דע ר מלאװע ר ברענט ש הא ט ניש ט אויסגעמיט ן
די קאנםעקװענצ ן פו ן דע ר שפאלטונג . דע ר ברענט ש הײב ט א ן צ ו װער ן אל ץ
קלענער או ן שװאכער . װ י באװאוםט , הא ט דע ר ארבעטער־רינ ג רעקרוטיר ט זײנ ע
מיטגלידער כמע ט אויםשליסלע ך פו ן ד י נ ײ אריבערגעקומענע . מיט ן אפשטעל ן
פנקס מלצװ ע
449
די אימיגראצי ע אי ן ד י פאראײניקט ע שטאטן ׳ אי ז אוי ך געווא ח דע ר רעזערוואוןן ר
פון נײ ע צוגעקומענ ע מיטגלידע ר כמע ט װ י אי ן גאנצ ן אויסגעטריקנט . פאר ן
ברענטש אי ז אי ן יענע ר צײ ט געשטאנע ן ד י פראג ע ממ ש פו ן זײ ן אדע ר ניש ט זײן .
גראד הא ט דע ר צופא ל געמאכט ׳ א ז אוי ך א ן אנדע ר ארגעטער־רינ ג ברענטש ׳
דער בענדינע ר ארבעטער־רינ ג ברענט ש 639 זא ל דורכמאכ ן דע ם זעלביק ן קריזים .
פארשטײער פו ן בײד ע ברענטשע ם זײנע ן זי ך צוזאמענגעקומע ן או ן פארהאנדל ט
די פראג ע פו ן פאראײניק ן זיך . דע ר רעזולטא ט אי ז געװע ן א גוטער . בײד ע
ברענטשעס האב ן באשלאס ן זי ך משד ך צ ו זיק . ע ס אי ז געשאפ ן געװאר ן א פאר ־
אײניקטער ברענט ש מיט ן נאמע ן מלאװער־בענדינע ר בר . 639 א . ר . געשע ן אי ז דא ם
אין יא ר 1932 . פו ן דע ר צײ ט אן , הויב ט דע ר ברענט ש א ן צ ו װער ן אל ץ לעבעדיקע ר
און אקטױוער . הײנט־צו־טא ג פארמאג ט דע ר ברענט ש 130 מיטגלידע ר פו ן כמע ט
אלע ריכטונגע ן או ן אנשויאונגע ן אוי ף דע ר ײדישע ר גאם . דע ר ברענט ש אי ז
טאקע א מיניאטו ר פונע ם ײדיש ן װעלטל . זײנ ע פארזאמלונגע ן װער ן תמי ד פאר ־
װאנדלט אי ן א ן ארענ ע װא ו ע ם װער ן דיסקוטיר ט אל ע װיכטיק ע פראבלעמען , װא ם
האבן א שײכו ת צו ם ײדיש ן געזעלשאפטלעכ ן או ן קולטורעל ן לעבן . פארזאמלונגע ן
קומען פא ר צװ ײ מא ל אי ן חוד ש ן אײ ן אלגעמײנ ע או ן אײ ן עקזעקוטױו־פארזאמלונג .
דער ברענט ש הא ט אויםגעשטרעק ט ברײ ט זײ ן האנ ט צ ו די ׳ װא ם האב ן זי ך
גענויטיקט אי ן הילף . פא ר ד י לעצט ע צע ן יא ר הא ט דע ר ברענט ש נא ך מע ר פאר ־
פילפאכט זײנ ע הילפס־אקטױויטעטן . פא ר דע ר דערמאנטע ר צײ ט הא ט דע ר
ברענטש געזאמל ט צװיש ן זײנ ע מיטגלידע ר אי ן דורכשני ט יערלע ך ד י םומ ע פו ן
1500 דאלער . דא ם געל ט אי ז פארטײל ט געװאר ן צװיש ן ד י ײדיש ע נאציאנאל ע
הילפס־ארגאניזאציעם גאנצ ע הונדער ט פראצענט .
אויך אויפ ן קולטורעל ן געבי ט הא ט דע ר ברענט ש צ ו פארצײכענע ן היפש ע
פאזיטױוע דערגרײכונגע ן : אי ן יא ר 1937 הא ט דע ר ברענט ש געפראװע ט דע ם
סצ־יאריקן געבורטםטא ג פו ן אײנע ם פו ן זײנ ע חשובםט ע מיטגלידע ר — דע ם בא ־
רימטן שרײבע ר או ן בן־עי ר ױם ף אפאטאשו . ב ײ דע ר דאזיקע ר שמח ה הא ט דע ר
ברענטש צוגעטײל ט דע ם בעל־שמח ה א מתנ ה א ביבליאגראפי ע פו ן זײנ ע װערק ׳
װאם נעמ ט ארײ ן אל ע זײנ ע ליטעראריש ע שאפונגע ן בי ז יענע ר צײט . א המש ך
פון דע ר ביבליאגראפי ע הא ט דע ר ברענט ש ארויםגעגעב ן אי ן יא ר 1948 , װע ן ע ם
איז געפײער ט געװאר ן דע ר 60־יאריקע ר געבורטםטא ג פו ן אפאטאשון . צו ם
סצ־יאריקן געבורטסטא ג הא ט דע ר ברענט ש אוי ך אנגענומע ן דע ם נאמע ן פו ן
בעל־ױבל אל ם אויסדרו ק פו ן אנערקענונ ג צ ו או ן פא ר זײנ ע װערטפול ע װערק . דע ר
ברענטש הײם ט פו ן דא ן אן : מלאזוער־בענדינער־אפאטאש ו ברענט ש 659 א . ר .
הײנט־צו־טאג שפיל ט דע ר ברענט ש א װיכטיק ע ראל ע אינע ם לעב ן פו ן גאנצ ן
450
פנקס מל^װ ע
ארבעטער־ריבג דע ר ברענט ש װער ט אנערקענ ט אל ם אײנע ר פו ן ד י פראגרעםיװםט ע
און קולטורעלםט ע צװיש ן ד י פיל ע הונדערטער , װא ם דע ר גאנצע ר ארד ן פאר ־
מאגט.
די באאמט ע או ן ד י עקזעקוטױ ו היעט־צו־טאג *
מרדכי קליבאר ד — סעקרעםא ר
דוד קאפלא װ — האספיטאלע ר
אהרן ביאלי ן — פראטאקא ל סעק ה
מאקם םפרינגע ר — קאסירער .
ם. אלטע ר
מ. ברײע ר
ל. בעקע ר
ם. גאלדשטי ץ
ה. מאני ש
ה. לאםק י
ם. ראזען •
בערל קאה ן (מישנער )
די מלאװע ר סאסײט י אי ן נױ־יאר ק
די מלאװע ר םאסײט י גרײ ט זי ך בקרו ב צ ו פײעד ן דע ם גאלדענע ם ױב ל —
איר פארגאנגענע ם האלב ן יארהונדערט . דא ס איז ׳ א ן ספק ׳ א גא ר פאםיק ע דאט ע
צו פארצײכענע ן אי ר אנטשטײאונ ג או ן אנטװיקלונג .
די ארבע ט פו ן דע ר מלאװע ר סאסײט י קע ן אײנגעטײל ט װער ן אי ן עטלעכ ע
טײלן או ן אי ן פארשײדענ ע פעריאדן . ערשטנם , ד י ארגאניזאציאנעל ע ארבעט ,
װי דא ם צונויפנעמע ן ד י אריבערגעקומענ ע מלאװע ר או ן ױ י מאכ ן פא ר סאםײט י
מיטגלידער. דא ס הא ט אנגעהאלט ן בי ז צו ם אויסברו ך פו ן דע ר ערשטע ר װעלט ־
מלחמה, בי ז 1914 . צוױיטנם , אלגעמײנ ע װיכטיק ע או ן נוצלעכ ע אײנפירונגע ן
לטובת אונדזער ע םאםײט י מיטגלידער . דריטנם , הילפם־ארבע ט אי ן מש ך פו ן
דער ערשטע ר װעלט־מלחמ ה בי ז צ ו דע ר צװײטע ר װעלט־מלחמה , 1939 , לטוב ת
אונדזערע נויטלײדנדיק ע ברידע ר אי ן דע ר אלטע ר הײ ם מלאװע . פערטנם , ד י
װידער באנײטע , גרויס ע הילפם־ארבע ט נא ך דע ר צוױיטע ר בלוטיקע ר װעלט ־
מלחמה. לטוב ת ד י רעשטלע ך לעבן־געבליבענע , צעװארפענ ע או ן פארװאגלט ע
מלאװער ײד ן איבע ר גא ר דע ר װעלט .
צוליב פאליטיש ע או ן עקאנאמיש ע סיבו ת האב ן ד י מלאװע ר ײד ן פארלאז ט
זײער הײם־שטא ט או ן האב ן אײנגעװאנדער ט אי ן דע ר נײע ר פרײע ר װעל ט —
אמעריקע.
ארעמע, נידערגעשלאגענע , האפענונגםלאזע , הא ט ז ײ דע ר נױ־יארקע ר האפ ן
אלעמען ארײנגעװארפ ן אי ן א װילד־פרעמדע ר שטאט , צװיש ן פרעמד ע מענטש ן מי ט
א פרעמדע ר שפראך , א ן א זיכערקײ ט פא ר דע ם מארג ן או ן א ן קרובים , א ן נאענטע .
פאר װעמע ן דא ם האר ץ אויסצורעדן , א ן עצ ה האלט ן אי ן א ן עת־צר ה אי ז ניש ט געװען .
אין בעסט ן פא ל — זײע ר װינציק . פארשטײ ט זיך , א ז מע ן הא ט זי ך דערפיל ט
פאראײנזאמט, דערפיל ט זי ך נא ך עלנטע ר או ן אי ן הארצ ן אי ז געװע ן א בענקשאפ ט
נאך א װארעמע ר הײמישע ר םביבה , נא ך א חברי ש װינקל , אזו י צ ו זאגן , װא ו מ׳זא ל
452
פנקס מל^וו ע
זיך געפינע ן ניש ט בלוי ז פר ײ או ן הײמיש , נא ר ע ם זאל ן אי ן א געװיםע ר מא ם אוי ך
באפרידיקט װער ן ד י טאג־טעגלעכ ע נויטן , װא ם דא ם נײ ע לאנ ד הא ט פא ר ז ײ
געשאפן. דא ם װער ט דע ר אמתע ר הינטערגרונ ט אי ן יענע ר צײט , פו ן װאנע ן ד י
אידעע פו ן לאנדםמאנשאפט־חברות , סאסײטי ם או ן אנדער ע ארגאניזאציע ס װאקס ן
ארויס. או ן מענטש ן װא ם זײנע ן געקומע ן פו ן אײ ן שטא ט זאל ן זי ך באל ד פו ן
דער ערשטע ר באגעגעניש , דא , דערנענטער ן או ן זי ך ארגאניזיר ן אי ן א לאנדםמאנ ־
שאפט פאראײן .
צו יענע ר צײט , אי ן 1902 , װער ט געבויר ן אי ן ד י מוחו ת פו ן דע ר קלײנע ר
גרופע 17־ 16 מלאװער , דע ר געדאנ ק צ ו גרינד ן א מלאװע ר פאראײ ן אי ן נױ־יארק .
בראש פו ן דע ר דאזיקע ר מלאװע ר גרופ ע אי ז דא ן געשטאנע ן דע ר דעמאל ט גו ט
באקאנטער, אקטױוע ר מלאװע ר טזע ר ר ׳ יעק ב לײ ב שמולעװיט ש פו ן פי ט סטרי ט
(געװען א קצב ) או ן ב ײ אי ם אי ן שטו ב אי ז געװע ן דא ס זאמל־פונק ט פו ן אל ע
מלאװער אי ן נױ־יארק . פו ן ד י 17 גרינדע ר זײנע ן בלוי ז 2 נא ך ד א מי ט אונד ז
לעבעדיקע או ן זײנע ן נא ך אי ן א געװיםע ר מא ם אקטיװ . ז ײ זײנע ן ד י ברידע ר
מארקם. א ט ד י 17 מלאװע ר מי ט יעק ב לײ ב שמולעװיט ש ברא ש זײנע ן זי ך צו ־
זאמענגעקומען אי ן א צימע ר ב ײ ד״ ר דזשײקא ב גלע ס אוי ף דע ר צװײטע ר עװענױ .
און דאר ט געלײג ט דע ם פונדאמענ ט פז ן דע ר מלאװע ר םאםײטי , באגרידע ט איר ע
צילן או ן שטרעבונגע ן צ ו באפרידיק ן ד י מאטעריעל ע נויט ן פו ן איר ע מיטגלידע ר
אין א צײ ט פו ן קראנקהײט , אוי ך קרקע־אויסטײלונ ג איבע ר הונדער ט או ן צװאנצי ק
יאר, או ן בכל ל העלפ ן א ״ברודער ״ אי ן א צײ ט פו ן נוי ט — זאכ ן װא ס שפיל ן אי ן
מענטשנס לעב ן או ן בפר ט אי ן לעב ן פו ן א ן ארבעטע ר פאמילי ע א װיכטיק ע ראלע .
שװער זײנע ן געװע ן ד י ערשט ע טרי ט פו ן דע ר םאםײטי . נא ר ד י פו ן אונדז ,
װאם זײנע ן מע ר אדע ר װײניקע ר באקאנ ט מי ט יענע ם צײט־אפשניט , זײנע ן ביכול ת
אפצושאצן ד י ארבע ט פו ן אונדזער ע פיאנערן .
טראכט מע ן זי ך ארײ ן אי ן ד י שוי ן א בים ל שפעטערדיק ע יאר ן קומ ט אויפ ן
געדאנק דע ר צװײטע ר עטאז ש פו ן מאק ס זאלצשטײנם , 80 נארפאל ק סטריט , ד י
דעמאלטיקע שו ל פו ן ד י מלאװע ר אוי ף דע ר איסט־סײד . װא ו ד י חשוב ע מלאװע ר
לאנדסלײט ר ׳ לײבו ש פלאםטע ר ע״ ה אי ז געװע ן יאר ן לאנ ג גבא י פו ן שו ל או ן ר ׳
אברהם נ ח הכה ן ע״ ה (מישנער , בער ל מישנער ס פאטער ) אי ז געװע ן א צײ ט לאנ ג
בעל־קורא אי ן דע ר שול .
איז 80 נארפאל ק םטרי ט דעמאל ט געװע ן דע ר צענטער , דע ר זאמלפונקט , פו ן
דער מלאװע ר סאםײט י װא ס הא ט געדינ ט ניש ט נא ר פא ר א ״מקד ם לתפילה״ , א שו ל
צום דאװנע ן שבתי ם או ן ױם־טובים , נא ר ע ם אי ז אוי ך געװע ן אי ן א געװים ן פר ט
א נײם־בױרא , אזו י צ ו זאגן . א ן ארט , װא ו צ ו דערװים ן זי ך נײ ם פו ן מלאװע , באגע ־
גענען נײ ע פנימער , אראפרעד ן זי ך פאר ן צװײט ן ד י צרו ת פו ן הארצן , כאפ ן אמא ל
א גמילת־חסד ל או ן געװא ר װער ן װא ו מ׳קע ן באקומע ן ארבעט , וכדומה . ארײנ ־
פנקס מלאוו ע
453
קומענדיק אי ן ד י צענטראלע , 80 נארפאל ק םטריט , הא ט מע ן אפטמא ל באקומע ן דע ם
אײנדרוק, װ י מע ן װאל ט ארײנגעקומע ן אי ן אלט ן בית־המדר ש אי ן מלאװע . מע ר
פון אלע ם אי ז דע ר עול ם גײגערי ק געװע ן צ ו דערװים ן זי ך פריש־צאפלדיק ע נײ ם
פון ערשט ן קװאל , דא ם מײנ ט פו ן ד י נאר־װא ם אנגעקומענ ע גרום ן פו ן זײער ע
נאענטםטע, װא ם ז ײ האב ן איבערגעלאז ט אי ן דע ר אלטע ר הײ ם מלאװע .
דאם זעלב ע קא ן אוי ך געזאג ט װער ן װעג ן דע ר צװײטע ר מלאװע ר שו ל אוי ף
דער איםט־םײד , אוי ף 207 הענר י םטריט , װא ו ע ם האב ן זי ך קאנצענטריר ט ד י
שפעטערדיקע אריבערגעקומענ ע מלאװע ר לאנדםלײט , װ י ר ׳ מש ה מאי ר מאקא װ
ע״ה ר ׳ אברה ם גרינבער ג ע״ר ״ ר ׳ חײ ם ױם ף ראטאװםק י ע״ה , חײ ם װאל ף לא ־
פאטקי, הענע ך אש , הער י מינץ , מרדכ י זעלינאװםק י או ן א ן א צא ל אגדער ע מלא ־
װער. אזו י ארו ם אי ז ס ײ ד י מלאװע ר שו ל אוי ף הענר י םטרי ט או ן נא ך מע ר דע ר
מלאװער צענטע ר אוי ף 80 נארפאל ק םטריט , האב ן געשפיל ט א גאנ ץ באדײטנדיק ע
ראלע אי ן דע ר אנטװיקלונ ג פו ן דע ר מלאװע ר סאםײטי .
װעגן דע ר װײטערדיקע ר אנטװיקלונ ג פו ן דע ר סאםײט י קע ן מע ן זאגן ׳ א ז
מיט דע ם כסדרדיק ן שטײג ן פו ן אימיגראנטן־שטרא ם אי ן אמעריקע , װער ט ד י
םאסײטי פיל־פאכי ק פארגרעסער ט או ן פארפעםטיקט . ם ײ מי ט אי ר מיטגלידער ־
שאפט או ן ס ײ מי ט איר ע פינאנםן . ד י םאםײט י פארברײטער ט אי ר ארבע ט אוי ך
אויפן געבי ט פו ן גמילת־חסדים , װא ו א מיטגלי ד קע ן באקומע ן 1 ) א הלװא ה בי ז
100 דאלא ר גא ר א ן פראצענט ; 2 ) א הלװא ה בי ז 500 דאלא ר אוי ף לײכט ע אויס ־
צאלונגען או ן אוי ף א מעסיק ן פראצענט ן 3 ) א הילפם־פאנ ד אוי ף ארויםצוהעלפ ן
א מיטגלי ד אי ן דע ר צײ ט פו ן נוי ט או ן אנדער ע נוצלעכ ע אויפטואונגען , װעלכ ע
ברענגען פא ר ד י מיטגלידע ר גרוים ע נוצן . אזו י ארום , ביםלעכװײז , שטײג ט ד י
םאםײטים אקטױויטע ט אוי ך אוי ף אנדער ע געביטן , װא ם דערמעגלעכ ן אי ר צ ו
פארנעמען א ן אנגעזעענע ם אר ט אי ן דע ם אלגעמײ ן ײדיש־געזעלשאפטלעכ ן לעב ן
אויף דע ר ײדישע ר גא ם אי ן נױ־יארק .
יארן זײנע ן געגאנגען , ע ם הא ט זי ך אנגערוק ט ד י ערשט ע װעלט־מלחמה .
אין דע ם מלחמה־פעריא ד אי ז ד י םאםײט י געשטעל ט געװאר ן פא ר א נײע ר פרא ־
בלעםו מאטעריעל ע היל ף פא ר ד י מלחמה־געליטענ ע ברידע ר אי ן מלאװ ע װא ו ד י
ארמײען האב ן מי ט זי ך געבראכ ט טוי ט או ן חורבן .
אין יענע ר צײ ט הא ט ד י מלאװע ר םאםײט י דערהער ט ד י פארצװײפלט ע הילפם ־
רופן פו ן איר ע אומגליקלעכ ע שװעםטע ר או ן ברידער . אי ן דע ר ברײטע ר עפנט ־
לעכקײט װער ט אנגעפיר ט א פארצװײגט ע הילפס־ארבעט , װא ם דערמעגלעכ ט א
צאלרײכע געלט־שטיצ ע מי ט װעלכע ר ע ס װער ט אפגעראטעװע ט א גרויסע ר טײ ל
פון דע ר ײדישע ר באפעלקערונ ג אי ן מלאװע .
מיט דע ם קאפיט ל ברידערלעכ ע היל ף הא ט ד י םאסײט י נא ך װײט־װײ ט ניש ט
אין גאנצ ן פארענדיק ט אי ר פליכט .
454
פנקס מלצװ ע
די םאסײט י הא ט געטראג ן דע ם עו ל או ן כםד ר געשטיצ ט אל ע װיכטיק ע אינ ־
םטיטוציעס אי ן מלאװע . װ י ד י לײ־קאםע , דא ם גימנאזױם , ד י תלמוד־תורה , בקו ר
חולים או ן אנדער ע אינםטיטוציע ס או ן ארגאניזאציעס . אזו י אי ז ד י דאזיק ע הילפם ־
ארבעט אנגעגאנגע ן רעגלמעסיק , האר ט בי ז צו ם אויםברו ך פו ן דע ר צוױיטע ר
װעלט־מלחמה אי ן סעפטעמבע ר 1939 .
מיטן אויםברו ך פו ן דע ר צװײטע ר װעלט־מלחמ ה װער ט נאטירלע ך ד י גאנצ ע
הילפס־ארבעט צײטוױילי ק אפגעשטעלט . אי ן דע ר זעלביקע ר צײ ט אי ז מע ן אבע ר
װײט ניש ט געבליב ן זיצ ן מי ט פארלײגט ע הענט , נא ר כםד ר פלאנירט , פראיעקטירט ,
כסדר ארגאניזיר ט אונטערנעמונגען , כםד ר געזאמל ט געל ט פא ר א גרוים ן הילפם ־
פאנד או ן זי ך געגרײ ט א ו געהאפ ט אוי ף דע ם גליקלעכ ן מאמענ ט װע ן דע ר נארמאלע ר
קאנטאקט מי ט אונדזער ע ליב ע או ן טײער ע ײד ן אי ן מלאװ ע װע ט װידע ר באנײ ט
װערן. זאל ן מי ר גרײ ט זײ ן מי ט שנעל ע היל ף פא ר זײ . אזו י אינסטינקטױ ו אי ז
אונדזער הילפם־ארבע ט ד א בע ת דע ר מלחמ ה װידע ר באנײ ט געװארן . או ן אזו י
האט ד י ארבע ט אנגעהאלט ן ביז ן סו ף פו ן דע ר מלחמ ה אי ן יא ר 1945 .
װען ד י מלחמ ה הא ט זי ך ענדלע ך געענדיק ט או ן פא ר אונד ז הא ט זי ך אנט ־
פלעקט אונדזע ר גרויםע ר פאלקס־אומגליק , װא ם ד י בעסטיאליש ע חיה־רעהדיק ע
דײטשן האב ן געטא ן מי ט אונדזער ע טײערסט ע אי ן מלאװע , מי ט װא ס פאר א אכזרױתן ,
מיט װא ס פא ר א מיתות־משונו ת ז ײ האב ן ז ײ אומגעבראכט , זײנע ן מי ר געװא ר גע ־
װארן, אוי ף װא ם פא ר א ן אופ ן זײ , ד י דײטש ע קאניבאלן , האב ן מיט ן װארצ ל אויס ־
געריםן דא ם ײדיש ע לעב ן אי ן מלאװע .
אבער ניש ט געקוק ט אוי ף דע ם אלעם , ניש ט געקוק ט אוי ף דע ם פארמעם ט
מצד דע ם דײטש ן מערדער־פאל ק צ ו פארטיליק ן אל ע ײד ן פו ן מלאװע , זײנע ן דא ך
געשען ניםים ? או ן עטלעכ ע הונדער ט מלאװע ר ײד ן האב ן זי ך דא ך געראטעװע ט
פון אומקום .
דאם אי ז דעמאלט , אי ן יא ר 1945 , געװע ן דע ר הויפט־שטוים־כו ח פא ר ד י
אנפירערם פו ן דע ר ״מלאװע ר םאםײטי״ , מי ט בענ י בלו ם או ן הער י מינ ץ ברא ש
צו נעמע ן ד י איניציאטױ ו או ן העלפ ן רעארגאניזיר ן דע ם גאנצ ן הילפס־אפאראט ,
װאס זא ל זײ ן דורכאוי ם צוגעפאם ט צ ו ד י באדערפעניש ן פו ן דע ר צײט . אזו י אי ז
דאן געקומע ן צו ם לעב ן דע ר פאראײניקטע ר מלאװע ר הילפם־קאמיטעט , װא ס הא ט
איבערגענומען פו ן דע ר מלאװע ר םאםײט י ד י גאנצ ע װאוילטעטיק ע הילף־ארבעט .
דערצו, אל ס צוגאב , הא ט ד י סאםײט י גא ר ברײטהארצי ק אונטערגעטראג ן דע ם
נײעם ארגאניזירט ן פאראײניקט ן מלאװע ר הילפם־קאמיטעט , ד י םומ ע פו ן העכע ר
4 טויזנ ט דאלאר , כד י ד י קאמיט ע זא ל באל ד קענע ן שיק ן היל ף צ ו ד י ברידע ר
מעבר לים .
מיט דע ם אלגעמײנע ם איבערבליק , אי ז ד י טעמע , ד י מלאװע ר סאםײט י פו ן
נױ־יארק, נא ך װײט־װײ ט ניש ט אויםגעשעפ ט או ן אװדאי־אװדא י נא ך ניש ט קײ ן
פנקם נןלאוו ע
455
פארעגדיקטע ארבעט . ווע ר קע ן דע ן אי ן ד י ראמע ן פו ן א באשרענקט ן ארטיק ל
אויסרעכענען אל, ע אקטױויטעט ן פו ן דע ר מלאווע ר סאסײט י במש ך פו ן ד י אפגע ־
לאפענע קנאפ ע 50 יא ר פו ן אי ר עקזיסטענץ ז
װיל מע ן האב ן א באגרי ף װעג ן דעם , אי ז גענו ג דורכצולײענע ן ד י פראטא ־
קאלן בלוי ז פו ן ד י לעצט ע 25 יא ר ״מלאװע ר סאסײטי״ . או ן פא ר אײ ך װע ט זי ך
פונאנדערװיקלען א פאנאראמ ע פו ן געזעלשאפטלעכ ן אינטערע ס צ ו דע ם פארבנרײכ ן
לעבן פו ן ד י גרויס ע ײדיש ע פאלקסמאס ן אי ן אמעריק ע או ן איבע ר דע ר גארע ר
װעלט. בתוכ ם מדינ ת ישראל .
די פארװאלטונ ג פו ן דע ר ״מלאװע ר סאםײטי ״ הײ־יא ר באשטײ ט פחן ן
בעני בלום , פרעזידענט ; מרדכ י זעלינאװסקי , װיצע־פרעזידעגט ן מארי ם ראטאװסקי ,
סעקרעטארו מעק ם ראטאװסקי , פראטאקאל־סעקרעטאר ן סע ם קאלינער , סעקרע ־
טאר פו ן לײ־פאנד : עקזעקוטױו־מיטגלידע ר : — עלי ע װאלארםקי , אברה ם וױיט ־
מאן, ישרא ל קלײן , בער ל קאה ן (מישנער) , מש ה פינקעלשטײן , דזשא ו לעװענטאל ,
חײם אלטער , סע ם קומער , אײ ב װיטשינםקי , עלי ע לעװענטאל , אברה ם גראס ,
מאקס דא ן או ן הער י מינץ , אל ס פארזיצער ם פו ן דע ר עקזעקוטױו .
װוביה װינדיצק י(ותננדי )
דער מלאװע ר הילפס־קאמיטע ט
אין נױ־יאר ק
{אך דע ם אויםברו ך פו ן דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמה ׳ אי ן 1914 ׳ זײנע ן ד י
לאנדסמאנשאפטן אי ן אמעריק ע פלוצלונ ג געשטעל ט געװאר ן פא ר א םיטואציע ׳
װאם ז ײ האב ן גא ד קײנמא ל פריע ר ניש ט געהאט . גאנ ץ אײראפע ׳ םפעציע ל ד י
לענדער מי ט ײדיש ע ישובים ׳ זײנע ן פארװיקל ט געװאר ן אי ן א מלחמ ה או ן ד י
ידיעות פו ן דאר ט האב ן אויפגעטרײםל ט ד י קרובי ם או ן נאענטע ׳ װא ס זײנע ן אלײ ן
נאר־װאם געהא ט אריבערגעקומע ן קײ ן אמעריקע .
די מלאװע ר לאנדסלײ ט זיעע ן געװע ן פו ן ד י גא ר עדשט ע אנצדהויב ן
רײדן װעג ן שאפ ן א הילפם־קאמיטע ט פא ר מלאװע . ם׳אי ז אבע ר ני ט אנגעקומע ן
לײכט צ ו שאפ ן דע ם מלאװע ר הילפס־קאמיטעט . דע ר אומצוטרו י צװיש ן אײגענ ע
לאנדסלײט דא ׳ דא ס אויםטײל ן פו ן כיבודי ם או ן ד י גרינגשעצונ ג פו ן אײנגעזעםענ ע
עלטערע צ ו ד י נאר־װא ם אריבערגעקומענ ע ױגגע ׳ הא ט געשטער ט זײע ר א
םך.
די ערשטע ׳ װא ס האב ן אויפגעהויב ן ד י פראגע ׳ זײנע ן געװע ן ד י מיטגלידע ר
אין דע ם דעמאלט ׳ נאר־װא ם געגרינדעטן ׳ מלאװער־צוױי ג פו ן נאציאנאל ן ארבעטער ־
פארבאנד. ב ײ א פארזאמלונ ג אי ז דערװײל ט געװאר ן א קאמיטע ט פו ן דרײ ׳ שי ע
אלטער׳ םאלאמא ן ראזע ן או ן טובי ה װינדיצקי . ז ײ האב ן זי ך געדארפ ט װענד ן צ ו דע ר
מלאװער בענעװאלענ ט סאםײעט י או ן מי ט ז ײ פארהאנדלע ן װעג ן שאפ ן א גע ־
מײנשאפטלעכן קאמיטעט . אי ן דע ר זעלביקע ר צײ ט הא ט אוי ך א לאנדסמא ן
ש. בעקערמא ן אנגעהויב ן אלײ ן עפע ם טא ן צ ו שאפ ן געל ט פא ר מלאװע .
די מלאװע ר םאסײעט י הא ט אײנגעשטימ ט מיטצוארבעט ן או ן הא ט פו ן זי ך
דערװײלט א קאמיטע ט פו ן איר ע מיטגלידע ר צוױש ן װעלכ ע ס׳האב ן זי ך געפונע ן
שיע פלאםטער ׳ ױד ל דזשײקאבם ׳ מש ה מאי ר מאקאװ ׳ הערש ל מיגץ ׳ עלי ע װא ־
לארסקי או ן נא ך אנדערע . נא ך א זיצונ ג פו ן דע ם געמײנשאפטלעכ ן קאמיטעט ׳
װאו ע ם זײנע ן אוי ך צוגעצויג ן געװאר ן ד י לאנדםלײ ט בעקערמאן ׳ ד״ ר גלע ם או ן
הרב גוזשיק ׳ אי ז אפיציע ל געשאפ ן געװאר ן דע ר ״מלאװע ר רעלי ף קאמיטעט״ .
456
פנקס מלאװ ע
457
דער קאמיטע ט הא ט זי ך מי ט דע ר ציי ט פארגרעםערט . א גרויס ע פאר ־
זאמלונג אי ז פארגעקומע ן אי ן דע ר מלאװע ר שול ׳ װא ו ם׳אי ז געשאפ ן געװאר ן ד י
ערשטע גרויס ע םומ ע געל ט אוי ף איבערצושיק ן קי ץ מלאװע .
דער קאמיטע ט הא ט גלײ ך אנטװיקל ט א ברײט ע אקצי ע צ ו שאפ ן פאנד ן פא ר
מלאװע. אי ן ד י ערשט ע שלאכט ן זײנע ן געװע ן ײדיש ע קרבנו ת פו ן מלאװע .
די ײדיש ע באפעלקערונג , װא ם אי ז געהא ט אנטלאפ ן פו ן שטאט , הא ט זי ד בים ־
לעסוױיז גענומע ן אומקער ן צוריק . א קי ך װא ם הא ט אויםעגטײל ט מאלצײטן ,
איז געשאפ ן געװארן . או ן ד י ערשט ע געלטע ר פו ן אמעריק ע זײנע ן פארברויכ ט
געװארן אוי ף ״ברוי ט פא ר ד י לעבעדיקע״ , אוי ף באקלײד ן ד י תלמוד־תור ה
קינדער.
נאך דעם , װ י ד י מלחמ ה הא ט זי ך געענדיקט , הא ט דע ר מלאװע ר רעלי ף
קאמיטעט זי ך ניש ט אויפגעלײזט . פארקערט , ע ר הא ט נא ך פארשטארק ט זײ ן
טעטיקײט, הא ט געשאפ ן ״קאנםטרוקטױו ע הילף״ . א לײ־קאם ע אי ז געשאפ ן גע ־
װארן אי ן מלאװע , א צא ל אינםטיטוציע ס זײגע ן פארשטארק ט געװארן , האב ן
געקראגן גרעסער ע םומע ס געל ט פו ן דע ם קאמיטעט . װע ן ם׳אי ז אויפגעשטעל ט
געװארן ד י ײדיש ע גימנאזי ע אי ן מלאװע , הא ט דע ר מלאװע ר רעליף־קאמיטע ט
געשיקט פא ר דע ר גימנאזי ע גרעםער ע םומע ס יערלעך . א גרוים ע צא ל יחידי ם
האבן אי ן מלאװ ע געקראגן , פו ן צײ ט צ ו צײט , צוגעשיק ט געל ט פו ן דע ם קאמיטעט ,
נאך דע ם װ י ס׳אי ז גו ט דורכגעפארש ט געװאר ן א ז ד י שטיצ ע אי ז נויטיק ״ יאר ־
אײן יאר־אוי ס הא ט דע ר קאמיטע ט געשיק ט געל ט פא ר מעות־חיטים . ס׳אי ז
פאקטיש ניש ט געװע ן קײ ן װיכטיק ע אינסטיטוצי ע אי ן מלאװע , װא ם הא ט זי ך
נישט געװאנד ן צו ם מלאװע ר רעליף־קאמיטע ט או ן אי ן מערםט ע פאל ן האב ן
זײ באקומע ן שטיצע .
אין ד י דרײסיקע ר יאר ן װע ן דע ר מלאװע ר פאטראנא ט אי ז געגרינדע ט גע ־
װארן או ן הא ט געשיק ט היל ף פאליטיש ע ארעםטירטע , הא ט אוי ך דע ר מלאװע ר
רעליף־קאמיטעט אנטײ ל גענומע ן או ן אפטמא ל דורכגעפיר ט בשותפו ת מיט ן פא ־
טראנאט גרעםער ע אונטערנעמונגע ן צ ו שטיצ ן דע ם ״פאטראנאט״ .
פאר ד י מלאװע ר לאנדםלײ ט אי ן אמעריק ע אי ז ד י עקזיםטענ ץ פו ן דע ם
״רעליף־קאמיטעט״ געװע ן פו ן גרוי ס באדײטונג . דא ם הא ט געהאלפ ן ארײנ ־
ברענגען פרײנדשאפט , צעמענטיר ן אײניקײ ט צװיש ן לאנדסלײט . דור ך ד י אל ע
יארן האב ן זי ך לאנדסלײ ט דערנענטערט , געטראפ ן זי ך ב ײ פארזאמלונגען , צו ־
זאמענקונפטן, קאנצערט ן או ן אי ן דע ר זעלביקע ר צײ ט דורכגעפיר ט א װיכטיק ע
הילפס־אקציע לטוב ת דע ם ישו ב אי ן מלאװע . ע ם זײנע ן געװע ן אונטערנעמונגען ,
װאם האב ן צוזאמענגעבראכ ט איבע ר 3000 מענטשן . צ י ס׳אי ז געװע ן א טעאטער ,
א באל , צ י א באנקעט .
ערשטער םעקרעטא ר פו ן דע ם ״רעליף־קאמיטעט ״ אי ז געװע ן טובי ה װענדי .
458
פנקס מלאװ ע
דער צװײטע ר םעקרעטא ר אי ז געװע ן ישרא ל יצח ק ליגדעגגערג . נא ד אי ם אי ז
געװארן םעקרעטא ר — מש ה מאי ר מאקאװ , װא ס הא ט געהאלט ן דע ם אמ ט לאגג ע
יארן. מש ה מאי ר מאקא װ אי ז געװע ן איבערגעגעב ן דע ר שטא ט מלאװ ע מי ט לײ ב
און לעב ן או ן זי ץ ארבע ט פאר ן מלאװע ר רעלי ף אי ז גארגיש ט געװע ן אפצזשאצן .
א ס ך בײגעטראג ן הא ט ד י מלאװע ר סאםײעטי , װא ו ם׳רו ב מלאװע ר לאגדסלײ ט
געהערן.
אין ד י אל ע יאר ן הא ט הערש ל מיג ץ פארגומע ן דע ם װיכטיק ן אמ ט פו ן
פארזיצער או ן געפיר ט דע ם מלאװע ר רעליף־קאמיטע ט צ ו באמ ת דערפאלגרײכ ע
אקציעם, װא ם האב ן געשאפ ן פרעםטיז ש או ן אגזע ן צװיש ן אגדער ע ,/לאגדסמאגשאפ ט
רעליף־קאמיטעטן״ אי ן אמעריקע . דע ר חשובע ר הערש ל מינ ץ פארדיג ט ד י
אנערקענונג פו ן אל ע מלאװע ר פא ר זײ ן אומדערמידלעכע ר או ן איבערגעגעבענע ר
ארבעט לטוב ת מלאװע . זײענדי ק דע ר פירע ר פו ן דע ר מלאװע ר סאםײט י או ן
א װיכטיקע ר טוע ר אי ן א ר ײ אנדער ע ארגאניזאציעס , הא ט דע ר דאזיקע ר פאלקס ־
מענטש אפגעגעב ן זײ ן לעב ן פא ר מלאװע ר לאנדםלײט .
נײע װאלקנ ם האב ן זי ך אנגעהויב ן רוק ן איבע ר דע ר װעלט . מיט ן אנקומע ן
פון דע ם נאציז ם או ן פאשיזם , פאגראמע ן או ן רעכטלאזיקײ ט אי ן פויל ן אונטע ר
דעם פילסודםקי־רעזשים , הא ט קײ ן רײ ד גיש ט געקענ ט זי ץ װעג ן אויפגעב ן ד י
הילפם־ארבעט פו ן ד י רעליף־קאמיטעס , בי ז ד י װעל ט אי ז אי ן 1939 ארײנגעװארפ ן
געװארן אי ן א צװײטע ר װעלט־שחיטה , ע ם הא ט זי ד געדאכט , א ז דא ם מא ל װ י
פריער װע ט נויטי ק זײ ן צ ו שאפ ן או ן שיק ן היל ף נא ך מלאװע . קײנע ר הא ט
זיך ניש ט געריכ ט אוי ף דע ם שרעקלעכ ן אויםגאנג , אוי ף דע ם טוי ט פו ן זעק ם
מיליאן ײדן , אוי ף דע ם אומקו ם פו ן גאנצ ע ײדיש ע ישובים , ארײנגערעכנ ט
מלאװע.
דער מלאװע ר רעליף־קאמיטע ט אי ז געװע ן גרײ ט צ ו שיק ן היל ף נא ך
מלאװע. אבע ר שיק ן הא ט מע ן געדארפ ט צ ו מלאװע ר ניש ט קיי ן מלאװע , נא ר
אהין, װא ו ז ײ זײנע ן געװע ן פארװארפן . דא ס הא ט אי ן אנהוי ב ארײנגעבראכ ט
א טײלוױח ע צעמישעגיש . געװע ן אזעלכ ע צװיש ן מלאװע ר טוע ר װא ם האב ן זי ד
נישט געקענ ט אריענטירן . װע ן מלאװע ר װא ם האב ן זי ך על־פי־נ ם געראטעװע ט
פון ד י גאציש ע הענט , זיעע ן געלאפ ן װ י פארסמט ע פו ן לאגע ר צ ו לאגע ר או ן גע ־
זוכט היל ף או ן רעטונג .
דער מלאװע ר רעליף־קאמיטע ט הא ט זי ך רעארגאניזירט , װע ן ד י ערשט ע
הילפס־רופן זיעע ן אנגעקומע ן פו ן געראטעװעטע . דע ר קאמיטע ט הא ט געקראג ן
דעם ענערגיש ן טוע ר או ן לאנדםמא ן סײמא ן ניצקי ן אל ס פארזיצע ר או ן
ישראל קלײ ן אל ם םעקרעטאר . הירש ל מינ ץ אי ז געבליב ן װ י פריע ר דע ר ערן ־
פארזיצער פו ן מלאװע ר רעליף־קאמיטעט .
געבליבן זײנע ן עטלעכ ע הונדער ט מלאװע ר ױנגעלײ ט פו ן א ישו ב פו ן אכ ט
פנקס מלאוו ע
459
טויזנט. או ן ד י עטלעכ ע הונדער ט געראטעװעט ע פו ן גאז־קאמער ן או ן שחיטה ־
לאגערן האב ן זי ך אנגעהויב ן צוזאמענקומע ן אי ן ״די־פי ״ לאגערן . דע ר קאמיטע ט
האט גלײ ך זי ך ארײנגעװארפ ן אי ן דע ר ארבעט ׳ װא ם הא ט זי ך אויסגעדריק ט
נישט נא ר אי ן קריג ן ד י פאנד ן פו ן ד י לאנדסלײ ט אי ן אמעריקע ׳ נא ר אוי ך אי ן
ארגאניזירן ד י הילף . ם׳אי ז געשאפ ן געװאר ן פארבינדונגע ן מי ט מלאװע ר אי ן
אלע לאגערן . קאמיטעט ן זײנע ן אײנגעשטעל ט געװאר ן אי ן פוילן . אי ן ד י
דײטשע לאגערן ׳ אי ן איטאליענישע , עסטרײכיש ע לאגערן ׳ אי ן פראנקרײך . א פאר ־
בינדונג אי ז געמאכ ט געװאר ן מיט ן מלאװע ר קאמיטע ט אי ן ישרא ל װא ו ס׳האב ן
אנגעהויבן אנקומע ן מלאװער . אי ן דע ר זעלביקע ר צײ ט אי ז דע ר מלאװע ר רעליף ־
קאמיטעט געװע ן אינסטרומענטא ל אי ן ארגאניזיר ן ד י מלאװע ר אי ן שטע ט איבער ן
לאנד׳ װ י שיקאגא ׳ דעטראיט ׳ לאם־אנדזשעלעס ׳ מעקםיקא . או ן ד י היל ף אי ז גע ־
שיקט געװאר ן דירעק ט צ ו ד י קאמיטעט ן אי ן אײראפע . קלײדער ׳ פעקלע ך עס ן או ן
מעדיצינען זײנע ן געשיק ט געװאר ן אי ן א גרויסע ר מאם . װע ן ד י זאמערשטײן ־
קאמיםיע פו ן פויל ן אי ז געקומע ן אי ן 1946 הא ט זי ך אי ן דע ר קאמיםי ע געפונע ן
א מלאװער ׳ אנאטא ל װערטהײם ׳ מי ט װעמע ן ם׳אי ז געשיק ט געװאר ן א גרויס ע
םומע געל ט פא ר מלאװ ע אי ן פוילן . דע ר קאמיטע ט הא ט געפיר ט א ברײט ע
פארצװײגטע טעטיקײ ט או ן ס׳אי ז צ ו פארדאנקע ן דע ם אומדערמידלעכ ן סעקרע ־
טאר ישרא ל קלײן ׳ װא ס הא ט פריװוילי ק אפגעגעב ן זי ץ צײ ט או ן מי . יעדע ר
בריװ׳ יעד ע װענדונ ג הא ט געקראג ן א געהעריק ן ענטפער . ם׳װע ט קײנמא ל
נישט זײ ן מעגלע ך אפצושאצ ן ד י אומגעהויער ע שװער ע ארבע ט פו ן דע ם םע ־
קרעטאר ישרא ל קלײ ן או ן דע ם פארזיצע ר םײמא ן ניצקי ן מי ט דע ר מיטהיל ף
פון ד י איבערגעגעבענ ע טוע ר בער ל מישנער , טובי ה װענדי , װאל ף ווישינםקי ,
שיע אלטער , בענ י בלום , אב . אלטער , אברה ם װאטעמאכע ר אי ן דע ר ארבע ט פו ן
מלאװער רעליף .
דער קאמיטע ט הא ט פו ן צײ ט צ ו צײ ט ארויםגעגעב ן צייטשריפט ן מי ט נײ ם
פון מלאװער . הא ט דורכגעפיר ט בי ז איצ ט אימפאזאנט ע הזכרה־פארזאמלונגע ן
נאך ד י אומגעקומענ ע מלאװע ר קדושים . או ן כל־זמ ן ם׳װע ט זי ך ערגעץ־װא ו גע ־
פינען אײ ן מלאװע ר לאנדםמאן , װא ס װע ט זי ך נויטיק ן אי ן הילף , װע ט דע ר מלאװע ר
רעליף־קאמיטעט בלײב ן אוי ף דע ר װא ך צ ו שאפ ן הילף . ם׳װע ט ניש ט זײ ן איבער ־
געטריבן צ ו זאג ן א ז דע ר רעליף־קאמיטע ט הא ט אי ן ד י 35 יא ר געשאפ ן או ן אי ־
בערגעשיקט א סומ ע פו ן ש 1 טויזנ ט דאלאר , װא ם הא ט געבראכ ט פארלײכטערונ ג
און געלינדער ט ד י נוי ט פו ן הונדערטע ר או ן הונדערטע ר מלאװע ר או ן צוגעגעב ן
חשיבות ר י ארגאניזירט ע מלאװער , דע ר מלאװע ר סאםײטי , דע ם מלאװער־בענדינער ־
אפאטאשו־ברענטש, דע ם פאטראנא ט או ן א צא ל יחידים , א חשיבו ת װא ס װע ט קײ ן
מאל ניש ט װער ן אפגעמעקט .
טוביה װענד י
מלאװע־טשעכאנאװער פאטראנא ט
ל1ם אי ז געװע ן אי ן ד י דרײםיקע ר יארן , װע ן פו ן פויל ן האב ן אנגע ־
הויבן אנקומע ן אל ץ שרעקלעכער ע ידיעות , װעג ן טערא ה װא ם הא ט ארומגעכאפ ט
דאם גאנצ ע לאנד . דע ר פאשיז ם הא ט באדויב ט ד י מאם ן פו ן יעד ן שטיק ל רעכ ט או ן
פון פרײהײט , פר ײ אי ז נא ר געװע ן דע ר פאשיז ם או ן דע ר אנטיםעמיטיזם , װא ם
האבן אנגעזאג ט דע ם אנקומענדיק ן שטורע ם פו ן מײדאנעק , פו ן ד י גאז־אוױונם .
א כװאלי ע פו ן ארעםט ן האב ן אנגעפיל ט ד י פויליש ע טורמע ם מי ט פאליטיש ע
ארעםטירטע, קרבנו ת פו ן טערא ר או ן אנטיםעמיטיזם .
די פויליש ע ״אכראנע ״ הא ט געארבע ט טא ג או ן נאכט , הא ט זי ך ניש ט בא ־
נוגנט מי ט ארעםטיר ן אויפ ן מינדםט ן פארדאכט . ד י אכראנ ע הא ט געמארדעװע ט
און געשאםן . פאליטיש ע ארעםטירט ע זײנע ן פלוצאנ ג פארשװאונדן . ד י צא ל
פון פארפײניקט ע אי ן ד י טורמע ם הא ט דערגרײכ ט אי ן ד י טויזנטער . מלאװ ע
איז ניש ט געװע ן קײ ן אויםנא ם אי ן צושטעל ן קרבנו ת דע ם פאשיםטיש ן הענקער ,
אזוי אי ז רעדיק א מיצנמאכער , דע ם פעדער־הענדלער ם זו ן פו ן מלאװע , דערמארדע ט
געװארן פו ן דע ר ״אכראנע ״ בע ת ז י הא ט אי ם געפיר ט פו ן מלאװ ע נא ך װארשע .
צענדליקער מלאװע ר זײנע ן געזעם ן אי ן ד י טורמע ם או ן אנדער ע צענדליקע ר
האבן געװאר ט אוי ף זײע ר משפט . אי ן פלאצקע ר טורמ ע זײנע ן געזעם ן 240
פאליטישע ארעםטירטע . אל ע שטעטלע ך ארו ם מלאװ ע האב ן געהא ט זײער ע
קרבנות װא ם זײנע ן ארײנגעפאל ן אי ן ד י הענ ט פו ן דע ר אכראנע . פויל ן אי ז
געװארן א שעכטהוי ז פא ר יעד ן פראגרעםױו ן או ן דעמאקראטיש ן בירגער . נײ ע
טורמעם זײנע ן אויפגעקומע ן איבע ר נאכט . קאנצענטראציע־לאגער ן זײנע ן אנ ־
עגפילט געװאר ן מי ט ד י בעםט ע או ן שענםט ע פו ן פוילן , װא ם זײנע ן געפײניק ט
געװארן אונטע ר ד י שרעקלעכםט ע באדינגונגען . דע ר פילםודםק י רעזשי ם הא ט
געזוכט אונטערצודריק ן ד י װאקםנדיק ע נוי ט או ן פויערי ם רעװאלט ן מי ט טעראר ,
מיט פאגראמע ן אוי ף ײדן , מי ט געט א בענק . אי ן יענע ר צײ ט האב ן זי ך אנגעהויב ן
460
פנקס מלאװ ע
461
ארגאניזירן פאטראגאטן , העלפ ן ד י פאליטיש ע ארעסטירט ע אי ן פוילן . צוערש ט —
אין פראנקרייך , בעלגיע ׳ ארגענטינע ׳ או ן אי ן אנדער ע לענדע ר או ן צו ם סו ף —
דא אי ן אמעריקע .
די ערשט ע דר ײ פאטראנאט ן : ביאליסטאקער , טשענסטאכאװע ר או ן נא ־
װאראדאמסקער זײנע ן געשאפ ן געװאר ן אי ן 1931 , אי ן צװ ײ יא ר שפעטע ר זײנע ן זי ך
צוזאמענגעקומען א גרופ ע מלאװע ר או ן טשעכאנאװע ר או ן האב ן ארגאניזיר ט
דעם מלאװער־טשעכאנאװע ר פאטראנאט . ניש ט גרינ ג אי ז אנגעקומע ן דא ס שאפ ן
דעם פאטראנא ט או ן אנהײב ן ד י ארבעט . ס׳אי ז נײטי ק געװע ן דורכצוברעכ ן ד י
װאנט פו ן גלײכגילטיקײ ט צװיש ן ד י לאנדסלײט , װא ס האב ן ניש ט באנומע ן ד י
ערנסטע לאג ע אי ן פויל ן או ן ד י אנדערשקײ ט פו ן דע ם פאטראנאט . אוי ב ד י
לאנדסלײט האב ן געהא ט א ן אינטערע ס פא ר דע ר אלטע ר הײם , הא ט זי ך דא ס
אויסגעדריקט בלוי ז אי ן פילאנטראפיש ע היל ף (רעליף) . דערצ ו נא ך אי ז ד י
ברײטע עפנטלעכקײ ט ניש ט געװע ן מיטגעכאפ ט מי ט ד י פאסירונגע ן אי ן פוילן .
עס הא ט זי ך געפאדער ט א ן עקשנותדיק ע אויפקלערונג . א ס ך מי , ענערגי ע או ן
געדולד כד י צ ו באזײטיק ן אל ע פאראורטײל ן או ן געװינע ן דע ם צוטרו י פו ן ד י
לאנדסלײט.
פון דע ר אנדערע ר זײ ט אי ז נײטי ק געװע ן אײנצושטעל ן א פארבינדונ ג מי ט
די ארעסטירט ע אי ן ד י טורמעס . מ׳הא ט אל ע מא ל געדארפ ט שטאר ק היט ן זי ך
עס זאל ן צולי ב דע ר היל ף ניש ט פאל ן נײ ע קרבנות , אל ץ הא ט געדארפ ט געטא ן
װערן שטרענ ג אי ן געהײם , דע ר ״אכראניק ״ זא ל זי ך ניש ט דערװיסן .
אבער ד י ארבע ט אי ז געקרוינ ט געװאר ן מי ט דערפאל ג או ן א ברײט ע הילפס ־
אקציע אי ז אנגעגאגגע ן ד י גאנצ ע ציי ט װא ס דע ר פאטראנא ט הא ט עקזיסטירט .
דער מלאװער־טשעכאנאװע ר פאטראנא ט הא ט גענומע ן שעפטו ם איבע ר פאליטיש ע
ארעסטירטע פו ן אל ע שטעטלע ך אי ן דע ם ראיאן . הא ט אוי ך כסד ר געשטיצ ט
די פאמיליע ס װא ס זײנע ן געבליב ן א ן ברויט־געבער .
דער מלאװער־טשענסטאכאװע ר פאטראנא ט מי ט זײ ן פעאיקע ר או ן איבער ־
געגעבענער פירערשאפ ט הא ט באװיז ן באל ד ארײנצוציע ן אל ע לאנדסלײ ט אי ן דע ר
ארבעט. דע ר פאטראנא ט הא ט אנגעװענד ט ד י גאנצ ע ענערגי ע צ ו באקענע ן
די לאנדסלײ ט מי ט דע ם שרעקלעכ ן טערא ר או ן מי ט ד י קאמפ ן װא ס ד י מאס ן
אין פויל ן האב ן געפירט , דע ר פאטראנא ט הא ט פארשפרײ ט ד י נײ ס פו ן דע ר אלטע ר
הײם, געזאמל ט געל ט פא ר ד י פאליטיש ע ארעסטירט ע או ן הא ט צעמענטיר ט ד י
אײניקײט צװיש ן ד י היג ע מלאװע ר לאנדסלײ ט פו ן פארשײדעג ע ריכטונגען , מי ר
קענען מי ט שטאל ץ אנװײזן , א ז אל ע לאנדסלײ ט האב ן זי ך גו ט אפגערופ ן אוי ף
דעם אפי ל פו ן פאטראנאט . אל ע לאנדסמאנשאפטלעכ ע ארגאניזאציע ס זײנע ן געװע ן
אנגעשלאסן אי ן דע ם פאטראנאט , װ י דע ר מלאװער־בענדינע ר אפאטאשו־ברענט ש
639, ד י מלאװע ר בענעװאלענ ט סאסײטי , ד י מלאװע ר לײדי ס אקזילערי , דע ר ברענט ש
462
פנקס מלצװ ע
42 פו ן נאציאנאל ן ארבעטער־פארבאנד . אפטײלונגע ן פו ן דע ם פאטראנא ט זײנע ן
געשאפן געװאר ן אי ן פילאדעלפיע ׳ װיניפעג ׳ קאנאדע ׳ אי ן מעקםיק א סיטי ׳
אין לא ס אנדזשעלעם ׳ דע ר פאטראנא ט הא ט זי ך אוי ך פארבוגד ן מי ט א מלאװע ר
פאטראנאט אי ן פאריז . א ברײט ע טעטיקײ ט אי ז געפיר ט געװאר ן װא ס הא ט דע ם
מלאװער־טשעבאגאװער פאטדאנא ט אװעקגעשטעל ט אי ן דע ר ערשטע ר רײ .
פונקט װ י דע ר רעליף ׳ אי ז דע ר פאטראנא ט געװע ן אומפארטײאי ש אי ן זײ ן
שטיצע צ ו פאליטיש ע ארעםטירטע . דע ר פאטראנא ט אי ז געװאר ן דע ר צענטע ר
פון אל ע פראגרעםױו ע מלאװער־טשעכאנאװער ׳ װא ם זײנע ן געװע ן פאראינטערעםיר ט
אין באקעמפ ן דע ם פויליש ן פאשיזם . יעדע ר אקצי ע לטוב ת ד י ײד ן אי ן פויל ן
איז געװאר ן אנערקענ ט װ י א חו ב פא ר דע ם מלאװער־טשעכאנאװע ר פאטראנאט .
די אנטשטײאונ ג פו ן דע ר צענטראל ע פו ן ד י פאטראנאט ן אי ז געװע ן פו ן
א גא ר גרויסע ר באדײטונג ׳ דע ר קאמ ף קעג ן פויליש ן פאשיז ם הא ט אנגענומע ן
א ברײט ן נאציאנאל ן כאראקטער . ספעציע ל אי ז דא ם ארויםגעבראכ ט געװאר ן
בײ דע ם היסטאריש ן פראטעםט־מאר ש קײ ן װאשינגטא ן אי ן 1936 ׳ װע ן עטלעכ ע
טויזנט דעלעגאט ן פו ן ײדיש ע ארגאניזאציע ם זײנע ן געקומע ן אי ן װאשינגטא ן
פאדערן ע ם זא ל געמאכ ט װער ן א סו ף צ ו דע ם פויליש ן אנטיםעמיטיז ם או ן פוי ־
לישע פאגראמען . ד י צענטראל ע אי ז געװע ן בכו ח צ ו אונטערנעמע ן פארשײדענ ע
אקציעס לטוב ת ד י פאליטיש ע ארעםטירט ע אי ן פוילן ׳ פארטיפ ן ד י ארבע ט או ן
צוגרײטן דע ם באד ן פא ר געמיעזאמ ע ארויסטרעטונגען .
אין א קורצע ר צײ ט הא ט ד י צענטראל ע באװיז ן ארומצונעמע ן אל ע װיכ ־
טיקםטע לאנדםמאנשאפטן . דע ר זשורנא ל ״צ ו הילף ״ װא ם ד י צענטראל ע הא ט
ארויםגעגעבן אי ז פארשפרײ ט געװאר ן אי ן איבע ר 6000 קאפיעס ׳ דע ר מלאװע ר
פאטראנאט הא ט געהא ט זײנ ע בעסט ע טוע ר אי ן דע ר צענטראלע .
דער מלאװער־טשעכאנאװע ר פאטראנא ט הא ט אנטײ ל גענומע ן אי ן יעד ע
אלגעמײנע אקציע ׳ װא ם ד י צענטראל ע הא ט דורכגעפירט . הא ט דורכגעפיר ט
גרויםע אונטערנעמונגע ן או ן הויז־פארטים ׳ װא ס האב ן שטענדי ק צוגעצויג ן ד י
לאנדסלײט צ ו קומע ן או ן זי ך אפרופ ן מי ט דע ר ברײטע ר האנ ט אוי ף ד י געלט ־
זאמלונגען. דע ר פאטראנא ט הא ט אוי ך פו ן צײ ט צ ו צײ ט ארויסגעגעב ן א צײט ־
שריפט פא ר אײגענ ע לאנדסלײ ט מי ט נײ ם פו ן דע ר הײם־שטא ט או ן מי ט גע ־
דרוקטע ברױ ו פו ן טורמעם .
זינט דע ר מלחמה ׳ עקזיםטיר ט ניש ט מע ר דע ר פאטראנאט . דע ר רעליף ־
קאמיטעט אי ז געבליבן . או ן אל ע טוע ר פו ן פאטראנא ט זײנע ן אריבע ר צו ם רעלי ף
און זיינע ן טעטי ק װ י פריע ר לטוב ת דיער ע קרובי ם פו ן מלאװ ע װא ם נײטיק ן זי ך
נאך אל ץ אי ן הילף .
דער מלאװער־טשעכאנאװע ר פאטראנא ט הא ט צוזאמע ן מי ט אנדער ע פויליש ע
לאנדםמאנשאפטן אנגעשריב ן א ן אימפאזאנ ט קאפיט ל אי ן דע ם קאמ ף קעג ן פוי ־
פנקס מלצװ ע
463
לישן פאשיזם . א ם ך פו ן ד י געװעזענ ע פאליטיש ע ארעסטירט ע װעמע ן דע ר פא ־
טראנאט הא ט געשטיצ ט זײנע ן געפאלן ׳ װ י העלדן ׳ אי ן דע ם קאמ ף אי ן ד י געטא ם
און פארטיזאנען־קאמפן .
די עקזעקוטױו ע פו ן פאטראנאט ן
טוביה װענדי ׳ םעקרעטאר ן װאל ף װישינםקי , קאסירער ? דו ד ראזענבלום ׳
אויםלענדישער םעקרעטאר .
פאול סטױוענס , בלענט ש גודמאן ׳ ראו ז װישיגםקי ׳ פײג ל װענדי ׳ ױס ף
מאנטליאק, דאר ע שװארץ , פײג ל ביזבערג , ױם ף װיעלגאלאסקי , חנ ה ליפשי ץ או ן
שרה גאטלי ב זײנע ן אי ן דע ר עקזעקוטױו־קאמיטע .
די מלאװע ר לאנדסמאנשאפ ט אי 1
שיקאגע
מײנצלנע מלאװע ר באװײז ן זי ך אי ן שיקאג ע שוי ן צו ם אנהײ ב פו ן
יעצטיקן י״ה . מלאװע ר װא ס זײנע ן שוי ן ד א אי ן שיקאג ע מע ר װ י 40 יא ר דער ־
מאנען זי ך א ז װע ן ז ײ זײנע ן ד א אהערגעקומע ן האב ן ז ײ שוי ן אנגעטראפ ן מלאװער .
זײ זײנע ן אבע ר ניש ט געװע ן ארגאניזירט . דע ר ערשטע ר פארזו ך זי ך צ ו ארגא ־
גיזירן אי ז געמאכ ט געװאר ן אי ן ד י יאר ן פו ן דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמה . װע ן
עס זײנע ן אנגעקומע ן ד י ערשט ע ידיעו ת װעג ן דע ר גרויסע ר נוי ט װא ס ע ס הערש ט
אין מלאװע .
די ערשט ע מלאװע ר סאסײט י אי ן שיקאג ע אי ז געגרינדע ט געװאר ן אי ן ד י
יארן 1916־1917 . דע ר ערשטע ר פרעזידענ ט אי ז געװע ן א מר . גאלדבערג , אלײ ן
נישט קײ ן מלאװער ׳ אבע ר ד י פרו י גאלדבער ג אי ז געװע ן א מלאװערין . דע ר
ערשטער סעקרעטא ר פו ן דע ר סאסײט י אי ז געװע ן שלמ ה זלמ ן גרינבערג . ד י טע ־
טיקםטע מעמבער ם זײנע ן געװע ן : מר . או ן מרם . מאק ם פאזנער , נת ן יאנ ג(יאבלאן) ,
יהושע ראזען , הער ש קשױוקאװםקי , מאט ל קאהע ן או ן דו ד גארדא ן (יוחנ ן םלאבא ־
גורסקים זון) . דע ר ערשטע ר מיטינ ג פו ן דע ר סאםײט י אי ז פארגעקומע ן אי ן הער ש
קשױוקאװםקים הויז .
דער פאראײ ן הא ט עקזיסטיר ט נא ר עטלעכ ע יאר . זײ ן גאנצ ע טעטיקײ ט
איז באשטאנע ן אי ן זאמלע ן געלטע ר פא ר מלאװע .
אין יא ר 1922 אי ז געגרינדע ט געװאר ן דע ר נײע ר מלאװע ר פאראײ ן װא ם
באשטײט בי ז הײנט . דע ר ערשטע ר פרעזידענ ט אי ז געװע ן ױם ף גאלדבערג .
אבער נא ר א פא ר װאכן . דערנא ך אי ז אויםגעװײל ט געװאר ן פא ר פרעזידענ ט
משולם זלמ ן קשױוקאװםקי , הער ש קשױוקאװםקי ם זון , באקאנ ט אי ן שיקאג ע אונ ־
טער דע ם נאמען , סע ם בערסאן . ע ר אי ז געװע ן כמע ט 15 יא ר בי ז 1939 פרע ־
זידענט. מרם . מאק ם (חנה ) פאזנע ר אי ז געװע ן ד י גאנצ ע צײ ט װיצע־פרעזידענטי ן
פון פאראיץ . ז י הא ט אװעקגעגעב ן א ס ך צײ ט או ן ענערגי ע דע ם פאראײן . אי ן דע ר
צװישן־צײט אי ז אוי ך לוא י קאהען , מאט ל קאהענ ס א זו ן געװע ן אײ ן יא ר פרע ־
464
פנקס מלאוו ע
465
זידענט. םעקרעטא ר פו ן פאראיי ן אי ז אי ן יענ ע יאר ן געווע ן חיי ם באלני ק ע״ ה
און קאסירע ר אברח ם יצח ק פשעמיראװיט ש (אי ן שיקאג ע באקאנ ט אל ס מענדעל ־
םאן) ע״ח .
טעטיקע מעמבער ם זיעע ן געװען : איזידא ר קלאפמאן ׳ מרס . פאזנער ׳ ד י
קינדער פו ן מאט ל קאחען ׳ ד י קינדע ר פו ן אברח ם יצח ק פשעמיראװיט ש (מענדעלסאן) ,
מארי גראסמאן , אב ע טאכנע , אש ר האראװיץ , ױם ף קורצמאן , סא ל בינענפעלד ,
לואיס, מענד ל בארנשטי ץ או ן זיי ן פרױ .
אץ ד י יאר ן פא ר דע ר צוױיטע ר װעלט־מלחמ ה אי ז געשטאנע ן אי ן מיטל ־
פונקט פו ן אל ע הילף־אקציע ם פא ר דע ר מלאװע ר גימנאזיע . מרם . רח ל קופעל ד
איז ספעציע ל געשיק ט געװאר ן פו ן דע ר מלאװע ר גימנאזי ע נא ך אמעריק ע צ ו
זאמלען געל ט פא ר א נײ ע געבײדע . האר י גראסמא ן הא ט אוי ף זײ ן רית ע נא ך
א״י באזוכ ט מלאװ ע או ן צוריקגעבראכ ט א גענויע ם באריכ ט װעג ן דע ר םאציאלער ,
פאליטישער או ן קולטורעלע ר לאג ע פו ן ד י מלאװע ר ײדן .
אין שיקאג ע הא ט זי ך דעמאל ט ארגאניזיר ט א ספעציעלע ר קאמיטע ט פא ר
דער גימנאזיע . אי ן קאמיטע ט זײנע ן ארײ ן פראמינענט ע ײדיש ע פירע ר פו ן אל ע
ריכטונגען פו ן שיקאגע ר ײדנטום .
דער קאמיטע ט הא ט זי ך געשטעל ט פא ר א ן אויפגאב ע צ ו זאמלע ן אי ן שיקאג ע
ססס.15 דאלער , א טײ ל פו ן דע ר םומ ע אי ז שוי ן געװע ן געזאמלט , אבע ר אי ן צװיש ן
איז אויםגעבראכ ן ד י צװײט ע װעלט־מלחמה , װא ס הא ט א סו ף געמאכ ט צו ם גאנצ ן
פוילישן ײדנטום . ד י מל^־וע ר אי ן שיקאג ע האב ן זי ך בכל ל אי ן יענ ע יאר ן זײע ר
װארעם אפגערופ ן אוי ף אל ע װענדונגע ן פו ן דע ר מלאװע ר ײדישע ר קהיל ה נא ך
הילף, א ם ך געלטע ר זײנע ן געשיק ט געװאר ן צ ו דע ר קהיל ה או ן צו ם ר ב פא ר
נויטבאדערפטיקע. ע ם זײנע ן אוי ך געשיק ט געװאר ן א ם ך פעקלע ך שפײ ז או ן
קלײדער פא ר דע ר תלמוד־תור ה או ן אנדער ע אינםטיטוציעס .
עס מו ז אוי ך דערמאנ ט װער ן א ז אי ן דע ר צײ ט פו ן דע ר דעפרעםי ע אי ז
אויםגעקומען צ ו שטיצ ן נויטבאדערפטיק ע מעמבער ס אויפ ן פלא ץ װא ם אי ז געטא ן
געװארן דור ך מת ן בםתר .
במשך פו ן דע ר צוױיטע ר מלחמ ה הא ט דע ר פאראײ ן פארשטארק ט זײנ ע אקטי ־
װיטעטן או ן געזאמל ט געלטע ר פא ר דע ר צײ ט װע ן מע ן װע ט קענע ן אנהײב ן העלפן .
אין יא ר 1945 באל ד נאב ן שלום , װע ן ע ם זײנע ן אנגעקומע ן ד י ערשט ע ידיעו ת
װעגן דע ם גרויס ן אומגלי ק אי ן פויל ן הא ט זי ך אנגעהויב ן ד י אקטױו ע הילפם ־
ארבעט פו ן פאראײן . דע ר פאראײ ן הא ט אי ן ד י יאר ן 1945־ 1949 אויםגעגעב ן כמע ט
ססס.5 דאלע ר א יא ר אוי ף הילפסארבעט . א גרויםע ר טײ ל דערפו ן אי ז געשיק ט
געװארן נא ך ארץ־ישרא ל צ ו דע ם מלאװע ר פאראײ ן אי ן תל־אביב . א ם ך אי ז
אויך געשיק ט געװאר ן נא ך פויל ן או ן נא ך ד י פארשײדענ ע קעמפס . דע ר פאראײ ן
האט אוי ך דורכגעפיר ט םפעציעל ע אקציע ם פא ר שפימפעקלעך , קלײדערפעקלע ך
466
פנקס מלאוו ע
און מעדיקאמענט ן װא ס זײנע ן געשיק ט געװאר ן נא ך פויל ן או ן ד י קעמפם . דע ר
פאראײן הא ט אוי ך געהאלפ ן א ס ך יחידים . קײ ן שו ם בקש ה נא ך היל ף אי ז ניש ט
אפגעזאגט געװארן .
די הילפס־ארבע ט פו ן פאראײ ן באשרענק ט זי ך ניש ט בלוי ז אוי ף היל ף פא ר
מלאװער אי ן דע ר װעלט . דע ר פאראײ ן גי ט יעדע ס יא ר גרעסער ע םומע ס צ ו אל ־
געמײנע קאמפײנם . אי ן װינטע ר 1947־ 1948 הא ט דע ר פאראײ ן חרכגעפיר ט א
םפעציעלן קאמפי ץ פאר ן מלאװע ר פנקם .
די הכנם ת פו ן פאראײ ן זײנען : מיטגלידם־בײטראג , קארד־פארטי ם או ן דע ר
עיקר דע ר יערלעכע ר באל .
זײט 1939 אי ז פרעזידענ ט פו ן פאראײ ן דע ר באקאנטע ר ײדישע ר עםק ז װיל^ ן
ראבינסאן, ניש ט קײ ן מלאװער ׳ װא ם אי ז אבע ר איבערגעגעב ן בל ב ונפ ש מלאװע ר
ענינים. א צװײט ע ניש ט מלאװע ר משפח ה װא ס אי ז זײע ר טעטי ק אי ז ד״ ר מארי ם
פאקם או ן זײ ן פרוי . װיצע־פרעזידענט ן זײנען : מרס . םא ל בינענפעלד , מר . ױס ף
בינענפעלד, מרם . מ . א . פאקם , סעקרעטא ר אי ז מרם . לוא י קאהען . דע ר קאמיטע ט
פון פאראײ ן באשטײ ט פו ן ד י פאלגנדיק ע מעמבערם : מרם . ם . בערםאן , מרם . ם .
בינענפעלד, מר . ה . באקנער , מרם . א . קאהען , מר . א . קאהען , מר . ל . קאהען , מרם . א .
מענדעלםאן, ד״ ר מ . א . פאקס , מרם . ה . גראסמאן , מר . י . גראסמאן , מר . א . טאכג א
און מרס . א . טאכנא .
די צא ל פו ן ד י איבערגעגעבענ ע געטרײ ע מעמבער ס אי ז זײע ר גחי ם או ן ע ס
איז אוממעגלע ך אל ע אויפצוצײלן . ע ם מוז ן אבע ר עטלעכ ע יחידי ם דערמאנ ט װערן ,
יחידים װא ם זײנע ן דע ר רו ח החײ ם פו ן פאראײן . או ן דא ס זײנע ן חו ץ ד י שוי ן
דערמאנטע : ד י קינדע ר פו ן אברה ם יצח ק פשעמיראװיט ש (מענדעלםאן) , ספעציע ל
מרם. לוא י קאהע ן (שר ה פשעמיראװיט ש פו ן דע ר הײם) , ד י קינדע ר פו ן מאט ל
קאהען, ד י גראסמאנם , ד י טאכנע ם או ן אחרו ן אחח ן חביב , דע ר געװעזענע ר לאנג ־
יעריקער פרעזידענ ט פו ן פאראײן , סע ם בערסאן .
דער פאראײ ן לײדט , װ י אל ע אנדער ע לאנדםמאנשאפט ן אי ן אמעריקע , פו ן
דער קראנקהײ ט פו ן פארעלטערונג . אחו ץ א פאר , נ ײ געקומענ ע פו ן ד י לעצט ע
יארן, װ י ד״ ר יהוד ה ראזענטאל , םאלאמאן , טאצא , ד י פאמילי ע ה . וױי ם (ווישינםק י
פון דאנציג) , מרם . לעװי ן(װיאור ) קומע ן קי ץ ױנג ע מענטש ן ניש ט צו . דא ס אי ז אבע ר
אן אלגעמײנ ע פראג ע או ן ניש ט קײ ן ספעציפי ש מלאװער .
דער מלאװע ר פאראי ץ אי ז פו ן ד י אקטױוסט ע לאנדסמאנשאפט ן אי ן שיקאגע .
ער באשטײ ט פו ן א גרופ ע פו ן מענטש ן װא ס זײנע ן אנגעפיל ט מי ט א גרויס ן אידעא ־
ליזם. ע ס הערש ט א גײס ט פו ן קאאפעראציע , װא ם דערמעגלעכ ט ד י דערפאלג ן פו ן
די פארשײדענ ע אקציעס . ע ס הערש ט אי ן פאראי ץ א ברידערלעכע ר גײסט , װא ם
קומט צו ם אויסדרו ק אי ן ד י אפט ע מלװ ה מלבו ת או ן ד י פארשײדענ ע פארטי ם װא ס
קומען פא ר װינטער־צײט . י . ר .
נחמן אק ס (מעקסיקע )
מלאװער אי ן מעקםיק ע
דער יידישע ר ישו ב אי ן מעקסיק ע בכל ל אי ז ניש ט קײ ן גרויםע ר או ן אי ז
א ױנגע ר במיל א אי ז אוי ך ד י צא ל מלאװע ר צװיש ן ז ײ א פארהעלטניםמעםי ק קלײנ ע
— בסך־הכ ל א 60־ 70 נפשות . צולי ב דע ר אקטױוקײ ט אבע ר פו ן ד י מלאװע ר אי ן
געזעלשאפטלעכער ארבע ט מאכ ט ע ם דע ם אײנדרוק ׳ א ז אי ן מעקםיק ע זײנע ן מלאװע ר
פאראן אי ן ד י טויזנטער .
די געזעלשאפטלעכ ע אקטױוקײ ט פו ן ד י מלאװע ר אי ז ניש ט קײ ן צופעליקײ ט (
דאם האב ן ז ײ מיטגעבראכ ט פו ן דע ר אלטע ר הײ ם זײע ר געזעלשאפטלעכ ע דערפא ־
רונג׳ ד י דערפארונ ג פו ן זײע ר װארעמער ׳ געזעלשאפטלעך־צאפלדיקע ר הײמשטא ט
— מלאװע . ז ײ האב ן אוי ך מיטגעבראכ ט מי ט זי ך טי ף אײנגעבאק ן אי ן זײע ר
הארץ או ן נשמ ה ד י מםירת־נפשדיקײ ט בנוג ע מלאװער .
דער גור ל הא ט געװאל ט אזוי , װײז ט אוים , א ז מי ט ד י ערשט ע ײדיש ע עמיגראנטן ׳
װאם האב ן באל ד נא ך דע ר ערשטע ר װעלט־מלהמ ה גענומע ן באטרעט ן ד י מעקםי ־
קאנער ער ד אי ן ד י יאר ן 21־1920 , זאל ן זי ך געפינע ן עטלעכ ע מלאװער , װ י צ . ב . (
יעקב העפטע ר מעקםיקע) , אברה ם טאכנ א (הײנ ט שיקאגא) , הענ ע קרישטא ל (הײנ ט
אין פעח ) א . אנד . ס׳אי ז כדא י צ ו באמערקן , א ז בי ז דא ן זײנע ן נא ך אי ן מעקסיק ע
בכלל קײ ן מזרח־אײראפעאיש ע ײד ן ניש ט געװען , אזוי , א ז פאקטי ש זײנע ן ד י
עטלעכע מלאװע ר געװע ן ד י פיאנער ן או ן בויע ר פו ן ײדיש ן ישו ב אי ן מעקםיק ע או ן
אפשר אוי ך די , װא ס האב ן אומדירעק ט גור ם געװען , א ז ד י צא ל מלאװע ר זא ל זי ך
מיט דע ר צײ ט פארגרעםער ן װא ם אמא ל מע ר או ן מער .
כאטש קײ ן םפעציעל ע מלאװע ר לאנדםמאנשאפט־ארגאניזאצי ע הא ט ד א
פאר דע ר גאנצע ר צײ ט ניש ט עקזיםטירט , פלעג ן אבע ר ד י מלאװע ר זי ך האלט ן
צוזאמען, אזו י צ ו זאגן , פאמיליאר , הײמיש , או ן פו ן צײ ט צ ו צײ ט אוי ך אנטקעגנ ־
קומען מי ט היל ף פא ר דע ר הײמשטא ט מלאװע , װע ן ז י הא ט זי ך גענויטיקט . אזוי ,
צום בײשפיל , פלעג ט שוי ן זײ ן א טראדיציע , א ז יעדע ם יאר , פא ר פסח , פלעג ט
468
פנקס מלאוו ע
ר׳ במ ד בערקאװיט ש ע״ ה ארומגײ ן צװיש ן ד י מלאװע ר או ן צונויפקלײב ן מעות ־
חטים, װא ם ע ר פלעג ט איבערשיק ן צ ו מענד ל װישינסק י קי ץ מלאװ ע או ן דאר ט זײנע ן
פארטײלט געװאר ן מצו ת או ן אנדער ע פםחדיק ע פראדוקט ן צװיש ן ארעמ ע או ן
נויטבאדערפטיקע ײד ן אי ן נאמע ן פו ן ד י מלאװע ר אי ן מעקםיקע . ד י מלאװע ר אי ן
מעקםיקע פלעג ן אויך , פו ן צײ ט צ ו צײט ׳ שיק ן שטיצ ע פא ר דע ר מלאװע ר צײט ־
שריפט ״דא ס מלאװע ר לעבך , װא ס מי ר פלעג ן ד א דערהאלט ן או ן פארשפרײט ן
צװישן ד י מלאװער . האר ט פאר ן אויסברו ך פו ן דע ר צװײטע ר װעלט־מלחמה , אדע ר
פארן חורב ן מלאװע , האב ן מי ר זי ך געגרײ ט דורכצופיר ן א זאמלונ ג פא ר דע ר
מלאװער גימנאזיע . לײדע ר הא ט ד י מלחמ ה צוניש ט געמאכ ט ד י דאזיק ע איני ־
ציאטױו.
אן ארגאניזירט ע מלאװע ר לאנדסמאנשאפ ט אונטער ן נאמע ן ״מלאװע ר לאנדם ־
לײט אי ן אמעריקע ״ אי ז ערש ט געשאפ ן געװאר ן אי ן דעצעמבע ר 1945 , װע ן ס׳אי ז
דערגאנגען צ ו אונד ז ד י טרויעריק ע בשורה , א ז פו ן אונדזע ר ײדישע ר מלאװ ע אי ז
פארבליבן בלוי ז א ש או ן חורבות , אפגעװיש ט או ן פארשװאונד ן פו ן דע ר ײדישע ר
מאפע או ן פו ן דע ר רשימ ה פו ן יידיש ע שטע ט או ן שטעטלע ך אי ן פויל ן אי ז אוי ך
געװארן אונדזע ר באליבט ע הײמשטא ט מלאװע , אומגעקומע ן צוזאמע ן מי ט אונדזער ע
זעקם מיליא ן ײדן , װא ס זײנע ן אומגעקומע ן ע ל קידוש־הש ם וע ל קיחש־האומה .
האבן זי ך צוזאמענגענומע ן אל ע מלאװע ר דע ם 12־ט ן דעצעמבע ר 1945 , אי ן
יאר־צײט־טאג נא ך אונדזער ע קדושים , ב ײ א טרויער־פארזאמלונג , װא ם מי ר האב ן
ארגאניזירט אי ן א ן עפנטלעכ ן זאל , האב ן באװײנ ט אונדזער ע קדושים , װא ם זײנע ן
אויף אז א אכזרױתדיק ן אופ ן אומגעבראכ ט געװאר ן דור ך ד י היטלעריסטיש ע רוצחים .
די דאזיק ע יארצײט־דאט ע היט ן מי ר גענו י א פ יעדע ם יא ר או ן האלט ן דע ם טא ג
אפ א טרויער־פארזאמלונג .
דעם זעלב ן אװנ ט אי ז אוי ך געװאר ן באשלאס ן צ ו שאפ ן אונדזע ר לאנדםמאנ ־
שאפט־ארגאניזאציע ; ס׳אי ז אויסגעקליב ן געװאר ן א פארװאלטונ ג או ן ע ם אי ז
אדורכגעפירט געװאר ן א פריױויליק ע באשטײערונ ג אוי ף היל ף פא ר דע ר מלאװע ר
שארית־הפליטה.
די הילפם־ארבע ט פו ן מלאװע ר קאמיטע ט הא ט זי ך גענומע ן אנטװיקלע ן װא ם
אמאל אל ץ שטארקע ר או ן ברײטע ר ; אזוי , א ז מי ט דע ר צײ ט הא ט אונדזע ר היל ף
דערגרײכט צ ו אל ע לעבנגעבליבענ ע מלאװע ר אי ן פוילן , דײטשלאנד , עםטרײך ,
איטאליע או ן פראנקרײך .
צוליב דע ר פארשטארקטע ר ארבע ט האב ן מיר , מי ט דע ר צײט , געשאפ ן א
מלאװער פרויען־הילף־קאמיטעט , װא ם הא ט זי ך פארנומע ן מי ט שיק ן פעקלע ך
שפײז, מלבושים , םיגארעט ן או ן מעדיקאמענט ן אומעטום , װא ו מלאװע ר האב ן זי ך
נאר געפונען . ד י צא ל פעקלע ך זײגע ן דערגאנגע ן אי ן ד י הונדערטער . מי ר האב ן
פנקס מלאװ ע
469
באקומען א ן א שי ר ברױ ו מי ט באגײםטערונ ג פא ר אונדזע ר ארבע ט (ד י אל ע ברי װ
געפינען זי ך אי ן אונדזע ר ארכױו) .
דער מענער־קאמיטע ט הא ט געשיק ט באדײטנדיק ע מאטעריעל ע שטיצ ע אונד ־
זער ברידער־ארגאניזאצי ע אי ן נױ־יאר ק או ן אי ן תל־אביב . מי ט ד י דאזיק ע ארגא ־
ניזאציעס זײנע ן מי ר געשטאנע ן אי ן שטענדיקע ר שריפטלעכע ר פארביגדונג . מי ר
האבן באקומע ן או ן פארשפרײ ט דע ם ״מלאװע ר בױלעטיך / װא ם דערשײנ ט אי ן
תל־אביב. מי ר פלעג ן אוי ך שיק ן מאטעריעל ע שטיצ ע מלאװע ר יחידי ם אי ן
פארשײדענע אײראפעאיש ע לענדער .
*
**
מיט דע ר צײ ט זײנע ן צוגעקומע ן קײ ן מעקסיק ע פינ ף מלאװער ׳ שוי ן פו ן
דער שארית־הפליטה , װעמענ ם נעמע ן ם׳אי ז כדא י צ ו פארצײכענען .
די ערשט ע אי ז אנגעקומע ן לאדזש א ליפשיץ , א טאכטע ר פו ן ר ׳ ישעי ה ליפ ־
שיץ, א ן אײניק ל פו ן ר ׳ גתא ל באניםלאװםקי , װא ם הא ט אויםגעבוי ט דא ס נײ ע
בית־מדרש אי ן מלאװע , א שװעסטע ר פו ן זיגמונ ד ליפשי ץ דע ם פאטאגראפיםט .
לאדזשא ליפשי ץ הא ט דורכגעמאכ ט דע ם גאנצ ן מארטירער־װע ג פו ן מלאװע ר געטא ,
טויט־לאגערן פו ן בערגען־בעלזען , אשװיענטשי ם או ן אז . װ . בי ז צ ו דע ר באפרײאונג .
זי אי ז אהערגעקומע ן צ ו אי ר אײנצי ק לעבנגעבליבענע ם ברודע ר — ניםע ק ליפשיץ .
די צװײט ע אי ז אנגעקומע ן הינד ע הערמאן , א טאכטע ר פו ן אברהם־יעק ב או ן
מינדל ד י בעקערי ן פו ן דע ר װארשעװע ר גאם . ז י הא ט אוי ך דורכגעמאכ ט דע ם
זעלבן מארטירער־װעג , װא ם לאדזש א ליפשיץ . ז י אי ז אהערגעקומע ן צ ו אי ר
שװעסטער שבע , ד י פרו י פו ן פס ח פראשניצקי .
דער דריטע ר אי ז געקומע ן דו ד קרישטאל , א זו ן פו ן תלמיד־חכ ם ר ׳ משה־בע ר
קרישטאל ע״ה,װעלכע ר אי ז אומגעקומע ן צוזאמע ן מי ט זי ץ פרו י או ן ד י גאנצ ע
משפחה אי ן טויטן־לאגע ר פו ן טרעבלינקע , װא ו ע ם זײנע ן אוי ך אומגעקומע ן דע ר
גרעםטער טײ ל מלאװע ר ײדן , הי״ד . אוי ך דו ד הא ט ניש ט אויםגעמיט ן דע ם זעלב ן
װעג, װא ם ד י פריע ר דערמאגט ע צװײ . קײ ן מעקסיק ע אי ז ע ר געקומע ן צ ו זײ ן
ברודער יחזקא ל קרישטא ל או ן צ ו זײ ן שװעםטע ר רודע .
דער פערטע ר אי ז געקומע ן לײ ב לעװענטאל . ע ר הא ט נא ר טײלװײ ז דורכ ־
געמאכט ד י מלאװע ר געטא , ד י רעש ט צײ ט אי ז ע ר געװע ן אי ן םאװעטן־פארבאנד ,
געקומען אהע ר אי ז ע ר צ ו זײ ן שװעסטע ר פער ל גרין .
דער לעצטע ר אי ז אנגעקומע ן גאד ל ליםטאפאד . אוי ך גאד ל אי ז דורכגעגאנגע ן
דעם זעלב ן זועג , װא ס לײ ב לעװענטאל , אבע ר גאד ל הא ט זי ך נא ך א לאגג ע צײ ט
געװאלגערט אי ן ד י לאגער ן פו ן דײטשלאנ ד או ן איטאליע .
470
פנקס מל^וו ע
טאקע פו ן גאד ל ליסטאפא ד האב ן מי ר אפגעגומע ן א לעגעדיק ן גרו ם פו ן ד י
מלאװער אי ן איטאליע . ע ר הא ט אונד ז באריכטע ט װעג ן דע ר שטיצע ׳ ווא ם ד י מלא ־
װער האב ן באקומע ן פו ן זײער ע לאנדםלײ ט אי ן מעקםיק ע או ן װ י דאנקבא ר ע ם זײנע ן
געװען אלע ׳ װא ם האב ן ד י שטיצ ע באקומען .
נעמענדיק אי ן אכט , א ז ד י לאגער ן װער ן שוי ן צ ו ביםלע ך ליקװידיר ט או ן א ז
א גרויםע ר טײ ל פו ן ד י מלאװע ר האב ן אויםגעװאנדער ט קײ ן ישראל ׳ װער ן שוי ן
באצײטנם צוגעגרײ ט פלענער , א ז אוי ך אהי ן זא ל אונדזע ר שטיצ ע דערגרײכן , בי ז ד י
מענטשן װעל ן זי ך מאטעריע ל אײנארדענען ,
♦
עם דאר ף אוי ך דערמאנ ט װערן , א ז ד י מלאװע ר האב ן זי ך אקטױ ו באטײליק ט
אין דע ר אויפנאמ ע פו ן אונדזע ר לאנדסמא ן או ן בארימט ן ײדיש ן שרײבע ר ױם ף
אפאטאשו, װא ס הא ט באזוכ ט מעקםיק ע אי ן 1946 . ד י מלאוגע ר האב ן ע ס א ם ך
מיטגעהאלפן צו ם גרויס ן מאראליש ן דערפאלג , װא ס אפאטאש ו הא ט ד א געהאט .
אויסנוצנדיק אפאטאשו ס באזוך , בע ת װעלכ ן ע ר הא ט אויפגעקלער ט ד י פלענע ר
און צוגרײטונגע ן צו ם ארויםגעב ן דע ם מלאװע ר פנקס , האב ן זי ך ד י מלאװע ר פאר ־
פליכטעט צושטײע ר געב ן אוי ף ארויםגעב ן דע ם פנק ס מי ט 1000 דאלער . ד י דא ־
זיקע סומ ע אי ז שוי ן איבערגעשיק ט געװאר ן צ ו ד י ארויםגעבע ר פו ן פנק ם אי ן
נױ־יארק.
♦
דאס אי ז א םך־הכ ל פו ן דע ם לעב ן או ן טעטיקײ ט פו ן ד י מלאװע ר אי ן מעקםי ־
קע. הלװא י װאלט ן מי ר נא ך הײנ ט געהא ט דא ם ברויזנדיק ע או ן שעפעריש ע ײדי ־
שע לעב ן אי ן אונדזע ר באליבטע ר הײמשטא ט מלאװ ע או ן מי ר װאלט ן נא ך געטא ן
א ם ך מע ר או ן מער .
לײדער אי ז ע ס מע ר נישטא ז חב ל ע ל דאבדי ן ול א משתכחין ן
רעדאקטירט ;
ד״ר יעק ב שאצק י
שער־בלאט געצײכנט :
פראפ׳ ױד א א • יאפ ע
יזכור־אותױת געצײכנט :
חוה יהזאש־דװארקי ן
א דאנ ק ד י חברים :
חײם יאניש , שיע ה אלטער .
מרדכי קליבארד , אברה ם אלטע ר
471
זוכצעטל:
א
אולערט פנח ם — 7 ♦
אײזנבערנ ברו ך — 39 , 29 ♦
אײדלשטײן בוטש ע — 43 ♦
אויכלער חײ ם ױם ף — 44 , 43 ♦
םאנע — 41 ♦
״ יצח ק — 84 ♦
אפעט^ושו ױם ך — 470 , 428 , 379 , 363 ,
^ 247 , 216 , 215 , 182 , 179 , 158 , 146 ,
103, 90 , 11 , 9 ♦
אפטער ישרא ל — 149 ♦
אקם מענד ל — 81 ♦
״ נחמ ן — 470 , 467 , 112 ♦
״ ח . נ ♦ — 430 ♦
אלאנד — 133 ♦
אלטער ישרא ל — 141 , 98 ♦
״ מש ה — 99 ♦
תנחום — 144 , 141 , 104 , 99 ♦
הערשקע — 99 ♦
״ שמוא ל — 99 ♦
״ ױם ך שי ע — 99 ♦
װיקטאר — 292 , 287 , 141 , 99 ♦
״ אםת ר אױוענםק א — 141 , 99 ♦
״ םא ל (שיע ) — 459 , 456 , 450 , 7 ♦
״ דאב ע — 112 ♦
״ אב ♦ — 459 ♦
״ יעק ב — 417 ♦
״ יחזקא ל — 402 ♦
״ איצי ק — 398 ♦
״ לײבו ש — 325 ♦
אלעקםאנדראװיטש ישרא ל — 7 ♦
אלשעװםקי םטאניםלא װ — 16 ♦
אלעװניק שמוא ל — 87 ♦
י — 24 , 17 ♦
אםטאשעװםק
♦145
־ 153 ,
לײזער —
ישראל
אפאטאװםקי
,104
,145
,247 -
דוד ־
״
סס
00
4
,103
,44
,145
,400 —
משה
״
♦7
,29
,146
,168
,275 —
פײװל
״
♦7
,43 ,105
,107
,278
חנה (װאטמאכער ) —
״
♦107 ,108
ארטשע עובד׳ ם — 60 .
אש שלו ם — 249 , 105 ♦
אשתורי הפרח י — 303 ♦
הךב ארי ה לײ ב — 318 ♦
ב
באטארי םטעפא ן — 20 ♦
באלאבאן מ ♦ — 24 ♦
בערל בדח ן — 119 ♦
באלינםקי-ליפינםקי — 25 ♦
באניםלאװםקי םאנ ע — 138 , 137 , 102 ♦
באלעםלאװםקי יורע ק — 170 ♦
באלניק חײ ם — 465 ♦
בארדיטשעװער ר ׳ לו י יצח ק — 37 , 24 ,
13, 12 ♦
באראנאװער זעלי ג (ראזענבערג ) — 102 ♦
בארנשטײן מענד ל — 444 ♦
מאטעק — 113 ♦
בוימגאלד — 402 ♦
בורשטין חײ ם — 399 ♦
ביעזשונםקי אברח ם אײזע ק — 44 , 43 ,
29♦
דוד — 7 ♦
אנדזשא — 106 ♦
״ חײ ם — 397 ♦
ביאלעק מש ה — 145 , 144 , 113 , 43 , 29 ♦
ביאלין אהר ן — 450 *
473
474
פנקס מלצװ ע
בײלאװיטש װאװק ע — 428 , 322 , 321 ♦
״ בערי ש — 397 , 334 , 331 ♦
״ מש ח (מאשק ע שמש ) — 331 ♦
בלום בענ י — 459 , 465 , 464 ♦
בלומענקרעגץ — 44 ♦
בלומקין — 79 ♦
בל^כעזש פיש ל — 172 ♦
בנטוב מרדכ י (נוטקינד ) — 100 ♦
בערמאן כאםק ל — 334 , 331 , 43 ♦
״ ארי ה — 330 ♦
םײװעל — 397 ♦
בערסאהן ממטיא ס — 25 ♦
בערםאן םע ם — 464 ♦
בעקער ל ♦ — 450 ♦
״ ח ♦ ח ♦ — 430 ♦
״ מ ♦ — 430 ♦
בערקאװיטש ברו ך — 468 ♦
ד״ר בערקאװיט ש — 294 ♦
ד״ר בראזיו ס — 15 ♦
בראדאװקע יצח ק — 16 ♦
ברכיה — 15 ♦
בראכפעלד װאל ף — 51 , 44 , 43 , 42 , 29 ♦
לײבל — 108 , 43 ♦
װאלף ברײנדל׳ ם (מלאװםקי ) — 135 ,
47, 37 ♦
ברײער מ ♦ — 460 ♦
ברעסלער מלכ ה או ן הענ ע — 414 ♦
ג
גאטליבאװםקי גלעזע ר — 87 ♦
גאלאמב מש ה — 110 , 81 ♦
״ רח ל — 110 , 105 ♦
״ אל א גרינבער ג — 316 , 111 ♦
גאלדמאן ישרא ל — 106 , 103 .
גאלדשטײן יום ל — 141 , 103 , 99 , 36 ♦
גאלדבערג (אדװאקאט ) — 109 , 106 ♦
גאלאנט שמח ה — 108 ♦
גאלאנט יעק ב הערצ ל — 85 ♦
גאלדע ד י בעקערי ן — 87 ♦
גארדאן דו ד — 78 ♦
״ אנש ל — 79 ♦
גאלדשטײן ס ♦ — 450 ♦
גארפינקל ױס ל — 113 ♦
גוטמאן שלו ם — 405 , 391 ♦
גוטמאן רפא ל — 79 ♦
גורני מענד ל — 118 , 105 ♦
גורלאנד — 25 ♦
גומפלאװיטש ל ♦ — 25 ♦
גודמאן בלענט ש — 463 ♦
הרב גוזשי ק — 463 ♦
באראן גינדזבור ג — 412 , 147 ♦
גלוזמאן פײג ע — 402 , 33 ♦
גזשעביענארזש מש ח — 40 ♦
גלאװינםקי געצ ל — 47 ♦
ד״ר גלע ם דזשײקא ב — 452 ♦
גרינבערג מאט ע — 81 , 40 ♦
ארעק — 114 , 111 , 105 , 43 ♦
״ מש ה הער ש — 62 ♦
איזאק — 114 ♦
״ מענד ל לײ ב — 116 ♦
״ שלמ ה זלמ ן — 464 ♦
״ יעק ב — 119 ♦
י♦ — 432 , 431 ♦
גרינבוים יצח ק — 435 ♦
גראדאװיטש יום ף — 414 ♦
גראהבארד ר ׳ יששכ ר בערי ש — 302 ♦
״ ר ׳ יהוד ה לײ ב — 301 ♦
גראדעצקי פיאדא ר — 171 ♦
גראף פא ן גראבע ן — 398 ♦
גרין מענד ל — 119 ♦
״ פיש ל — 119 ♦
גרעץ־שעפער — 25 ♦
ד
דאװידאװיטש ש ♦ — 439 ♦
דאװידזאן מנש ה — 402 ♦
דאמבקעװיטש אברה ם (טערזשער ) —
423, 145 ♦
יוסף — 90 ♦
דאמב פײבו ש — 93 ♦
דאנציקער ר ׳ פאװעל ע — 145 ♦
דוגא פיש ל — 94 , 62 ♦
״ צלא ל — 94 , 62 ♦
דובנאװ שמעו ן — 303 , 24 ♦
דונײסקי ד ♦ — 430 ♦
דזשאלדאװסקי איטש ע — 173 ♦
דזשײקאב דזשײקאבסא ן — 26 ♦
ר׳ חײ ם שמרי ה דײ ן (סעגאל ) — 128 ,
100, 66 , 66 ♦
דראטװע חײ ם — 118 ♦
פנקס מלאוו ע
475
דרעזגער איטש ע — 149 •
חיום — 309 •
שלום — 444 •
בר־דרורא (י ♦ ד • פריוער ) — 249 •
ר׳ דו ד ממאקו ב — 300 , 24 •
ה
האמבורגער מש ה — 138 •
הװנסדארף והוד ה לויבו ש — 61 ,343 , 13 •
הארצפעלד ראוב ן לװ ב (דע ר טשװ ־
קער) — 338 , 337 , 144 , 102 •
העפטער ה • — 431 •
הערמאן מש ה — 114 •
ו
װאזשנואנסקו חװ ם לװ ב — 146 •
װאטמאכער אברה ם — 459 , 433 •
װאלארסקי מרדכ ו — 407 , 7 ♦
לװבל — 64 ♦
װארשאװסקי יקי ר — 302 , 280 , 266 ,
216, 174 , 150 , 141 , 113 , 101 , 7 •
װארשאװסקו זעלי ג — 100 ♦
מענדל — 100 •
בונם — 280 , 275 , 107 ,
105, 100 •
אברהם — 114 •
װארשטאצקי מש ה — 117 •
װװנבערג — 36 •
װװנרוב — 24 •
װיטשונסקא נאנטש ע — 106 ♦
װונדיצקו װאל ף בע ר — 117 , 109 •
אברהם דו ד — 162 , 131 •
צדוק — 118 •
פאװעש — 149 , 136 •
װיטמאן ועק ב וום ף — 397 , 117 •
װװסלוץ ועק ב — 431 •
װילנער מש ה — 44 , 41 , 28 •
װועלגאלאסקו הענ ע — 397 •
װינאגראד אלועז ר — 398 •
װיערנוק שמח ה — 44 •
װישונסקו מענד ל (מענד ל באשקעם ) —
400, 330 , 309-11 , 148 , 69,147 ,
42, 24 , 7 •
װישונסקו ואנ ע — 302 , 32 ♦
אלועזר — 400 , 43 •
אברהם וצח ק — 88 •
חװקל — 113 , 107 •
מאלע — 112 •
װאװע — 463 , 469 , 448 •
װושנועװסקו משומ ד — 86 , 42 ♦
װענדי ט • (װונדיצקו ) — 463 , 460 ,
456, 433 , 312 , 8 , 7 •
װענדי פויג ל — 463 ♦
װערדום אולרו ק — 24 ♦
װערטהװם אנאטא ל — 459 ♦
װרובלועװער ברו ך — 86 •
ז
זאלצמאן דע ר ״פראשבע״-שרװבע ר —
132♦
זיגמונט דע ר ערשטע ר — 16 ♦
זילבערבערג זיש ע — 116 ♦
הענעד — 29 ♦
זילבערמאן — 44 •
זילבערשטװן מאטעל ע — 41 ♦
זימנאװוטש ארי ה — 389 *
אברהם מש ח — 394 ♦
זלאטניק מש ה דו ד — 39 •
זעלװיאנסקו חװ ם חװק ל (חזן ) — 312 ,
146♦
זעלװיאנםקו אלת ר — 7 •
זעלונאװסקו מ ♦ — 455 •
זעלצאק איטש ע (אלענשטװן ) — 333 ,
117, 42 ♦
זעלצאק לאזע ר (אלענשטװן ) — 333 , 11 •
זשוראװסקי סטעפא ן — 26 , 17 •
זשעלאזקע חװ ם — 399 , 29 •
ח
חאסקל שנװדע ר — 58 •
חװם-משה — 151 •
חװקא ושרא ל — 7 •
ט
טאכנע פ ♦ ח ♦ — 430 ♦
והודה נוס ן — 118 •
שמעון — 63 , 60 •
476
פנקס מלאוו ע
טאבע ״קאשעם ״ — 58 *
טויבנפעלד — 113 *
טיבערג ר ׳ טובי ה (דײן ) — 6־־231 ,
160, 87 *
טיבערג מענד ל — 154 *
״ יהוד ה — 259 *
טיםעבא־װ (פעלדשער ) — 75 *
טיפענברון בענ א — 402 *
טכארעק יום ף — 137 *
אברהם — 137 *
״ הערצ ל — 137 *
יעקב — 137 *
טיק שלמ ה — 398 *
טיקולםקער אב א — 234 *
״ בעם י — 9 *
הרב דוד׳ ל טעמקי ן — 154 *
הרב מש ה טרונ ק — 154 , 25 , 24 *
הרב ישעיה׳ל ע טרונ ק — 154 *
טשאםנעק מש ה דו ד — 114 , 108 *
טשארקא היר ש מיכא ל — 409 *
משה י ום ף — 78 , 39 *
טשיזשױוער איטשעל ע — 102 *
טשװאק אברה ם — 121 *
ר׳ אברה ם טשעכאנאװע ר (לאנדא ) — 301 ,
37*
י
יאבלאנאװםקי אור ן — 399 *
יאניש הערש־טובי ה — 127 , 101 *
״ אברה ם — 113 *
״ אש ר — 113 *
״ חײ ם — 450 , 447 , 114 *
יצחק — 116 *
ד״ר זא ב יוני ם (יאניש ) — 382 , 370 ,
345, 113 , 108 , 27 , 10 *
יוזשעלעװםקי — 144 , 103 *
יונה פו ן מלאװ ע — 15 *
יאקובאװיטש שעי ה — 169 *
יאראװ טשארנ י — 172 *
יארעצקא רעני א — 295 *
כ
כהן אלטע ר — 44 *
״ אברה ם נ ח (מישנער ) — 452 *
״ מענד ל — 84 *
כץ בוטש ע — 398 *
״ יחיא ל — 113 *
״ מאטע ם — 41 *
ל
לאנדא מרדכ י — 42 *
לאנגלעבן זאנװי ל — 331 , 29 *
לאנדוי איטשק ע — 142 , 100 , 48 *
חוה-איטע — 48 *
הערש-בער — 49 *
אברהם — 100 *
ירחמיאל — 142 , 135 , 100 *
לאםקי מש ה — 402 , 302 , 109 , 81 , 7 *
ה* — 450 *
לאם שלמ ה — 414 *
לובלינער פנח ם — 400 , 397 , 43 , 41 *
לײבוש — 43 *
לובאשיצקי — 303 *
לײזעראװיטש אברח ם — 18 *
לידזבארםקי יהוד ה — 142 , 100 , 44 ,
29*
לידזבארםקי זלמ ן — 41 *
שלמה — 100 *
פישל — 100 *
חײם — 100 *
אברהם — 100 *
ליבערבערג מ * — 402 , 167 , 7 *
ליכטנשטײן גרשו ן — 7 *
משה — 111 , 105 *
יוםף (שוחט ) — 117 *
״ גדלי ה — 402 *
לינדענבערג יצח ק — 458 *
ליםטאפאד גוד ל — 469 *
ליפינסקי יונ ה — 105 *
װיטע — 86 *
ליפסקער שמעו ן — 101 , 44 , 29 *
הרב ר ׳ װאל ף ליפשי ץ — 153 *
הרב זא ב װאל ף ליפשי ץ — 321 , 319 *
ליפשיץ ישעי ה — 146 , 145 , 140 *
זשעניע — 140 *
לײב — 44 , 29 *
זיגמונט — 43 *
״ סאבינ א — 431 , 115 , 105 *
״ לאדזש א — 469 *
דודעק — 432 , 105 *
״ ניסע ק — 112 *
״ חנ ה — 463 *
פנקס מלאוו ע
477
לעױיז נ ח —
לעדערבערג — 105 •
לעװענטןןל לײב ל — 469 , 115 , 109 ♦
לעװענטאל ש ♦ — 321 ♦
יחודח לײ ב — 334 ♦
״ ה ♦ — 430 ♦
לעװקאװיטש חנ ה — 403 ♦
ד״ר לעװע ק — 15 ♦
לעלעװעל — 36 ♦
לעמפעק (איצק^װיטש ) — 406 ♦
לערער ישרא ל — 149 ♦
לעשטשינסקי מל ך — 18 ♦
מ
מאטל ר ׳ איטשקע ס — 48 ♦
מאגנושעװסקי אברה ם בנימי ן — 113 /
43♦
מ^לעװיאק יעק ב (װאולף ) — 36 ♦
מאנדזשאק שלמ ה — 175 , 39 , 35 ♦
״ דוד׳טש ע — 113 ♦
מאנדלאק — 39 ♦
מאנדרי שעי ה — 147 , 142 , 87 , 56 ♦
פנחס — 169 , 113 , 88 , 56 , 44 ♦
מאמעליאק — 405 ♦
מאנדשײן אליש ע — 411 ♦
מאניש ח ♦ — 450 ♦
מאקאװסקי דו ד הער ש — 44 , 29 ♦
״ יוס ל — 101 ♦
חײם — 145 , 104 , 101 ♦
״ עזריא ל יצח ק — 133 ♦
״ בנימי ן — 348 , 145 ♦
״ יוםן* , ד״ ר — 101 , 75 , 74 ♦
מאקאװ מש ה מאי ר — 458 , 456 , 453 ♦
מארדאװיטש הערמא ן — 399 41 ♦
רחל — 403 ♦
א♦ ־־־־ ־ 432 , 431 ♦
מאראװסקא זוזאנ א — 174 ♦
מאשקע שמ ש — 29 ♦
מינדל ד י בעקערי ן — 87 ♦
ד״ר מוקדונ י — 105 .
מײזל נחמ ן — 272 ♦
מינץ פאװע ל — 142 ♦
מינץ פנח ם — 346 , 133 ♦
מינץ הער ש װעלװע ל — 458 , 456 , 455 ,
453, 346 , 7 ♦
מײזליץ זיש ע — 400 , 398 44 ♦ 7 ♦
מילבאנד — 326
מינצנמאכער — 460 ♦
מלאװער שלמ ה — 414 ♦
מיעדזשאק חער ש — 33 ♦
מלכח ד י בעקערי ן (קלײנבארד ) — 87 ♦
מערקער מענד ל — 121 , 29 ♦
מערקער מש ח — 251 ,424 , 232 , 196 , 167 ,
150, 106 , 105 ♦
נ
נאטאן נת ן — 113 ♦
נאפארסטעק יחוש ע — 113 ♦
נאכטשטערן יאנק ל — 61 ♦
נארזשעמסקי חײם-לײזע ר — 127 , 101 ,
61♦
נארזשעמסקי אהר ן יוס ף — 84 ♦
״ יעק ב מש ה — 167 , 84 ♦
״ אברח ם יעק ב — 151 ♦
ניבארסקי זלמ ן — 334 , 331 ♦
ײדל — 168 ♦
ניעכלאנסקי לײב ל — 444 , 414 ♦
ניצקין שמח ה — 112 , 64 , 57 ♦
״ שי ע — 129 ♦
סײמאן — 459 , 458 ♦
ס
ר׳ יחיא ל מש ה סאגאלאװיט ש — 401 ,
400, 389 , 320 , 304 , 135 , 52 ♦
סאביעסראל ברו ך — 75 ♦
סאלאמאן אברח ם (אדװאקאפז ) — 7 ♦
סאלדאנסקי בנימי ן — 40 ♦
״ חײ ם — 402 ♦
סאלארסקי אליה ו — 444 , 442 ♦
״ ח ♦ — 402 ♦
םאכארמאראזשניק נחו ם — 67 .
סאפערשטײן (מענד ל מאטקעס ) — 49 ♦
סאנינא — 103 ♦
סעדיה גאו ן — 303
סטופניצקי — 48 ♦
סטאשעװםקי — 24 , 17 ♦
״סלאדקא״ רבק ח — 50 ♦
יצחק סואװאלסק י — 249 ♦
סוצקאװער א ♦ — 444 ♦
478
פ נק ס
סעגאל בונ ם — 142 .
״ יחונת ן — 67 , 41 ♦
משח םומ ר — 66 .
ספרונגער מאק ס — 460 .
סקורקא חענע ך — 41 .
ע
עדעלשטײן בוטש ע — 44 .
עזריאל (קאװאל ) — 67 .
עסטרויכער בונ ם — 287 ♦
ערלוך רח ל — 287 ♦
ס
פאזנער שמוא ל — 7 .
פאװונסקו אדאל ף — 28 .
פאדקראועװער אחר ן (ראבונםקו ) — 87 ,
66.
פאט ועק ב — 414 .
ד״ר מארו ס סאק ם — 466 ♦
פוגאט נחמ ן — 62 , 61 .
״ מרדכ ו — 173 .
נחמח — 443 .
פיאטראװוטש אדא ם — 19 .
״פולטאראק״ לװב ל — 42 .
פאלקאװנוק פא ל — 169 ♦
פוזשוץ דו ד — 397 , 269-71 .
״ חו ח — 269 .
״ חװמו ש (חענריק ) 114 , 99 , 293 .
״ מענד ל — 112 .
״ קאפ ל — 81 .
פ. מ ♦ — 269 .
פילוט חערש ל — 414 .
פילאר ווס ף — 44 .
פונק — 398 .
פישער שלמ ח — 46 , 43 .
פישל דע ר ״קאנטאנוסט ״ — 67 .
פיעטראקאװסקו אוטש ע מאו ר — 160 .
פיוערבערג מ ♦ ז ♦ — 249 .
פערלא ורוח ם פוש ל — 303 , 46 ♦
פערלא חװ ם אליח ו — 397 , 304 , 158 ,
142, 113 , 81 , 46 , 44 , 43 .
פערלא צב י — 396 382 , 370 113 ,
108.
פערלא דו ד — 113 .
מל^ןװע
פלאסטער לײבו ש — 462 .
שועח — 456 .
פעלדהײם שמוא ל — 414 .
צביה — 416 .
פערלבערג שמואלי ק — 114 , 108 , 7 .
מאטע לײ ב — 116 .
פערלמאן אחר ן — 105 .
פערלמוטער יוס ל — 29 .
פערלמוטער בערי ש — 305 , 118 , 113 ,
105, 104 , 98 , 81 .
פערלמוטער ברו ך איצ ל — 305-8 , 113 ,
105.
פערלמוטער אברה ם — 340 113 .
אליעזר — 399
אהרן — 414 .
פרייד א . ל . — 46 , 43 , 41 , 7 .
פראשניצקי זר ח — 33 .
פראנק — 44 .
פריד לײזע ר — 74 .
ד״ר גרשו ן פרענק ל — 7 .
פרענקל פיש ל — 39 .
אסתר — 113 ♦
״ דו ד הענע ך — 117 .
משה דו ד — 118 .
פרוכט יהוש ע — 118 .
פרײער י . ד ♦ — 249 .
פראל לײב ל — 332 .
פרײדנבערג זלמ ן — 409 .
פראװדא פ . ו . — 430 .
פרץ י . ל . — 105 .
פרענקל שמוא ל לײ ב — 402 .
ר. ישעיהל ע פשעדבארזשע ר — 145 .
פשעמיאראװיטש אברה ם — 465 , 118 .
פשישװע ױם ל — 114 , 109 .
צ
מגר. י . צוקערקאר ן — 7 .
צוקערקארן מש ח — 397 , 45 , 43 , 41 .
ציטרין אביגדו ר — 7 ♦
״ מש ח — 39 , 7 .
ױסל — 61 .
ציטרינארזש שמעלק ע — 113 .
צווײגחאפט — 402 .
צדוק (פעלדשער ) — 74 ♦
צײטלון הל ל — 106 .
פנקס מלאוו ע
479
צײטאג פעל א — 402 ♦
״ בערי ש — 44 , 29 ♦
״צװעטל״ ד י דביצי ן — 142 .
צימערמאן דו ד — 406 ♦
צעגלא אליעז ר — 397 .
״ פלטיא ל — 406 , 398 .
ק
כןאהן בער ל (מישנער ) — 451 ,469 , 8 , 7 ♦
״ לוא י — 466 .
כןאטלארטשי? — 397 .
קאופמאן — 44 ♦
קאזשיק שמעו ן — 410 .
קאזשעבראדסקי מנח ם — 112 , 61 .
קאלינא גרשו ן — 106 .
קאלניעזש נת ן מרדכ י (שמש ) — 398 .
קאנארעק מאי ר — 328 , 115 , 112 , 43 .
קאמאשנמאכער שלמ ח — 87 .
קאנעצקי ע ט פראנ ק — 145 , 61 , 44 , 29 .
קאנקוס פייװ ל — 348 , 132 .
רבי אברה ם קאצענעלבויג ן — 13 .
קאפע מנח ם מענד ל — 66 .
ר׳ מענד ל װאלן * קאפע ר — 160 .
קאםטאל איטש ע — 169 , 160 .
רבקה לידזבארסקי-קארנישע ן — 328 .
קאפלאװ דו ד — 460 .
קאץ 6 . ז . — 430 .
קוטשעבא ס . — 26 .
קורטא מש ח — 331 , 40 .
קודזבארסקי מענד ל — 87 .
״קויטשע״ — 336 .
קורסקי פראנ ץ — 298 .
קורצמאן יוס ל — 134 .
קיקעלע מענד ל — 88 .
קלאפמאן איזידא ר — 466 .
קליין ישרא ל — 469 , 468 , 465 , 402 ,
345.
קלײנבארט מרדכ י (קליבארד ) — 450 ,
448, 7 .
קלײנער יעק ב דו ד — 116 ♦
קלענעץ לעמ ל — 8־267 , 165 , 141 , 101 ♦
״ הערמא ן — 145 , 141 , 101 ♦
״ שר ה — 101 ♦
״ מש ה ױסן * — 148 , 101 ♦
״ זיגמונ ט — 337 , 267 .
(פאמיליע) — 272-4 ♦
״ מיעטע ק — 176 .
קובא — 115 , 111 .
הרב ר ׳ ישרא ל יצח ק קלינגע ר — 269 ,
153, 137 .
קערשענבוים שמוא ל מאי ר — 67 ♦
דוד — 67 .
משח — 113 .
קראיעװסקי — 18 .
קראוסהאר — 25 .
קרולעװיצקי — 44 ♦
קרישטאל מש ה בע ר — 166 .
״ יחזקא ל — 469 .
דוד — 469 , 163 .
קשעסלא חײ ם — 114 .
שיע — 398 , 108 , 43 .
ר
רב-צעיר — 303 .
ראבינסאן װ . — 466 .
ראדאק ױסן * — 41 , 7 ♦
יעקב — 340 , 8 ♦
ראזען יצח ק — 166 , 44 , 29 .
״ ס . — 460 .
ד״ר יהוד ה ראזענטא ל — 464 , 300 ,
12, 9 .
ראזענטאל מאי ר שלמ ה — 300 , 102 .
ראזענבערג אברח ם — 113 .
חינדע — 116 ♦
״ מש ח — 168 .
יואל — 409 ♦
ראטאװסקי מ ♦ — 455 ♦
ראטשילד אײזש ע — 398 ♦
ראמאנער מש ה — 407 , 399 .
לײבל — 407 , 402 .
נח — 7 .
ראק מרדכ י לײ ב — 39 .
רויטער ״ט ל ומטר ״ — 42 .
ריבאק יעק ב װאלן ג — 102 ♦
ױסן8 — 102 .
הענריק — 102 ♦
״ אברה ם — 395 , 145 , 104 , 102 ,
39, 7 ♦
ד״ר רינגעלבלו ם עמנוא ל — 20 .
רײנגעװירץ מאי ר — 39 .
480
פנקס מלאוו ע
ש
שאפט אברח ם — 444 .
״ אליח ו — 61 .
ו. ש . (ד״ ר ועק ב שאצקו ) — 11 .
ד״ר יעק ב שאצגן י — 351 , 479 7 .
שװארצע י וספ ע — 84 .
^טולמיח בת-דור י — 100 .
שיף — 167 .
ד״ר ו . שיסע ר — 26 .
שולמירסכןו איםש ע — 824 .
שמולעװיטש ועכן ב לוי ב — 462 ♦
שמיט ראבער ט — 26 .
״ ח . ו . — 430 .
״ ח . ח . 11 .
חרב מגר ♦ י . י שענכןע ר — 7 .
שעלע — 398 .
שערפםקי עוב ד — 343 .
שפירא פװװע ש — 102 , 44 , 29 .
״ בוטש ע
שפיגל שר ה — 444 .
שריט שלו ם — 444 .
אינהאלט:
י. ש . — פו ן ״מלאװע ר פנקס ״ בי ז ״פנק ם מלאװע ״ 7
ד״ר יהוד ה ראזענטא ל — א געשיכט ע פו ן ד י ייד ן אי ן מלאװ ע בי ז
צום 19־ט ן יארהונדער ט 12
ד״ר זא ב יוני ס (ותל־אביב ) — ד י אלט ע הײ ם 27
אברהם דו ד װינדיצק י — אמאליק ע דורו ת 131
דוד קרישטא ל — זכרונו ת 153
מ. ליבערבער ג — 1905 אי ן מלאװ ע 167
ד״ר יעק ב שאצק י — װעג ן אפאטאשו ס מלאװע ר דערצײלונגע ן — 179
י. אפאטאש ו — ד י מלאװע ר עד ה 182
— א מאנטי ק 184
״ — שמחת־תור ה 188
— א שב ת נא ך מיטי ק 192
״ — דר ײ 196
״ — שב ת 200
— קױוק ע גנ ב 204
— װײט ע ריחו ת 207
״ — ב ײ מלאװע ר לאנדםלײ ט 211
יקיר װארשאװסק י — אויטאביאגראפיש ע דאטע ם 216
— קאפיטלע ך פו ן בו ך ״ד י לעצטע ״ 217
״ — ד י ערשט ע שרי ט 247
— מש ה 251
יהודה טיבער ג — מײנ ע מלאװע ר זײדע ם 259
זיגמונט קלענע ץ — מײ ן זײד ע 267
מ. פ . — ד י מאקאװסקי ס או ן ד י פיזשיצע ם 269
נחמן מײזי ל — ד י משפח ה קלענע ץ 272
481
בונם װ^רשאװסק י — פייוו ל אפאטאווםק י 275
״ — יקי ר װארשאווםק י 280
רחל ערלי ך — װיקטא ר אלטע ר 287
ע. נ—סק י — הענרי ק פיזשי ץ 293
ד״ר יהוד ה ראזענטא ל — מאי ר שלמ ה ראזענטא ל 300
ב. י . פערלמוטע ר — בערי ש פערלמוטע ר 305
חײם דרעזנע ר — מענד ל װישינםק י 309
טוביה װענד י — דע ר מלאװע ר הז ן 312
י. ט . — אל א גאלאמב־גרינבער ג 316
י. ר . או ן י . א . — מלאװע ר רבני ם 318
ש. לעװענטא ל — דע ר ערשטע ר מלאװע ר קרב ן פו ן נאציז ם 321
לײבוש אלטע ר — ד י ערשט ע יאר ן אי ן דע ר יידישע ר גימנאזי ע — 325
רבקה לידזבארסקי־קארנישי ן — דע ר ײדישע ר ״קינדער ־
גארטך 328
אריה בערמא ן — פראגמענט ן 330
זיגמונט קלענע ץ — מײנ ע חדרי ם או ן רבי ם 337
יעקב ראדא ק — מלאװע ר ארבעטער־ביבליאטע ק 340
עובד שערפסק י — זכרונו ת פו ן ״בחו ר הזעצער ״ 343
הערש װעלװ ל מינ ץ — ד י מלאװע ר תלמוד־תור ה 346
ד״ר יעק ב שאצק י — מלאװ ע מי ט צע ן יא ר צורי ק 351
י. אפאטאש ו — פו ן מי ץ לעקםיקא ן 363
צבי פרל ה או ן זא ב יוני ס — װערטע ר או ן װערטלע ך 370
— צונעמע ן — 376
י. אפאטאש ו — חומש־װערטע ר 379
צבי פרל ה או ן זא ב יוני ס — מלאװע ר אויםשפרא ד 382
אריה זימנאװיט ש — אזו י הא ט זי ך ע ם אנגעהויב ן 389
צבי פרל ה — געט א או ן חורב ן 396
שמעון קאזשי ק — דע ר לעצטע ר ײ ד אי ן שטא ט 410
יזכור 419
מלואים ! 420
א גירו ש אי ן מלאװע , דע ר ערשטע ר מלאװע ר אימיגראנ ט
אין נױ־יארק , א מלאװע ר מגי ד פו ן 19־ט ן י״ה , ד״ ר מש ה
462
מערקער, פו ן שפאניש ן שלאכם־פעלד , טעןןטע ר פראגראמען ,
אן אויפרוף , מלאװע ר קאמ . פו ן ״בונד״ , שטיצ ע צ ו קישע ־
נשוער פאגראמירט ע יידן , א גרו ס פו ן ד י לעב ן געבליבענ ע
ײדן אי ן מלאװע , אויסצוג ן פו ן בו ך ״להבו ת באפר ״ 444
חײם יאני ש — מלאװער־בענדינער־אפאטאשו־ברענט ש 639 ארב ע
טער־רינג 447
בערל קאה ן — ד י מלאװע ר םאסײט י אי ן נױ־יאר ק 454
טוביה װינדיצק י — דע ר מלאװע ר הילפס־קאמיטע ט אי ז ג י . — 456
טוביה װענד י — מלאװע־טשעכאנאװע ר פאטראנא ט ־- 460
י. ר . — ד י מלאװע ר לאנדםמאנשאפ ט אי ן שיקאג ע 464
נחמן אק ס — מלאװע ר אי ן מעקסיק ע 467
זוכצעטל 473
יזכור 1
בילדער
483
000^:(•
מלאװע אי ן בילדע ר
4
מלאװע אי ן בילדע ר
דער מאר ק
די פלאצקע ר גא ס
מלאװע אי ן בילדע ר
5
^/ןו׳גג^'
4 1.^^
,?..^5?ס<:5ס־1י'? ^ס1;ג 1
^ ^ ^ ^ •-י^׳י ■ י׳י■/ • ״■זי■''''■*■^׳׳■'*•■'■''' ׳
די געװעלבע ר ביי ם מאגיסטרא ט ״תשע־חנוױת ״
6
מלאװע אי ן בילדע ר
די בא ן םטאצי ע
די גרענע ץ
מלאװע אי ן בילדע ר
7
געבײדע פו ן דע ר גימנאזי ע
געבײדע פו ן ״בית־יעקב ״ שול ע
די מקװ ה
10
מלאװע אי ן בילדע ר
ארוךקודש פו ן דע ר שו ל
מלאװע אי ן בילדע ר
1 ״
י 1
1
ז
*1;11:1 ; 11:; 11151
י'1י:< 1 1־':'''<׳';־־ '
<5:;;;:?.-;;;;;.;1::
1*11111*111
1 4
;;5>:;*;%:>;:;?:*;>
;יווןייו■
אווואו
;;;|;;;11:|;||
1111|11111י1
^^^*יווווו
;11111
;;;;1;1;;;:;;1
111111;
11111111
11111111111*
די קהילה־פארװאלטונ ג נא ך דע ר ערשטע ר װעלט־מלחמה :
רעכטס, זיצ ן : א . א . ביעזשונסקי , י . י . װיטמאן , י . ציטרין ׳ הר ב יחיא ל מש ה סאגאלאװיט ש
הערמאן קלענעץ , לעדערבערג , הערש ל גרזשעביענאז ש
12
מלאװע אי ן בילדע ר
דער ר ב יחיא ל מש ה סאגאלאװיט ש זצ״ ל
מלאװע אי ן בילדע ר
13
די דאזארע ס פו ן דע ר קהיל ה אי ן 1938
זיצן (רעכטס ) : זיש ע מוהל , גוטמא ן נײמארק , מש ה ױס ף טשארק א (דײן) , אברה ם
ראזענבערג׳ מש ה אפאטאװסק י
שטײען : מש ה ציטרין , ראטשאנזעק , יעק ל כהנא , אלת ר זעלװיאנסקי , דאװידזאן ,
בעריש בײלאװיט ש
14
מלאװע אי ן בילדע ר
ר׳ דו ד אפאטאװםק י
געצײכנט : ב . רעדע ר
15
מלאװע אי ן בילדע ר
ר׳ דו ד פיזשי ץ
זזוה פיזשי ץ
16
מלאװע אי ן בילדע ר
די משפח ה װישינםק י
שטײענדיק צװײטע ר לינק ם : ר ׳ ישעיה ו מאיר , דריטע ר זײ ן פאטער : ר ׳ מתתיה ו
מלאװע אי ן בילדע ר
17
ר׳ גרשו ן (זון ) ר ׳ ױס ף ליכטנשטײ ן (שוחט )
דער ר ב שװער ט אײ ן ײדיש ע זעלנע ר
18
מלאװע אי ן בילדע ר
מלאװע אי ן בילדע ר
19
ר׳ חײ ם שמעי ה סג״ ל (דײן )
20
נזלאװע אי ן בילדע ר
מענדל װישינםק י
מלאװע אי ן בילדע ר
21
רעכנתז : ױם ף אפאטאש ו
לינקם : זײ ן ברודע ר פיװוע ל (1905 )
משה מערקע ר יקי ר װארשאװס ק
22
מלאװע אי ן בילדע ר
מלאװע אי ן בילדע ר
23
בעריש פערלמוטע ר
װיקטאר אלטע ר
24
מלאװע אי ן בילדע ר
מלאװע אי ן בילדע ר
25
די ײדיש ע פײערלעשע ר : מענד ל װישינםקי , אהר ן פערלמאן ׳ מילבערגע ר
מלאװע אי ן בילדע ר
27
סוכות־מאלצײטן פא ר ד י זעלנע ר לעב ן דע ר םוכ ה ב ײ מענד ל װישינסקי ן אויפ ן
הויף. ד י אויסטײלער : מענד ל או ן נחמ ן אק ם
28
מלאװע אי ן בי?דע ר
י. מ . װײסנבער ג אי ן מלאװ ע
רעכטם (ערשט ע רײ ) : חײ ם פיזשיץ ׳ קוב ע קלענעץ ׳ צעגל ע
(צװײטע רײ ) : מש ה מערקער ׳ יצח ק גרינבער ג
(רריטע רײ ) : בונ ם װארשאװסקי ׳ ד״ ר צפור ׳ י . מ . װײסנבערג ׳
פײװל אפאטאװסקי ׳ דו ד ליפשי ץ
מלאװע אי ן בילדע ר
29
פארװאלטונג פו ן דע ר ײדישע ר פאלקם־באנ ק אי ן 1927
זיצן, רעכט ם : ױם ף פילאר ם אײדעם , הענע ך םערקא ׳ מש ה מאגנושעװםקי , אליעז ר
הענדל, מש ה אפאטאװםק י (פארזיצער) , יעק ב כהנא , ױם ל פשישװ ע
30
מלאװע אי ן בילדע ר
דראמאטישע גרופ ע ב ײ דע ר ארבעטע ר ביבליאטע ק — 1912
מלאװע אי ן בילדע ר
31
א בלימ ל לטוב ת בקור־חולי ם
פסח׳ 1925
קאמיטעט פו ן ױגנט־בונ ד ״צוקונפט ״
32
מלאװע אי ן בילדע ר
באגריםונג פו ן בער ל לאקע ר אי ן מלאװע .
23טן ױני ׳ 1935
קבוץ־הכשרה ״כרית ״ אי ן ציבולסקי ם הויז , 1934
מלאװע אי ן בילדע ר
33
צעירי ״אגוד ת ישראל״ , 1934
34
מלאװע אי ן בילדע ר
א קלא ס אי ן גאלאמב ם שול ע
פוטבאל־גרופע ״הגבור׳ / 1923
מלאװע אי ן בילדע ר
״חובבי שפת־עבר ״
זיצן, רעכטס : נחמ ן פערלמוטער , זלמ ן מערקער , אברה ם פערלמוטער ,
פאםמאניק, בונ ם שטרומפמא ן
37
מלאװע אי ן בילדע ר
פראנט פו ן צענטע ר שפאני ע
אין דע ר מי ט : װאפק ע בײלאװיט ש
•!8
מלאװע אי ן בילדע ר
רעדאקציע פו ן ״מלאװע ר לעבן ״
זיצן, רעכט ס : ארע ק גרינבערג ׳ פײװע ל אפאטאװםקי ׳ מש ה לאסקי , ד״ ר בערנשטײ ן
שטײען; אליעז ר װישינםקי , מש ה ליכטנשטײ ן
א מלאװע ר דראזשק ע
מלאװע אי ן בילדע ר
39
די שיל ד פו ן טוראװםקי ן
הערש טובי ה יאני ש רפוא ל גלוזמא ן זײ ט
40
מלאװע אי ן בילדע ר
מלאװע אי ן בילדע ר
41
דעלעגאטן צ ו א בונדיסטישע ר ראיאן־קאנפערענ ץ אי ן מלאװ ע — 1918
מלאװע אי ן בילדע ר
43
פדיז |א8;-.גר5מן .
עוױיװעכננזלעכער^ ױפאפמענגיקע ר דעווקריסישע ר ?וגון .
=־־זײו*ך ש־ ר שב- .
.ז 19.10 ,ו5יח/0^ 81 15
%י3י 1*8 י — • ץ * 8 י ת גזמז־ו ן יד ן
ךזפיוד ע י קד ־ •ןןמ י ײ ן ד • וײיע . המוײ ך
מ*״ ניזתדסיק ז *יגזי ־ ג*1נױי*־יןז■ .
ז ־ * מ - ײ ן ז - מנ ן וו-עזןי־דנ ס פיסיגנזן .
1ד.ײוזו—ניייז י *־*ג ן סאי ־ פיא־י * <י ן
*כיז• יי־כימ ו — י ז מ־רא־ז • גכז י הןג ן
*ירן כי־כית . זגמ״ית־ -י־זי ן דזירזר ס *•־ ז
■■רי*ג1תן * ן ד־ו ר .*גידה - דזדייי־ ס י?לד 4
ד־פיס ד-ירמ - *י ן ׳יז ן סי■־ ? גזקייז ן ד •
*-ס ■י י ^?•ז־<־ד**ץ . יס ד הפיד-מןג ן ד י
גזײ—ס ז *■ס-ןט ן •זסי ת *דוניז-* ז סי ז
*ז^ •ײיי ן •י ן גײי . זשת ה - *י ן סדתן ס
זד־־גג^יתד ■ ?ד•' . די . •עזי ת ־ ■ ידזכז ן
זי סומ ן ■■־ ■ נרזזעכן . *ז א ■־ ז *רז־סד־, ר
גײ- *י ך ך • ודגיז ן ■י ן ר ־ יזן׳זז - י כ ד י 3 ז * ו 1
יתזו*־־ וי ז ד י 88ןן1י1י ז *יז־נענ־ ד גז~¥י ז
.ןגבר־־ז^ וי־זי ח ס8י* ם ־ - ועגז ן ב״־י ד
גז־ז־־ן גזז• ^ *'׳־־־.־—*• ץ • ד . • ו ח כ • •
■•זי - ■ ז יזדז י יוןײהדא ן ־דזר ר זןך י
^זגן *■•״*•סזדי ן ■י ן ד־־ ^ גס־ג ץ 3 ד ג ר
* * ? ו ן - ■י ן רזד ן נדס ן ■*־.ת ן *רג ס •׳■ק .
״סונס־מ^ס
■ג19זד16סנ8סו111וס41
ווונו&ד
אןר^י^^וישער חרדש-ג^ ט
•יי׳ן *#4-ווײ • ד#י* ן
,.*#נמז-זו־יזנ
זי-ג* % .
1 ?. 47 . 0 .^ וX^7.
•2=2-״־
איי־ז •■(ו׳•־• * ■ >
11 5*4X1* •ייי ז ײ ז י■*
.ז ןןי.^ ! ■ו1(חז>ו*£4* ק 9
יייזײינ• •י־יוןנ • *־ • * ?שןנג י וג* ו
בראניק
דעד מגדן^ןןגיזנ: •
נ
'^וו^סוסוו^^ן ^*•^ 1
י-<1
1 1ל י ו.יײםט ז
זר־י־״גכמין דיר. : סי^ז־ז. ' *>.•, } •רי',־; כ
וין רי י * , * , ■ . •*ועלי־־ציןץ ״ .ב>י . ו־־ כ 1 . 3. >
.ז ^יי } •!סזז׳ןז * ן ,■•■{| |
יי־ידא ז־ מ נ־ם ן *•גוזן ד 4ו>ו. '
העכער דג ־ פאז י
מל א ו ו ע ר
ײפונג
!■ײ■ 99 יזג ־ < 1
ייןש1פ8**י<ן 9
!יורלממ וןועסולוו ע
^יי־ יתי׳עאדיזי ו * ז * ־ •עייי י
|מיז *•י׳י-^ײ״שיז , עי*׳״. :
׳*11**י<ן •*־ 1 ר * <**4# |
!■ןדידממ ד מ . 990114 ^״^ןןוי^ין^ין *
^ממנ, סדײעיק * ס ו ^ועפגמ ד
•4><•!■§ § 1 ,■יוו< 1
^|י■ז־■ין■ • 1 1
9י־< * 1 •ייקמיזן .
*••ז ■־־*1 *
י■*•*• ■ ח •
8||81|8?|11׳11 ז1:1|8 | 1888
״ן1/גי־ד,.1א ז ■
(זןס * *!•וו•1*|*8■ 1
.1,1 ■^ 9
,נ> א -■ 1 .ו א ■<(> ■
*יין־ ימ ־ ^ •־ן ־ ^ ײמז־סמײסו ן •ײ ן
| ײײ־ײ* • *׳י ד ״ןמי^^ן^־וין י • י • ז 1
§;וײן ײ ן ו ד #ײמאיי׳יד ^ יא ־ מ ■ א ומיײי־ ■
^18ן*^לייד<ך *׳ י ײירזן ■ •ו־-יתדייסיי**• *
*־' ;דרזןג . ומס* מ #ריײײגג .
ײ• *ײ ג ווגו ו ז*9'1ו1ױ9י9י*ע |
ם ל א װ ע ר
י
"י"" ן^ןךן*ן*,ף^ |
231 >*■*■ - ז $ .111830*1( 11 . 1
קוו•■*'! •1>.ו 1
*ייש זײי • ■ 99 סריןיך*|(ר1199 ד
₪18ר0סו
*,■דיודעכנסלזמני אומאפהננגיקע ר דעמאק-*־יש* ר ארנ* ] פא י מי־׳ז״־ ע ײזי^*ײ■ •
״ .. ן ׳37* 1 ״*״..*.* ■ (< * יו ״'*•*־ *
*וון זדוגל . ש ? זונײ ה בת • הספ ר נסלוה .
,*■* **ד . י . •נק י
ונלד מןבווה י
מלאװער צײטונגע ן
סטעמפלען פו ן מלאװע ר פאראײנע ן או ן אינםטיטוציע ס
מלאװע אי ן בילדע ר
45
מ ל א ו ן בנ ר ג עפ 1
ו4דג1^(* 11^־ . י^זד ן זו/וג ♦ * ו*קו־<׳ **♦ ן ס
־ד ו/י ן 41 ^ ק ג ז • 1 6
מלאװער געט א
4(3
מלאװע אי ן בילדע ר
דאס ײדיש ע שפיטא ל אי ן /׳געטא ״
םעקרעטאר פו ן ױדנרא ט — בוטש ע כ ץ
מלאװע אי ן בילדע ר
47
וויו
11*11
דאם צעהאקט ע דענקמא ל
48
מלאװע אי ן בילדע ך
דאס אר ט װא ו מע ן הא ט געהאנגע ן זיבעצ ן ײד ן
מלאװע אי ן בילדע ר
49
דאס הוי ז פו ן ױדנרא ט
50
מלאװע אי ן בילדע ר
די עקסהומאצי ע
מלאװע אי ן בילדע ר
51
די עקסהומאצי ע
די עקסהומאצי ע
52
נזלאװע אי ן בילדע ר
מלאװע אי ן בילדע ר
53
54
מלאװע אי ן בילדע ר
מלאװער־בענדינער־אפאטאשו א . ר . ברענט ש 639 .
זיצן: חײ ם יאניש ׳ מרדכ י קליבארד , ױם ף אפאטאש ג אהר ן ביאלאן .
שטײען: מ . םפרינקער , ה . לאםקי , ל . בעקער , ם . ראזען , מ . ברײער ׳ מ . אלטער ׳
פ, גאלדשטיץ , ד . קאפלא װ
מלאװע אי ן בילדע ר
5(
מלאװע אי ן בילדע ר
עקזעקוטיװ פו ן אלטע ר מלאװע ר ס
בען בלו ם — פרעזידענ ט , הער י מינ ץ —
עקם־פרעזידענט
מלאװער הילף־קאמיטע ט
רעכטס שטײענדי ק : יאנוש ׳ קאלינא ׳ שי ע אלטער ׳ מרדכ י קליבארד , אברה ם אלטע ר
זיצנדיק : װאװ ע װישינסקי , בענ י בלום , הער י מינץ , םײמא ן ניצקין ׳ ישרא ל קלײן ׳
בערל מישנער , ט . װענד י
58
מלאװע אי ן בילדע ר
ס. בערסא ן או ן זו ן
פארזיצער פו ן שיקאגע ר מלאװע ר פאראי ץ
^3
אײנטריט׳ם־קארטע
,אוי^׳ן קבל ת •ני ם
י. אפא^ש ו
םעקר : ^
מלאװע, 1922
מלאװע אי ן בילדע ר 59
פארװאלטונג — מלאװע ר לאנדםלײ ט אי ן מעקסיק ע :
רעכטס : חזקא ל קרישטאל , ליאדזש ע ליפשיץ , נחמ ן אק ס (פארזיצער) , רבקה־רח ל
טאפעלד־קארנברויט, לײב ל בערקאװיט ש
שטײענדיק : בער ל בערקאװיטש , י . ל . לעװענטאל , מאט ל פשישװע ,
ברוך טאפעלד , יעק ב העפטע ר
ס6 מלאװ ע אי ן בילדע ר
רעכטס : ליאדזש ע ליפשיץ , חיהל ע טאכנא־אקס ׳ בראנטש ע מעגדעלסבערג־סטאליאר ,
רבקה רח ל טאפעלד־קארנברוי ט
שטײענדיק : מלכ ה טאכנא־ליכטנשטײן ׳ רחטש ע גיסן־לעװענטאל ׳ גיט ל טאכנא ־
קרישטאל׳ אסת ר סורגאל־בערקאװיט ש
מלאװע אי ן בילדע ר
61
מלאװער אי ן בוענאס־אײרעס .
שטײען, רעכט ם : נחו ם פרײדנבערג , בער ל אבלוזינער , לײב ל לידזבארסקי , יהוש ע בולא ק
זיצן : אברה ם לאנדאו , ױס ף אױואן , שמעו ן לעװענטאל , אברה ם בלום , שמוא ל בורשטײ ן
62
מלאװע אי ן בילדע ר
א י נ ה צ ל ט :
זײט
מאפע 3
דער מאר ק 4
די פלאצקע ר גא ס 4
די ניבארקע ר גא ם 5
די געװעלבע ר בײ ס מאגיסטרא ט 5
די באן־םטאצי ע 6
די גדענע ץ 6
געבײדע פו ן דע ר גימנאזי ע 7
געבײדע פו ן ״בית־יעקב ״ שול ע 7
די ״תלמוד־תורה ״ 8
די מקװ ה 8
די שו ל או ן ס׳נײ ע בית־המדר ש 9
״הכנסת אורחים ״ 9
דאס ארון־קוד ש 10
די קהילה־פארװאלטונ ג — 11
הרב יחיא ל מש ה סאגאלאװיט ש 12
די דאזארע ס אי ן 1938 13
ר׳ דו ד אפאטאװסק י 14
ר׳ דו ד או ן חו ה פיזשי ץ 15
די משפח ה װישינסק י 16
ר׳ ױס ף ליכטנשטײ ן או ן זײ ן זו ן ר ׳
גרשון 17
דער ר ב שװער ט אײ ן ײדיש ע זעלנע ר — 17
ר׳ דו ד גארדא ן או ן זײ ן זו ן אנש ל — 18
ר׳ חײ ם שמעי ה דײ ן 19
ימענדל װישינסק י 20
י. אפאטאש ו או ן זײ ן ברודע ר פײװע ל — 21
משה מערקע ר או ן יקי ר װארשאװסק י — 22
װיקטאר אלטע ר או ן בערי ש פערלמו ־
טער 23
אלא גאלאמ ב או ן חײ ס פיזשי ץ 24
זײט
צדוק פעלטשע ר או ן יאכע ט 25
ײדישע פײעדלעשע ר 26
■סוכות־מאלצײטן 27
י, מ . װײנבער ג אי ן מלאװ ע 28
פאלקס־באנק 29
צײטונגס־פארקויפערם 30
דראמאטישע גרופ ע — 30
א בלימ ל 31
ױגנט־בונד 31
בערל לאקע ר 32
הכשרה ״כרית ״ 32
ישיבה בחורי ם 33
צעירי ״אגודת־ישראל ״ 33
אװנט־קורסן 34
גאלאמבס שול ע 34
פוטבאל דרװשינע ס 35
מלאװער 36
״חובבי שפת־עבר ״ 36
װאפקע בײלאװיט ש 37
״מלאװער לעבן ״ 38
א דראזשק ע 38
דוד גארדאנ ם מצב ה 39
טודאװסקיס שיל ד 39
ר׳ הער ש טובי ה יאני ש 40
רפואל גלוזמא ן 40
דעלעגאטן 41
ארגאניזאציעס 42
שטעמפלען 44
מלאװער צײטונגע ן — 43
געטא 45
מלאװע אי ן בילדע ר
63
זײט
דאס האר ץ פו ן דע ר געט א 46
דאס שפיטא ל 46
די מויע ר 47
ד§ס צעהאקט ע דענקמ^ן ל 47
געהאנגענע ײד ן 48
דאס הוי ז פו ן ױדנדא ט 49
עקסהומאציע 50
עקסהומאציע 51
מצבה 52
זײט
אויפן בית־עול ס 53
מלאװער לאנדסלײ ט 54
מלאװער־בענדינער אפאטאשו ־
ברענטש 55
אלטע־מלאװער 56
הילף־קאמיטעט 57
ס. בערסא ן 58
אײנטריט־קארט 58
מלאװער אי ן מעקסיק ע 60־ 59
מלאװער אי ן ארגענטינ ע 61
111 11. 8.
>^€1^ ¥0x1^ 1, >ז. ¥.
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11